ئةلَتاش: دورطةيةكي نامؤ
 راثؤرتيَك دةربارةي ذيان و طوزةران لة ئؤردوطاي ثةنابةراني ئةلَتاش(رِؤمادي)

   
 
سةلاحةدين بابةزيدي
ئؤردوطاي ثةنابةراني رؤمادي
بةهاري 2004

  سةرةتا:

  ئؤردوطاي ثةنابةراني ئةلَتاش لةشؤرةكاتيَكي وشك و برينط و لة 140 كيلؤمةتري رؤذئاواي بةغداي ثايتةخت هةلَكةوتووة. نزيكة لة شاري رؤمادي ناوةندي ثاريَزطاي "ئةنبار"و ضؤمي "ئةلحبانية".

  يةكةمين قولَينطي ئؤردوطا سالَي 1982 لةلايةن حكوومةتي ئيَراقةوة بؤ نيشتةجيَ بووني ثةنابةران و كوردة ئاوارةكاني رؤذهةلآتي كوردستان لةزةوي دراوة. سةرةتا دريَذايي ئؤردوطا 4 كيلؤمةترو ثانايي 3 كيلؤمةتر بووة و ذمارةي ثةنابةراني طةيشتؤتة نزيكةي 50 هةزار كةس. بةلآم ئيَستا جةماوةرةكةي زؤر لةو كاتة كةمترة. شويَني جياجياي ئؤردوطا ثرِة لةو خانووة كاول و ويَرانانةي كة سةردةمانيَك شويَني ذياني ثةنابةران بووة.

  ثةنابةران خانووةكانيان لةوثةرِي بص ئيمكاناتي و لةقورِو بةرد دروست كردووة. سص هؤدةي بضووك و حةساريَك بيضمي زؤربةي خانووةكان ثيَك ديَنيَت. زستانان زةمهةرير و سةرمايةكي وشك و هاوينان طةرمايةكي تاقةت ثرِوكيَن زالَة. رِادةي باريني باران زؤر كةمة و كاتيَك كة دةبارص، قورِ و ليتةيةكي زؤر دروست دةبص.

  ئاورِيَك بةسةر ضؤنيةتي ئاوارةبووني ثةنابةراني ئؤردوطاي ئةلَتاشدا:

  ثاش ئةوةي رذيَمي كؤماري ئيسلامي ئيَران لةسالَي 1979دا دةستي بةسةر دةسكةوتةكاني طةلاني ئيَراندا طرت و طةيشتة دةسةلآت، بؤ ئةوةي جص ثيَي خؤي قايم بكات و سيَبةري هيض دذايةتييةك نةهصلَص، لةسةرانسةري ئيَران بةطشتي و كوردستان بةتايبةتي دةستي كرد بةزةبروزةنط و كوشت و كوشتار، ئةو رذيَمةي كة بةدةمامكي شؤرِشطيَرِي رِوخساري خؤي داثؤشيبوو لةسةرووي هةموو شتيَكةوة هةولَي سرِينةوةي شؤرِشطيَرِاني دا، ئةو كاتانة بةتايبةت لةكوردستاندا جموجولَي شؤرِشطيَرِي لةوثةرِي خؤي دابوو و لةثيَناو بةدةست هيَناني مافةكاني خويَن و قوربانييةكي زؤري دابوو. رذيَمي دذة كوردي ئيسلامي ئيَرانيش كة هةموو ريَطاكاني طفتوطؤي لةكوردان طرتبوو، سوثا و دارودةستةكةي بةليَشاو بةكوردستاندا بلآو كردةوة، ئةطةر هةولَداني رذيَم بؤ سةقامطيركردني خؤي لةشويَنةكاني ديكةي ئيَران بةشيَوازي جؤراوجؤر بوو، لةكوردستان دا بةشيَوةي نيزامي توندو بةربلآو بوو، هةر بؤ ئةمةش بوودجةيةكي زؤري ولآتي بؤ ئةم شةرِة مالَ ويَرانكةرة تةرخان كردو طةورةترين تيؤريسيَن و فةرماندةكاني شةرِي بؤ كوردستان بةرِيَ كرد. لةئةنجامي ئةم شةرِةدا خةلَكي بص تاوان زياني هةرة زؤري بيني، مالَ و ساماني سووتيَنراو تالآن كراو مان و نةماني كةوتة ذيَر مةترسييةوة. دلَي طةرمي بةهةزاران كض و كورِي كورد بةطوللةيةك سارد بوويةوة، سةدان كض قةيرة و سةدان ذن بيَوة كران، كةسانيَكي زؤر خرانة سياضالَةكان و ذيَر ئةشكةنجةوة. هةزاراني ديكةش بؤ ثاراستني طيان و مالَيان دةستيان لةهةموو شتيَك بةردا و ئاوارة و ثةرِيوة بوون.

