دةركةوتني هاوولآتييةكي بةئةمةك بؤ ئاسايشي جيهان ...ديجيتالَ وثةنجةمؤر و

دونيايةكي ئؤرؤصليانة

   

خالد سليمان (مؤنتريال)

تةقينةوةو كارةساتة سروشتييةكان و ئاكتي تيرؤر و هةرِةشةكاني لة دونياي رِؤذئاواي ئةمرِؤدا ، ثصناسةيةكي نوص بؤ ضةمكي ئاسايش دصننة كايةوة ، ثصناسةيةك ، بةثلةي يةكةم هةرِةشة لة ئازادييةكاني مرؤظ دةكات و ئةيانخاتة بةردةم دوورِيانصكي تةسكةوة .لة هةر كوصيةكدا بصت ، لةناو ثاس يان مصترؤ يان فرِؤكةخانة و شوصنة طشتييةكاندا ، رِوبةرِوي سيستةمصكي ئةمني وادةبصتةوة تواناي رِزطاربووني تيا نيية . ئةتوانين ناوي ئةم سيستةمة بنصين ( سيستةمي بالآي ئاسايش ) كة لة فيلمة خةيالَييةكاني زانست نزيك دةبصتةوة و هةموو ضةمكة ئاساييةكاني ثشكنين و لصكؤلَينةوة تصئةثةرِصنص و دةخزصتة ناو شادةمارةكاني لةشي مرؤظةوة .

ضوونكة  كات و شوصن لة جولَةي نةوة نوصكاني زانستي بذمصرةكان و ماتماتيك و بيؤمصتريدا كؤدةكاتةوة . ئةمةي دوواييش ؛ واتة زانستي بيؤمصتريك ، كارةكاني لة خوصندنةوةو لصكدانةوةي ئةندامةكاني لةش و طؤرِانكارييةكانيدا خؤي دةبينصتةوة . ئةمةش بؤ خؤي سيستةمصكة هةرِةشةكاني تيرؤر و ئازادي و ئاسايش دةخاتة ناو ثصوةدانطي ثرانسيثصكي سةخت و دذواري وةهاوة ، لة ئاكامدا نموونةي مرؤظصكي ئؤروصليانة بةرهةم دصنصت .

ثصش ضوونة ناو باسةكةوة بةباشي دةزانم كةمصك بطةرِصمة دوواوة و رِؤمانة مةزنةكةي جؤرج ئؤروصل بيري خوصنةر بصنمةوة ، ئةويش رِؤماني " 1984" ة ، كة تائةم رِؤذةمان بةهاي سياسي و ئةدةبي خؤي هةية و بص ئاطاشم لةوةي كراوة بةكوردي يان نا . لة رِؤماني 1984 جؤرج ئؤروصلي رِؤماننووسي ئينطليزي بةناوبانط وصنةي دةولَةتصكي تؤتاليتاري وامان بؤ ئةكصشيت كةلة توانايدا هةية لة رِصطاي ضاودصري كردنةوة بةكامصرا ئينسانةكان لة ناوةوة بطؤرِصت و لة كؤتايدا ثالَةوانةكة كة " وصنستؤن سميس "ة  تةنانةت لة وصنةي وزارةتي هةقيقةتدا كة بريتيية لة سيستةمي ضاودصري كردن بةكامصرا ئةتوصتةوة و ئةبصتة نموونةيةكي بضووكي ئةو . كامصراكةي ئؤروصل لة طوتاري سياسي و رِخنةي ئةدةبيدا بة "براطةورة" ناو دةبرصت و ئةمرِؤش بووةتة زاراوةيةكي سياسي و كولتووري لة جيهاني ميدياكاندا . ضوونكة تيايدا ئاكتي ياخيببون دذي ستةم دةطؤرِصت بؤ تةماهيكردن لة ستةمكاردا .

