عيراقي فيديرالَ خؤتان خؤش ليَ سةرؤك بوش سلاَوي هةية 
د.جةبار قادر

   

سةرضاوة نزيكةكان لة وت و ويَذةكاني دةستوري هةميشةيي عيراقةوة ئةوةيان راطةياند كة نيَوي عيراق هيوا و ئاشتي تةنها ( كؤماري عيراق ) دةبيَ . ئةم نيَوة هيض ئيماذيَكي تيَدا نية كة سيستةمي سياسي لةو ولاَتة فيديرالية . بةمةش دةستةواذةي دةولَةتي عيراقي فيديرالَ ، كة تةنها ميدياي حيزبي كوردي لة ماوةي دوو سالَي بانطةشةي بؤي دةكرد، ثوكايةوة . تةرخانكردني ضةند خالَيَك بؤ باسي تايبةتمةنديَتي هةريَمي كوردستان لةم دةستورةدا بايةخيَكي ئةوتؤي نابيَ . ئةمة زياتر بؤ ئؤتؤنؤمي و سيستةمي نامةركةزي دةطونجيَ نةك بؤ سيستةميَكي فيدرالي كة بة راشكاوةيي دان بة جياوازييةكاندا دةنيَ و بة وردي دةسةلاَتي نيَوان هةريَمةكان و حكومةتي فيديرالَ دةستنيشان دةكا .

ئةو رؤذةي شيعةكان لة ثالَ كؤماري عيراقي فيديرالَدا ئيسلاميان قوت كردةوة ، بة ئاشكرا ديار بوو كة لة بةرامبةر هةلَطرتني ئيسلاميدا ثرؤذةي لا بردني فيديرالي لة ئاراداية . ئةمة وةرضةرخانيَكة ثرؤسةكة سةر و بن دةكا و ئةوةي ضةند سالَة كورد باسي ليَوة دةكا دةثوكيَتةوة .

لة بةرامبةر ئةوةي كة عيراق بةوة ثيَناسة بكريَ كة ولاَتيَكي فرة رةطةز و فرة ئاين و فرة كولتورة و لانكةيةكي شارستاني مرؤظايةتية ، عيراق بة بةشيَك لة جيهاني يا دةوروبةرة عةرةبي و ئيسلاميةكةي ثيَناسة دةكريَ . رؤلَي ئايني ئيسلام ئةوةندة طةورة كراوةتةوة دةبيَ ئةو عيراقةي دادةمةزريَ زياتر لة ئيَران و ئةفغانستان بضيَ ، نةك لة دةولَةتيَكي ديموكراتي سةردةم . لة بةر ئةوةي رابةراني كورد كةساني عيلماني و ديموكرات نين و باوةريان بة سةروةري قانون و جياكردنةوةي دةسةلاَتةكان و ئاين لة دةولَةت نية، نابيَ زؤرمان لا سةير بيَ كاتيَ ملكةضي داخوازي طروثة ئايني و مةزةبيةكان دةبن . ئةوان  لة بةر دلَي سةرؤك بوش هةنديَ ركةبارايةتي دامةزراندني دةولَةتيَكي مةزةبيان لة عيراق دةكرد ، ليَ كاتيَ بينيان زةلَماي خةليل زادي جةعفةري ثيرؤزبايي لةو خالاَنة دةكا و بة وتةي سياسةتمةداريَكي نيَوداري كورد لةوة دةضيَ خةريكي ( زةواجي موتعة بيَ ) ،  خؤيان لةو ثرسة بيَدةنط كرد .

وا ثيَدةضيَت ثرسي زمانيش بةوة برابيَتةوة كة كوردي لة تةك زماني عةرةبيدا ، زماني فةرمي بيَ لة ( هةريَم ) دا. ئةمةش زؤري لةوة زياتر نية كة لة قانوني زمانة خؤجيَي (1932 ) و ئؤتؤنؤميةكةي سةدام حوسيَندا (1974 ) هاتووة. باوةر ناكةم سةركردايةتي  سياسي كورد لةم بوارةدا كيَشةي زؤري هةبيَ . دواي ضواردة سالَ  لة دةسةلاَتي

(خؤمالَي كوردي ) ئيَستاش زوربةي هةرة زؤري ئةنداماني ئةو سةركردايةتية كاتيَ بة كوردي دةثةيظن ، دةبيَ مرؤظ بةزةيي بةم زمانةدا بيَ . خؤزطة وةكو كؤماري كرطيزيا يةكيَك لة مةرجةكاني خؤ هةلَبذاردن بؤ سةرؤكايةتي و ثارلةمان و ثؤستة طرنطةطان تاقيكردنةوة و دةرضون بواية لة زماني دايكدا ، ئةو كاتة (دلَسؤزي بؤ طةل) لة سويَندي ئةنداماني ثارلةمان و وةزيراندا نةدةبوو بة (دلَسؤزي بؤ طةلَ ) !!. 

لة سيَبةري ئةو ثاشةكشةية لة هةموو ئةو مافانة ثيَداطرتن لة سةر دابةشكردني داهاتي نةوت و كانزا سروشتيةكان واتايةكي ئةوتؤي ناميَنيَ ، ئةطةر بةرذةوةندي حيزبي و خيَزاني و تاكةسةي تيَدا نةبيَ . ئةطةر ئاكامي عيراقي ديموكراتي و فيديرالي و فرةحيزبي و دادوةري وتاد وا بةو دةردة ضوو ، ئةوا ضارةنوسي كةركوك و دةظةركاني تري كوردستان لة بةر رؤشنايي ئةم بارةدا طةليَ قةتراني تر دةبيَ .