  ئةو زولَم و دةست دريَذييانةي ئيَران بؤ سةر كوردان لةكاتيَك دابوو كة زلهيَزةكان و دةولَةتي ئيَراق لةطةلَي ناكؤك بوون و ضنط و دةدانيان نيشان دةدا. رذيَمي تازة ثيَطةيشتووي ئيَران دةبواية لةو هةل و مةرجةدا طويَ بؤ داواكاني كوردان شل بكا و نةيانكاتة ركةبةريَكي هةتاهةتايي خؤي. بةو جؤرة ثشت ئةستوور بةكوردان دةيتواني ثيَش لة زؤر شت بطرص و دةولَةتةكاني جيرانيش دنة بدات كيَشةي كورد لةضوارضيَوةي ولآتةكةيان دا ضارةسةر بكةن. بةلآم لةرِاستيدا ميَشكي ئاخوندةكان و ذةنةرِالَةكاني شةرِ لةوة بةرتةسك تر بوو كة بير لةئاييندةيةكي وةك ئيمرِؤ و سبةي بكةنةوة. رذيَمي ئيَران بةو كردةوةو ثص شيَل كارييانةي ئةنجامي دا، كةوتة ريزي طةورةترين تاوانباراني شةرِ لة ميَذوودا.

  طةلي كورد كة تالَ ترين بيرةوةري لة سنوور هةية، لةشةرِي هةشت سالَةي ئيَران و ئيَراقيش دا لةسةر سنوورةكان بوو بة قورباني ترين بص تاوان و كةوتة نيَو ئاطري دوو لاوة. ثةناي بؤ كام لا بردباية ديسان بةشي هةر كوشتن و قرِكردن و رِووتانةوة بوو. لةنيَو ئابلؤقةي ئاطردا دةبوا ضي كردبا؟ ثةناي بؤ كيَ بردبا؟ ئايا دةيتواني بةمنالَ و شتةوة ضياكان بكاتة ثةناطا؟ ئةوان بةهيض جؤريَك لايةنطري ئايينيَك، رذيَميَك يان سةرؤكيَك لةم دوو لايةنة نةبوون و بةزؤرةمليَ بةكار هيَنران. هةر دوو لاش كة ثرِوثاطةندةي برايةتي و هاوئايينيان دةكرد، هيض شتيَكيان لةبةر ضاو نةطرت. شيعة، سوننة و ئةهلي حةقي كورد لةثيَش ضاويان هةر يةك بوو. كة رذيَمي طؤرِبةطؤرِي بةعس شارة سةر سنوورةكان و ئاواييةكاني خستة ذيَر رِكيَفي خؤيةوة و ويستي كوردان لةدذي ئيَران ضةكدار بكات، خةلَك ضارةيةكي نةما جطة لةوةي كة ثرياسكةي حةز و ئاواتةكاني لةكؤلَ نيَ و سنووربةدةر بص، ضونكة دةيزاني سبةينيَ رذيَمي خويَنخؤري خومةيني بةبضووكترين بيانوو لةوانةية بآ سةروشويَنيان بكات.

  بةهةزاران بنةمالَة، ئةوانةي كة رذيَمي ئيسلامي ئيَرانيان ثص قبوولَ نةدةكرا، ئةوانةي كة نةياندةويست ببن بةداردةست، ئةوانةي كة نةياندةخواست مالَ و منالَيان لةثيَش ضاويان قرضةقرض بسووتص يان بخنكيَنرص، ئةوانةي كة هةرِةشةي مةرطيان ليَكرابوو، ريَطةي باكووري ئيَراقيان طرتة بةرو لةو ثةرِي بص ئيمكاناتيدا لةباشووري كوردستان طيرسانةوة. هيَشتا هوميَديَك لةدلَ دامابوو، هوميَد بةوةي ديسان لةنيَو هاوزمان و هاورِةطةزو لةنيَو ئاميَزي بةشيَك لةنيشتماني خؤيان دان. بةلآم ديَوةزمةي بةعس فووي لة شؤقي كزي ئةو هوميَدةش كرد، لةنيَو كةش و هةواي ذياني خراث و نالةباردا، دوور لةهةموو بةهاكاني مرؤظايةتي دريَذةي بةتوندوتيذييةكاني دا. جطة لةوةي كة وةك ثةنابةر و بص مالَ و سامان ضاوي ليَنةدةكردن، طوشاري بؤ دةهيَنان كة لةدذي كوردان و دذبةراني حكومةت دةست بدةنة ضةك. ئةم رذيَمة نةتةنيا هةولَي ئةوةي نةدا بريني شةرِي ئةو خةلَكة بص دةرةتانة ساريَذ بكاتةوة، بةلَكو لةوة زياتر برينةكةياني قوولَ تر كرد. ويَرِاي ئةم هةموو زةخت و زؤريية، خةلَك خؤرِاطري لةخؤي نيشاندا. رذيَمي ئيَراقيش بؤ رِق طرتن لةبةرامبةر ئةم هةلَويَستةو هةروةها بؤ ئةوةي ثةنابةرةكان هةميشة لةذيَر ضاوديَري خؤي دابن، بةزؤرةمليَ ئةواني لةسالَي 1982 طواستةوة بؤ ئؤردوطاي رؤمادي يان ئةلَتاش. كص دةلَص ئامانجي ئةوة نةبوو هةموويان ئةنفال و بص سةرو شويَن بكات؟ كيَ دةلَص ضؤمي "ئةلحبانية" و "بياباني" رؤمادي بؤ تابووتيَكي طةورة ئامادة نةكردبوو؟ يان واي بؤ ضووة كة خةلَك هيَدي هيَدي لةبةرامبةر سروشت و ذيان بةضؤك داديَن و تةسليم دةبن.