لة كاتي شةرِي سارددا ئةم رِؤمانة و هةموو كارةئةدةبييةكاني تري ئؤروصل لة تةرازووي هةمان ئةو شةرِة ساردةدا مانةوة و نةبوونة جصطاي لةسةر وةستان و لصكؤلَينةوةي فيكري .بةلآم لة ضارةكة سةدةي كؤتايي سةدةي بيستةمدا جارصكي تر بوونة جصطاي سةرنج و رِةخنةو لصكؤلَينةوةي فيكري و سياسي ، بة تايبةتي لة بوارةكاني ميديادا . ئةمةش ئاكامصكي لؤذيكيانةي ئةو شؤرِشة تةكنؤلؤذيية بوو كة " نؤم ضؤمسكي " ناوي لص دةنصت شؤرِشي ئيدراكي دووةم دوواي ئةوةي يةكةم لة سةر دةستي كؤثةرنيكؤس و طاليلص دامةزران .

كةسايةتي وصنستؤن سميس لة رِؤماني 1984 دا نموونةي طةورةترين طؤرِانكاري ئةمنيية لة بةشي دووةمي سةدةي بيستةمدا ، ديارة زؤرتريني بؤضوونةكانيش لةوةدا خؤيان دةبينييةوة كة طواية ئةو كارة ئةدةبيية دةرةنجامي خةيالَي جؤرج ئؤروصل خؤي بوو ، بة بص ئةوةي بة بةسةرهاتةكاني نووسةر خؤيةوة طرص بدرصت . بةلآم لة مانطي ئؤطستي ئةمسالَي 2005 دا ثؤليسي مصترؤثؤليتاني لةندةن دةستي لةسةر كؤمةلَص نامةو بةلَطةنامة هةلَطرت و دووايش رِؤذانةي " طارديان " لة رِؤذي 18 هةمان مانطدا بلآوي كردنةوة و تياياندا هاتووة كة لة سالَةكاني 1936 و دووايدا جؤرج ئؤروصلَ لة لايةن ثؤليسةوة ضاودصري كراوةو بطرة خوودي خؤي بابةتي ضةمكي براطةورة بووة  .

ئةوةي لصرةدا ثيةوةندي بةم باسةوة هةبصت رِؤمانةكةي ئؤروصل نيية بةقةدةر ئةو ضةمكة ئةمنييةي كة فةلسةفةي سةرةكييةتي ، وةك لة ثصشيشدا ئاماذةم ثصدا لة دوونياي ئةمرِؤداو ، ئةم ثصشكةوتنة مةزنةي كة تةكنؤلؤذيا بؤ ئاسايشي دابين كردووة بة دوور لةجيهاني ئؤروصل باس ناكرصن .هةلَبةتة باسةكةي من لصرةدا لة سةر بازدانصكي طةورةية لة بوارةكاني ئاسايشدا كة سيستةمي ديجيتالَ دابيني دةكات و هةموو جؤرةكاني وصنةطرتن و ئامرازي رِاسترِةوانةي تيا بةكاردصت .

ئةمرِؤ لة شارةكاني وةك نييؤرك و لةندةن و مةدريد و مؤنتريال و تؤرؤنتؤ و فرانكفؤرت و واشنتؤن و ثاريس ، لةشكرصكي زؤري كامصرا لة فرِؤكةخانة و وزارةت و بازارِ و جادةثانةكان و شوصنةطشتييةكاندا دانراون . نةوة نوصكاني سيستةمي ( بذمصرةكان) نيش وةك كامصراي ديجيتالي ظيديؤ و فؤتؤطؤاف و ئامصرةكاني مؤرفؤلؤجياي سيما بؤ نيشانةكردني كةسةكان خراونةتةطةرِ .

كلَؤد دؤظاني سةرؤكي دامةزراوةي طواستنةوةي ناوخؤ لة شاري مؤنتريال لة ضاوثصكةوتنصكدا لة طةلَ رِؤذنامةي " طازصت " كة لة رِؤذي 24/10/2005 دا بلآوي كردةوة ثلانصكي طةورةي ئاشكرا كرد . ئةويش داناني سيستةمي كامصراية لة 1500 ثاسي ناو شاردا لةطةل سيستةمي سةتةلايتدا كة ثصش وةخت لة هةر ئاكتصكي تيرؤريستي ئاطادار دةبن .