  ئةوة بيست و ثيَنج سالَة ئةم خةلَكة لةبةرامبةر ذيان خؤرِاطري دةكةن، بيست و ثيَنج سالَة لم بةر دةرطاي هةميشة ئاوةلآي ضاوةرِوانيان دادةثؤشص، بيست و ثيَنج سالَة لةطةلَ سةخت ترين هةل و مةرجي ذيان دةست و ثةنجة نةرم دةكةن. بيست و ثيَنج سالَة تؤزي فةرامؤشي وةك طرد و غوباري سةحراي عةرةبستان لةسةر روخساريان نيشتووة. دةتوانين بلَيَين تةمةني كةم ئؤردوطا لةدونيادا وةك "ئةلَتاش" دريَذ بؤتةوة. لةطةلَ ئةوانةش، ئةلَتاش نامؤو نةناسراوة. هةرضي ئةلَتاشيشة ماندوو و ناهوميَدة، ئاييندة لةبةر ضاوي تابلؤيةكي رِةشةو هةر رؤذ لاثةرِةيةكي ديكةي بص هيوايي و غةريبي و دوورةولآتي هةلَدةداتةوة.

  ثيَكهاتةي كؤمةلآيةتي ئؤردوطا:

  وةك دةزانرص ثيَكهاتةي عةشيرةيي و فيؤدالَي بةسةر طشت كؤمةلَطاي كوردةواري دا زالَة. جا لةهةنديَك شويَني كوردستان كةم رِةنط و لةهةنديَك شويَنيش دا بةرضاوة. فيؤداليزم و عةشيرةتطةرايي كة ديارييةكي عةرةبةكانة بؤ طةلي كورد، هؤكاري سةرةكيي دواكةوتني كوردان بووة هةتا رؤذي ئةمرِؤ. ئةم ثيَكهاتة دواكةوتووية هةموو بوارةكاني ذيان وةك داب و نةريت، فةرهةنط، تيَرِوانين، زمان و .. تادي خستؤتة ذيَر كاريطةرييةوةو تيَثةرِنةكردني رؤذ لةطةلَ رؤذ زياتر شيَوازيَكي دواكةوتووتري بةخؤوة طرتووة. لةو ثةرِي ئاوارةيي و غوربةتيش دا عةشيرةتطةرايي دوو ئةوةندة ذياني تالَ و سةخت كردووة و دةتوانين بلَيَين لةدريَذبوونةوةي تةمةني غوربةتدا رؤلَي سةرةكي هةبووة.

  لةنيَو ثةنابةراندا نةتةنيا هةولَي تيَثةرِكردني ضةمكي عةشيرةتطةرايي و فيؤدالَي نةدراوة بةلَكوو بةثيَضةوانة كةخؤي لةطةمارؤي بيَطانةدا بينيوة، شيَوازيَكي موحافزةكارانةي بةخؤوة طرتووةو بؤ ثةنابةران وةك تةنيا ميكانيزمي خؤثاراستن بووة. ئةطةر رذيَمي بةعس نزيكةي بيست و سص سالَ طؤشةطيري كردن، ئةوانيش بةشيَوازي ذياني خؤيان ئةوةندةي تر خؤيان طؤشةطير كردوة.

  قوايي، ئةلياركي، تايشةيي، وةلةدبةطي، باوةجاني، قةلَخاني (سةر بةئائيني ئةهلي حةق) و .. لةو عةشيرانةن كة 99% جةماوةري ئؤردوطا ثيَك ديَنن. جطة لةمانة ئةو بنةمالآنةي كة سةر بة هيض عةشيرةيةك نين، ذمارةي قامكةكاني دةست تيَ ناثةرِيَنن. لةنيَو ئةمانةدا ضةند خيَزانيَكي مةهابادي، بؤكاني و هةورامي دةبيندرآ. ثيَكهاتةي تؤكمةي عةشيرةتطةرايي لةئؤردوطادا ويَرِاي ئةوةي بؤتة هؤكاري ئةوةي كة يةك نةطرن و دةنطيان نةطةيةننة كةس، بطرة طةليَك جاران بةطذ يةكتريدا كردوون و ئاكامي تراذيدي ليَكةوتؤتةوة. بيست و ثيَنج سالَ ئاويَتةبوون لةطةلَ ئازاريَك و نالآندن بةدةم دةرديَكةوة هيَشتا فيَري يةكتر خويَندنةوةو دانوستاندني نةكردوون.

  بارودؤخي ذنان:

  ذنان 60% و بطرة زؤرتريش لةجةماوةري ئؤردوطا ثيَك ديَنن. لةماوةي ئةو بيست و ثيَنج سالَةي لةئؤردوطان، دةرةوةي ضوار ديوارييةك يان كؤلآنيَك هيضي تريان نةبينيوة. ديارة لةدؤخيَكي وةهاش دا دونياي ئةوان بةرتةسك و بضووك دةبيَتةوة. ذنان لةطشت بوارةكانةوة قورباني ترين تويَذي ئاوارةكانن. بيَجطة لةكاروباري نيَومالَ، لةئاواكردني ئؤردوطادا شان بةشاني ثياو كاريان كردووة و ماندوو بوون. لةهةل و مةرجي كاري و جوطرافيايي و رِووبةرِووبوونةوة لةطةلَ نةخؤشي و نةبووني و ئيمكاني بيَهداشتي و لةش ساغي كةوتوونةتة تةنطايةسييةوة و تووشي طيروطرفتي طةورة بوون.

  بارودؤخي زالَ بةسةر ئؤردوطادا، نةبووني دام و دةزطاي كؤمةلآيةتي، هونةري، فةرهةنطي، رِاهيَنان، ئابووري و سياسي بؤتة كؤسث لةبةردةم ثيَشكةوتني هزري و طشت ئةم بوارانة كاريطةري نيَطةتيظيان لةسةر هةست و رؤحي ذن داناوة. نيشانةي بةرزي ئةم كاريطةرييانة لةخؤسووتاندني سةدان ذن دةردةكةوص كة لةهيض كويَيةك بةم شيَوةية نموونةي نيية. نةبووني هيوا بةذيان و نةخؤشي رؤحي وةك خةمؤكي لةو دياردانةن كة كةش و هةواي داسةثاوي ئؤردوطا خولَقاندويةتي. هةر بؤيةش ليَهاتوويي و تواناكارييةكاني ذنان سةركوت كراوةو زةمينةي طةشةكردني لةنيَو براوة.

  سةرةرِاي هةموو هةل و مةرجة كؤمةلآيةتي، سياسي و كولتورييةكان لةئؤردوطادا طريَدانيَكي سةير بةنةتةوة هةية كة ئةمةش لةتويَذي ذندا بةثاراستني جل و بةرطي خؤمالَي دواي تيَثةرِبووني دةيان سالَ بةرضاوة.

  زؤربةي ذنان نةخويَندةوارن. لةوانةية لةميَذووي ئؤردوطادا بةهةموويةوة دوو ــ سيَ كض تا ئاستي زانكؤ نةيانخويَندبص، بةلآم بةرةي نويَ زؤرتريان بةرِيَ دةكريَنة قوتابخانةو هيواي داهاتوويةكي طةش لةضاويان دا دةخويَندريَتةوة.

  لةنيَو ئةو دؤزةخةي كة ذنان تيَيدا دةذين، ريَكخراويَكي تايبةت بةوان نةبوو كة لةسةريان وةدةنط بص و بةكاروبارةكانيان رِابطات، يان لةذيَر ضةتري خؤيدا كؤيان كاتةوة.

  بارودؤخي لاوان:

  لاوان لةنيَو ئؤردوطادا لةو كةسانةن كة زؤربةي هةرة زؤري تةمةنيان لةئؤردوطادا رابواردوةو تةنانةت دةرةوةي ئؤردوطا شويَنيَكي تريان نةبينيوة. لةرِووي ناضاري و بيَكاري خؤيان لةريَكخستنةكاني حزبة كوردستانييةكاندا بينيوةتةوة و جيهانبيني حزبي بةسةرياندا زالَة. لةطشت ئةو خؤشي و ئيمكاناتانة بص بةشن كة ثيَويستي هةر لاويَكن لة جيهاني ئةورِؤدا. بةتايبةت لةبواري وةرزشةوة بص بةشن، بةلآم سةرةرِاي ئةوةش لةنيَوخؤدا ثةرةيان بةوةرزش داوة. بةواتايةكي تر دةستةويةخةي ئةو كيَشانة نين كة هةر لاويَكي هاوضةرخ رِووبةرِويةتي، بةلَكو بةثيَضةوانة زؤر حةسرةت و ئارةزووي سادة و سةرةتاييان هةية كة لةوةديهاتنيان ناهوميَد بوون. تاسةي ذيانيَكي خؤش و دوور لة رِةنج، بيري هةمووياني هةلَوةداي مةنفا و نيشتماني خةيالآت كردووة. طةورةترين يؤتؤثيايان كؤض كردنة بؤ ئةوروثا و ولآتاني ثيَشكةوتوو. لةوانةية جيَطةي سةرسورِمان بيَ ئةطةر بزانين كة زؤربةي لاوان شارةزاي زماني ئينطليزين و لايان وةك زماني دايك واية.