ئةم ثرؤذةية كة زياتر لة 130 مليؤن دؤلاري كةنةدي ثصويستة و حكومةتي فصدرالَ خستية ثصش ضاو ئصستا لةبةردةم " ذان لاثيصر " وةزيري هاتوضؤداية بؤ دياري كردني تةواوي بودجةكةي و ديارة كةنةدا ئةيةوص باشترين سيتةمي ئاسايش لة هةموو ولآتدا دابين بكات ، ئةويش لة رِصطاي ضاودصرييةكي تؤتالَةوة .

هةرضةندة ئةم ثرؤذةية ثةيوةندي راستةوخؤي بة رِووداوةكاني هاويني رِابووردي شاري لةندةنةوة هةية ، بةلام لة كةنةدا خؤيدا هةنطاوي ثصشتر لة ضاودصري كردندا هةية و ئةطةر كةمصك بطةرِصينةوة رِؤذاني دوواي 11 ي سصثتةمبةري 2001 تالَةدةزوويةكي ترمان دةست دةكةوصت بؤ لصدووان لةسةر ئةم ثلانة ئةمنييةي وا سيستةمصكي ئالَؤزتري لة دوواوةية كة ئةكةوصتة سالَي 2012 .

لة طةرمةي سةرقالَبووني جيهان بة رِووداوةكاني 11ي سصثتةمبةرةوة ، كةنةدا برِيارصكي ترسناكي دةركرد و هةر لةو دةمةشدا بةرِصكرا ،بة بص هيض نارِةزاييةكي ناوخؤي و دةرةكي . ئةويش مافدانة بة دامةزراوةكاني ثؤليس و موخابةرات بؤ ضاودصري كردني ئامرازةكاني ثةيوةندي (هصلَةكاني تصلصفؤني مالَ و دةستي ) و هةروةها هةموو ئةو نامانةي دصنة ناو ولآت و ئةضنة دةرةوة لة رِصطاي ثؤستةوة . ضاودصرةكاني مافةكاني مرؤظ ئةم هةنطاوةيان بة ثصشصلكردنصكي ئاشكراي جارِي مافي مرؤظي ئةو ولاتةيان دانا ، بةلآم وةك ئاماذةم ثصكرد ئةم برِيارة لة كاتصكدا جصبةجصكرا هصشتا جادةو خةلَك لة ذصر كاريطةري كارةساتة تيرؤريستييةكةي 11ي سصبتةمبةردا بوون .

هةر لةهةمان سياقدا ثسثؤرةكاني بواري زانستة بذمصرةكان (ديجيتالَ ) واي بؤ ئةضن كة شاري مؤنتريال لة ئصستاوة هةتا سالَي 2012 طةورةترين ثصشكةوتني ئةمني بة خؤوة دةبينص و ضةندةها (هاوولآتي نوص) كة ناويان ديجيتالَة بة لةشكركصشي شار كؤنترؤلَ دةكةن و هةموو شتصك دةكةوصتة ذصر دةسةلآتيانةوة . ئةمةيان ئةتمؤسفصرصكي خةيالَي نيية و واقعصكة لة سةر ئاستي زانكؤو دامةزراوة ئةكاديمييةكاندا باسيان لصوة دةكرصت و زيانةكاني بؤ ئازادي تاكةكان لة بةرامبةر دابينكردني ئاسايشدا لصكدةدرصتةوة . ضوونكة ئةوةي لة مؤنتريال و شارةطةورةكاني تري ئةمريكا و ئةوروثادا ئةنجام دةدرصت شتصكي ئاسايي نين و بةشصكن لة زانستي " بيؤمصتريك " كة رِاستةوخؤ ثةيوةندي بة ئةندامةكاني لةش و ثصكهاتةكاني سيماي مرؤظةوة هةية . بؤ زياتر رِوون كردنةوةي ئةم سيستةمة ثصويستة ئاماذة بؤ كارو وةزيفةكاني بكةين كة بريتين لة وةرطرتني ثةنجةمؤر لة رِصطاي ئامصري ديجيتالةوة ، هةروةها وصنةي ظيديؤ و فؤتؤ و ثرؤظيل كة ثؤليسي ئيجرام بةكاري دصنصت . ئةمانة تةنها بؤ ضاودصري كردن بة كار ناهصنرين ، بةلَكو بؤ لصكؤلَينةوة لةو طؤرِانكاريية بيؤلؤجيانةي بةسةر لةشدا دصن . ديارة نةوةي نوصي بذمصرةكان " الرقميات " يان ديجيتالَ ذمارةيةكي زؤري سكانةرو ئامصري ثةنجةمؤر و مؤرفؤلؤجياي سيماي تايبةتيان خستة بةردةستي لصثرسراواني سيستةمةكاني ( سصكيوريتص ) و تا ئصستا نةكةوتوونةتة بةردةستي خةلَك ، بة شصوةيةكي تر زؤر تايبةتمةند كراون  .