  لاويَكي ئةلَتاشي بةو هةموو ئاوات و خةونة ثةنط خواردوويانةي هةناوي، لةنيَوان ضاوةرِواني و هةلَوةداييدا، لةنيَوان بيَكاري يان طةرِان لةكووضة و كولآنةكاني فةللوجةو رؤماديدا تووشي جيهانبينيةكي رةش و ناهوميَدييةكي مةترسيدار هاتوة. كولتووري بيابان و ذيان لةنيَو جةرطةي ئةو قةبيلة عةرةبانةي كة ئيَستاش وةك قةبيلة بةدةوييةكان ذيان دةكةن، ئةوي تا رِادةيةك تةوةزةل رِاهيَناوةو لةجموجولَي خستووة. نازانص بةض طةرةنتييةك مالَ و سامان وة سةريةك نيَ و بؤ داهاتووي دةستةبةر كات. لةكؤلآني شةرم و حةيادا عةشق تاوانيَكةو ناويَرص ليَي نزيك بيَتةوة. لةطةلَ ئةوانةش ليَطةرِينيَكي هةية، ليَطةرِين بؤ دؤزينةوةي ريَطة ضارةيةك. ئةوةش لةشؤثاندني راديؤو رؤذنامةكان و ثةيوةندي لةطةلَ دةرةوةدا دةردةكةويَت، ئةوةش لةقؤستنةوةي بضووكترين دةرفةت لةهةر بواريَكدا دةردةكةويَت.

  بارودؤخي منالآن:

  كؤن نين ئةو هةوالآنةي كة دةبيسين مندالَيَكي ئةلَتاشي لةميانةي ياري كردن يان طةرِان بةدواي ئاسن و ضةك و ضؤلَي ثاشماوةي رذيَمي بةعس بؤمبيَكي لةدةستي دا تةقيوةتةوة و طياني لةدةست داوة. ئةمن بؤ خؤم لةماوةي ضوار مانطيَكدا كة لةئؤردوطاو خةريكي كاروباري رؤذنامةواني بووم، شاهيدي مةرطي سص منالَ و برينداربووني دوو سص منالَي ديكة بووم كة ئةوةش شتيَكي نائاسايية. لةلايةكةوة مندالآن هيض سةرطةرمي يان سةرثةنايةكيان نية جطة لةياريكردن لةناو خاك و خؤلَدا و لةلايةكي ديكةشةوة هان دةدريَن بؤ دؤزينةوةي كؤنة ئاسن و شتي بةبايةخ. ويَرِاي ئةو هةموو خةسارةتة طةورة و دلَتةزيَنانةش تا ئيَستا دةرسي ليَ دةرنةخراوةو بطرة لة ثيَشوو زياتر مندالآن بةم هؤكارانة بةرةو مةرط دةضن. مندالَي ئةلَتاشي لةنيَو فةزايةكدا ضاو دةكاتةوة كة نامؤية بة زؤر شت. قامووسيَكي زؤر بضووكي هةية كة تةنيا ضةند وشةيةكي تيَدا هةلَطرتووة. بؤ ئةو بةفر، كاني، رِةنط، ضيا، طولَ و .. مانايةكي ئةوتؤي نيية. بةلآم نيَوي ضةكةكان بةئاساني دةزانص و خؤشي دةويَن. ئةوة مةترسييةكي طةورةية كة دةتوانص لةداهاتوودا خةسارةتيَكي طةورةي لةبواري سايكؤلؤذييةوة بةدواوة بص.

  هةلومةرجي دذواري ذيان لةشؤرةكات و نةبووني ئيمكاناتي بيهداشتي، منالآني روبةروي نةخؤشي جياجيا كردؤتةوة. خواردن و خواردنةش لةو هؤكارانةن كة كاريطةرييةكي نيَطةتيظ لةسةر جةستةي ناسكي مندالآندا دادةنيَن. بةدخؤراكي، ئاوي ثيس و ذينطةيةكي طةمار لةبؤسةي منالآني كةم تةمةندان و لةبةرامبةريشي دا هيض هةولَدانيَك نيية. بةدةيان منالَ نةخؤشي زؤر طرانيان هةيةو لةسةر ليَواري مةرطن، بةلآم لةبةر هةذاري و تةنطدةستي بنةمالَة هةر ناضارن لةو تةمةنة كةمةدا دةست و ثةنجةي لةطةلَ نةرم بكةن.