هةندصك لة لصكؤلَةرةوةكان ترسي ئةوة ناشارنةوة كة ئةم سيستةمي ضاودصري كردنة تؤتالَة دذي ثرانسيثةكاني ئازاديية و مافةكاني مؤرظ ثصشصل دةكات ، بة تايبةتي كاتصك تةنها شوصنصك نةطرصتةوة و ببصتة هاوولآتييةكي تارماي ئاسا لة هةموو قوذبنصكي شاردا .لةوانةشة ببصتة هؤي هةلَةي كوشندة لة بواري كاري ئةمنيدا ، ضوونكة جين و هارمؤنة زيندووةكاني لةشي مرؤظ لصكضوونيان تيا هةية و هةرضةندة بيؤمصتريك لصكيان جيادةكاتةوة ، بةلآم زؤربةي ئةوانةي ثةيوةستن بة لصكؤلَينةوةي ئةم سيستةمةوة ترسي لصكضوواندني جينةكانيان لاية لة كاتي ثشكنيني بيؤلؤجي لةشدا، ئةمةش ئةبصتة هؤي هةلَةي زؤر كوشندة لة كاري ئةمني ئةليكترؤنيدا .

لة رِصطاي ئةم سيستةمي بيؤمصترييةوة ، ثؤليسي بيرو زانست بةتةنها مرؤظةكان كؤنترؤلَ ناكات ، بةلَكو دةست بةسةر شانة زيندووةكاني لةشيشدا دةطرصت و زماني لصدووان دةطؤرِصت بؤ كؤمةلَص ذمارة و سصمبؤل كة تةنها ئةو سيستةمة خؤي نةبصت كةس لصي تصناطات .هةر لصرةشةوة رِةخنةكاني " فريد وليامز " دذي داكؤكيكةراني رِؤمانةكةي ئؤروصل و جيهانة سةير و سةمةرةكةي ئةبصتة بةشصك لة جيهانبينييةكي تؤتاليتاريانةي ديجيتالَ كة دةلَصت : (تةكنيكة نوصكان هةلًصك لةبةردةم هاوولآتيدا دةرِةخسصنن بؤ دةستكةوتني زانياري و بةشداري لة كاري سياسةت و باري طستي دا ، كة باوباثيرانمان خةونيان ثصوة نةدةبيني ).

ئةو رِذصمة ئةمنييةش وا رِؤذئاوا لةبةةردةم تيرؤردا  دايدةنصت ثصش هةموو شتصك زيان بةئازادي تاك و كؤمةلَطاكاني رِؤذئاوا خؤي دةطةيةنص ، ضوونكة مرؤظةكان دةكاتة كومةلَص ذمارة و دةخرصنة بةردةم ئيشاراتي هاوولآتيية نوصكةوة كة لة ثةنجةمؤر و مؤرفؤلؤجياي سيما و ثرؤفيل و بيناي ضاوو و دةنط نةبصت لة هيض شتصكي تر تصنطات .

 

تصبيني : ئةم بابةتة لة هةمان كاتدا لة رِؤذنامةي " المستقبل" لة بةيروت بلآو دةبصتةوة