  بارودؤخي ئابووري:

  لةبةر ئةو سياسةتانةي كة لةسةر ئؤردوطا ثةيرِةو دةكرآ، ثةنابةران لةزؤربةي مافةكانيان بآبةشن و بةشيَوةيةكي ريَك و ثيَك خواردةمةني و كةل و ثةلي ثيَويستيان بةسةر دا دابةش ناكرآ و داهاتي مانطانةشيان زؤر كةمة.

  ثيَشتر لةلايةن كؤميسارياي بةرزي ثةنابةراني ريَكخراوي نةتةوة يةكطرتووةكان هةر دوو مانط جاريَك خواردةمةنييان بةسةردا دابةش دةكرا، بةلآم بةهؤي طةمارؤي ئابووري سةر ئيَراق، ناضار دةبوون ثيَويستي خؤراك لةبازارِي رِةش و بةنرخيَكي طران وةدةست بيَنن. لةمنالَي 7 سالَة تا ثيَرةميَردي 70 سالَة لةذيَر هةلومةرجيَكي نالةبارو نائيستاندارد بؤ بذيوي رؤذانة مل دةنيَنة كارو خةريكي كريَكارين. زؤر بنةمالَة هةن دةستيان نارِوات خواردني رؤذانةيان دابين بكةن و بةخؤراكي مانطانة دةذين. ئةوةش ئةو بنةمالآنة دةطريَتةوة كة بص سةرثةرشت و هةتيون.

  دةتوانين بلَيَين داهاتي رؤذانةي هةر بنةمالَةيةك لةرؤذدا تةنيا دؤلاريَكة. بارودؤخي خراثي شويَني كار و هةروةها كاري لةرِادةبةدةر كاريطةري نيَطةتيظ لةسةر كريَكاران بةجيَ ديَلَص و لة ماوةيةكي كةم دا رِووبةرِووي نةخؤشي طرانيان دةكاتةوة.

  ئةو بةشةي خةلَكي ئؤردوطاش كة دوكانيان هةية (دوكانةكان زؤربةي هي كةل و ثةل و ثيَداويستي رؤذانةن)، لةضاو خةلَكةكةي تر هةنديَك باشترن، ضونكة ذمارةيةكي زؤري خةلَكي عةرةبيش رؤذانة لةو دوكانانة ثيَداويستييةكانيان دابين دةكةن.

  دوابةدواي رِزطاربووني ئيَراقيش طؤرِانيَكي ئةوتؤ بةسةر باري ئابووري خةلَكدا نةهاتووة.

  رِةوشي ثةروةردة و فيَربوون:

  ئاستي خويَندةواري بةطشتي لةئؤردوطا زؤر نزمةو ذمارةي ئةو كةسانةي قؤناخي دواناوةندييان تيَثةرِاندبص، لةقامكةكاني دةست دةرباز نابص. ثاش رِزطاربووني خاكي ئيَراق ضةند لاويَك و لةناوياندا كضيَك بؤ خويَندني دواناوةندي و زانكؤ رِوويان لة "ئةنبار" كردوة، بةلآم لةوص لةطةلَ مةترسي جدي رِوبةرِون و ناتوانن بةسانايي هاتوضؤ بكةن. تيرؤريستةكان بةدةيان جار هةرِةشةيان لةم خويَندكارانة كردوة. بةشيَوةيةك كة هةنديَكيان ناضار بوون دةست لةخويَندن بةردةن ياخود رِوو بكةنة كوردستان. شاهؤ عةبباسي يةكيَك لةو خويَندكارة لاوانة بوو كة لةلايةن تيرؤريستانةوة رفيَنراو دواي ماوةيةك لاشةكةي بةسةر برِاوي بينرايةوة.

  لةئؤردوطادا تةنيا قوتابخانةي سةرةتايي هةية كة لةلايةن وةزارةتي ثةروةردةي ئيَراقةوة بةرِيوة دةبرآ. ثيَشتر ئةو قوتابخانانة لةذيَر ضاوديَري كؤميتةي مامؤستايان دابوون(كؤميتةي مامؤستايان ريَكخراويَكي فةرهةنطي بوو كة بؤ يةكةمجار سالَي 1987 بة ئامانجي هةلَسورِاندني كاروباري خويَندن لةئؤردوطا دامةزراوة). ضونكة ئةم قوتابخانانة مامؤستاكانيان لةلايةن خودي ثةنابةرانةوة بوو و هيض هاوكارييةكي مادي و مةعنةوي لة هيض كويَ وةرنةطرتووة، زياتر بة قوتابخانةي ئةهلي ناويان دةرضووة. ئةوةي سةيرة هةتا ئةم دواييانةش وةزارةتي ثةروةردة ئةم قوتابخانانةي بة رِةسمي نةناسيوة و هةر بؤيةش ئاستي خويَندن لةضوارضيَوةيةكدا بةرتةسك ماوةتةوة.

  خويَندن لةئؤردوطادا زانستي و سيستةماتيك نييةو مامؤستاكانيش خاوةن برِوانامة نين و لةرِووي دلَسؤزي و بص لةبةر ضاوطرتني هيض ثاداشتيَك بةم كارة هةستاون. خويَندكارةكان لةنيَوان زمانةكاني كوردي، فارسي، عةرةبي و ئينطليزيدا تيَداماون و ضونكة هةموويان ثيَكةوة دةخويَنن، هيض كاميان بةتةواوي نازانن.

  بارودؤخي رؤذنامةواني:

  خةلَكي ئؤردوطا سةرةرِاي هةموو نةهامةتي و ضةرمةسةرةييةك لة كاروباري رؤذنامةواني و رؤشنبيري غافلَ نةماون و هةميشة بةهةولَ و ضالاكي جؤراوجؤري رؤشنبيري و رؤذنامةواني ويستوويانة هةم دةنطي خؤيان بطةيةننة دةرةوة و هةم لةناوخؤشدا نةوةيةكي وشيار ثآ بطةيةنن. بةداخةوة ئةم هةولآنة هةر لةضوارضيَوةي ئؤردوطادا بةرتةسك ماوةتةوةو لةبةر نةبووني ئيمكانات ضاوي بة رِووناكي دةرةوةي ئؤردوطا نةكةوتووة. لةلايةكي تريشةوة رؤذنامةواني ئؤردوطا ويَرِاي نزيكبووني لةثايتةخت زؤر سةرةتايي بووةو تةنانةت تةواوي بةدةست ئامادة كراوة. ليَرةدا بةكورتي ئاماذة بةو طؤظارو بلآوكراوانة دةكةم كة لةم ماوةيةدا لةئؤردوطاو بةهيممةتي لاواني دلَسؤز و خةمخؤر ضاث و بلآو كراوةتةوة.

  شةثؤل؛

  مانطنامةيةكي طشتيي فةرهةنطي بووة. لةلايةن لاواني زةهاوييةوة ئامادة و بلآو كراوةتةوة. سةرةتا رؤذنامةيةكي ديواري بووة. شةثؤل لةتيراذي (50) دانةدا بلآو كراوةتةوة.

  بانطةواز؛

  طؤظاريَكي ئةدةبي، كؤمةلآيةتي بوو. ذمارة يةكةمي لةطةلاويَذي 1373 (ئووتي 1993)دا دةرضووة. دواي ضةند ذمارة ناوةكةي طؤرِا بؤ ضرؤ. بانطةواز تةنيا ثيَنج ذمارةي ليَ بلآو بؤوة.

  ضرؤ؛

  طؤظاريَكي ئةدةبي، كؤمةلآيةتي و فةرهةنطي بوو. لةلايةن كؤميتةي مامؤستايان لةئؤردوطا ضاث و بلآو بؤتةوة. ذمارةي يةكةمي هاويني 1375 (1996) بلآو بؤتةوة. تةمةن دريَذترين بلآوكراوةي ئؤردوطا و نزيكةي 20 ذمارةي ليَ ضاث بووة.

  ئاويَنة؛

  مانطنامةيةكي نيَوخؤيي، طشتي و لةلايةن دةستةيةك لةلاواني ئؤردوطاوة ضاث و بلآو كراوةتةوة. يةكةم ذمارةي سالَي 1380 (2001) دةرضووة.

  ريَبين؛

  طؤظاري طشتي نيَوخؤيي وةرزانة بوو. ذمارة يةكةمي بةهاري 1379 لة 20 لاثةرِةدا دةرضووة. تةنيا ضةند ذمارةيةكي بلآو كراوةتةوة.

  ئاوارة؛

  طؤظاريَكي كؤمةلآيةتي فةرهةنطي نيَوخؤيي بوو. لةبواري قةوارة و ناوةرِؤك و تةكنيكةوة لةهةموو بلآوكراوةكاني ثيَش خؤي دةولَةمةندتر بوو و هةروةها تيراذيشي لةهةموويان ثتر بوو. يةكةم ذمارةي طؤظاري ئاوارة زستاني 2004 ضاث كراو ثيَنج ذمارةي ليَ دةرضوو. كؤمةلَيَك كور و كضي لاوي ئؤردوطا دةريان دةخست (بيَجطة لةوةي كة سةرنووسةرةكةي ــ من ــ نيشتةجيَي ئةلَتاش نةبووم)

  ئؤردوطاي ئةلَتاش بةرةو كوص؟

  دةركةوتن لةم ئؤردوطاية هةرتم هيوايةكي لةميَذينةي ئةو ثةنابةرانة بووة كة بةزؤر لةويَ نيشتةجيَ كراون. خةلَكي ئؤردوطا بةردةوام خةونيان بةمةملةكةتيَكي تر و ولآتيَكي سيَهةمةوة بينيوةو بةردةواميش لةطةلَ ناهوميَدي رِووبةرِوو بوونةتةوة.

  رِةوشي ئالَؤزي سياسي ئيَراق و باردؤخي ناوخؤي ئؤردوطا واي لةثةنابةران كردوة كة لةم ثيَناوةدا سةر بةهةموو شويَنيَكدا بكةن، بةلآم لةلايةن كؤرِو كؤمةلَة ثةيوةنديدارةكانةوة وةلآميَكيان نةدراوةتةوة. بةلَكو بةشيَوةيةك خودي ئةو رِيَكخراوانة و لةسةرووي هةموويانةوة كؤميسارياي بةرزي ثةنابةران ئاستةنط بوون. جا ئةوة لةبةر بةرذةوةندي خؤيان بآ يان طريَدراوي سياسةتةكاني دةولَةتي ئيَراق بص.

  سةرةتاي هةشتاكان ذمارةيةكي زؤر كةم لةبنةمالَة ثةنابةرةكان لةلايةن خاضي سووري جيهاني بؤ ولآتيَكي سيَهةم طوازراونةتةوة. سةرةتاي نةوةدةكان و دوابةدواي قةيراني كةنداو و ئاكامة ناخؤشةكاني، ويستي ثةنابةران بؤ دةركةوتن لةئيَراق و جيَطيربوون لةولآتيَكي سيَهةم زياتر ثةرةي سةند. ديارة ئةوكات خاضي سووري جيهاني جيَطةي خؤي دابوو بةكؤميسارياي بةرزي ثةنابةران لةنةتةوة يةكطرتووةكان.

  سالَةكاني 90، 91 و 92 ذمارةيةكي زؤر لةثةنابةران ئيَراني لةسنوري ئيَراق ــ ئؤردؤنيان دا و لةوآ ثاش ماوةيةك لةلايةن هةنديَك ولآتةوة داواي ثةنابةريَتيان ثةسةند كرا.

  هةر لةم سالآنةدا ذمارةيةكي زؤر لةثةنابةران لةبةر بص هيوايي، ثةنايان بردة بةر عةرةبستاني سعودي، تاكوو لةوص بتوانن مافي ثةنابةريَتي وةرطرن، بةلآم بةشيَوةيةكي نامرؤظانة رةوانةي ئيَراق كرانةوةو لةلايةن كاربةدةستاني ئيَراقةوة بةشيَوةيةكي زؤر خراث هةلَسوكةوتيان لةطةلَ كرا.

  هةر لةسةرةتاي نةوةدةكانةوة تا ئةم دواييانةش ذمارةيةكي زؤر ثاش ناهوميَدبوونيان لةريَكخراوة ثةيوةنديدارةكان، ريَطاي توركيا، سوريا و باشووري كوردستان، ئؤردؤن و تةنانةت ئيَرانيشيان طرتؤتة بةر. ئاكامي زؤربةي ئةو كؤضانةش، يان طةرِاندنةوةيان بووة بؤ ئؤردوطا ياخود حةثس كردن بوة لةئؤردوطايةكي تر. زؤر كةس لةو هات و ضؤيانةدا بص سةروشويَن كراوة. ياخود لةولآتاني جيرانةوة بةتايبةت وةك ئؤردؤن لةسةر سنوور هيَشتراونةتةوة و بةفةرمي دانيان ثص دانةنراوة. ئةوانةي كة بؤ ئيَرانيش طةرِاونةتةوة لةلايةن رذيَمي ئيَرانةوة دةستطير و زينداني كراون. لةحالَي حازردا ئةلَتاش بؤتة ضةندين شيَوة ئؤردوطاي بضووك وةك ئةلكةرامة و ضةند ئؤردوطايةكي بضووك لةباشووري كوردستان و هةروةها ئؤردوطاي ئةلَتاش خؤي. لةبواري طوزةرانةوة جياوازييةكي وايان نيية كة شياوي ئاماذةثيَكردن بص. تةنانةت لةطةلَ دة سالَ ثيَش ئيَستاش جياوازييان نيية. هةروا نةناسراو ماونةتةوةو ضاوةرِيَ