واتا عيراقي هيوا و ئاشتي نة دةبيَ بة دةولَةتيَكي فيديرالي و نة ديموكراسي ، بةلَكو ئةطةر ئةو دةستورة مةزةبيةي بةسةردا سةثيَنرا ئةوا دةبيَتة جةنطةَلَستانيَ كة تةنها ثياواني موقتةدا و زةرقاوي و دةستةي ( زاناياني ) موسولَمان و ميليشاي بةدر و فةزيلة و دةعوة و دز و جةردة و كةساني خةلَك رفيَن و هةلثةرست تةراتيَني تيَدا بكةن .

رابةراني كورد هةر لة ئيَستاوة بةر لةوةي رةشنوسي دةستورةكة بلاَوبكريَتةوة و ئةوة ئاشكرا ببيَ كة حيسابةكانيان كورتيان هيَنا و بكةونة سةر زمان و بن زماني هةموو لايةك ، ثاكانةيان حازرة و دةلَيَن طرنط ناوةرؤكة نةك فؤرم . دةبيَ هةر لة ئيَستاوة   خؤمان بؤ بالؤرةي فؤرم و نيَوةرؤك لة ميدياي حيزبي كورديدا ئامادة بكةين .

سةير و سةمةرة لةوةداية كة ئةم ئةنجامة ثر لة نةهامةتي و شكستة لةوةوة نةهاتووة كة خوانةخواستة وت و ويَذكةراني كورد و راويَذكةرانيان بة كابراي ئةمريكيشةوة ، كة لة طؤر هةنديَ زانياري سالاَنة دوو سةد هةزار دؤلار لة هةردوو حكومةتؤكةكة وةردةطريَ ، كةم توانا و بين كورت بوونة و ئةواني دي شارةزا و بين دريَذتر بوونة ، بةلَكو هؤيةكة هةمووي لة ( سلاَوي سةرؤك بوش ) سةرضاوةي طرتووة . سةرضاوة باوةرثيَكراوةكان لة نيَو ليَذنةي دةستورةوة ئةوة رادةطةينن كة هةر كيَشةك لة وت و ويَذةكاندا لة سةر هةر ثرسيَك هاتبيَتة كايةوة و تيَيدا كورد لايةنيَك بووبيَ ، ئةوا يةكسةر سلاَوي سةرؤك بوش طةيشتؤتة رابةراني كورد . ئةطةر كيَشةكان زؤر ئالَؤز بووبن ئةوا سلاَوةكةي سةرؤك طةرم بووة و هةنديَ جاريش سلاَوي تؤني بليَري خراوةتة ثالَ .

هةموو ئةو ثرسانةي ثةيوةندييان بة كوردةوة هةية نةك لة سةر ميَزي طفت و طؤ ، بةلَكو لة ريَطةي سلاَوي سةرؤك بؤشةوة بةو دةردة براون . رابةراني كورد لة ماوةي زياتر لة دوو سالَدا لة بةرامبةر ئةمريكادا وشةي ( نةئيان ) بةكارنةهيَناوة . ئامادة نةبوونة هيض قةيرانيَك دروست بكةن و دةست بة رووي داخوازيةكاني ئةمةريكاوة بنيَن . لة وةش خراثتر  رابةراني شيعة و سوننةي عةرةب سةيري كورديان وةكو كريَطرتةي ئةمريكا كردووة . دةبيَ لةمةدا رةخنة تةنها لة رابةراني خؤمان بطرين ، خؤ شيعةش ئةوةندةي ئيَمة و بطرة زياتريش قازانجي لة كةوتني بةعس كردووة ، بؤ ئةمريكايان ناضار كرد طويَ لة هةموو خواستةكانيان بطريَ ، تةنانةت ئةوانةشي كة دذي هةموو بانطةشةكاني خؤيةتي . كاتيَ رابةراني شيعة و بة تايبةتي سوننة ئةم ملكةضيةي كورديان بؤ خواستي ئةمريكا بيني ، بؤ برانةوةي هةموو كيَشةيةك لة طةلَ كوردا سةردانيَكي ئةمريكييةكان بةس بوو.

لةم ثةيوةندييةي كورد و ئةمريكادا كة ميدياي حيزبي بة هاوثةيمانيَتي نيَوي دةبا تاوةكو ئيَستا كورد هةر زةرةرمةند بووة و ضاوةروانيش ناكريَ لةمةودوا ثةوةندييةكان بة شيَوةيةكي تر بةريَوة ببريَن . سةثاندني ئةم ديدة بة سةر كوردا لة ناوضةكةدا ، مةبةستم لةو ديدةية كة كورد وةكو طةليَكي كريَطرتة بؤ ئةمريكا ، مخابن بة بيَ هيض بةرامبةريَكي ديار ، زيانيَكي زؤري بؤ نةوةكاني داهاتوو دةبيَ و باوةريش ناكريَ ئةمريكا بة ضاوي ريَزةوة سةيري كةسانيَك بكات كة بةو ئاسانية دةست لة مافةكاني خؤيان لة ثيَناويَ خةلَكيدا هةلَبطرن .   

سةرضاوة باوةأ‌‌‌‌ثيَكراو واي راطةياندووة كة يةك سلاَوي سةرؤك بوش ، ئةطةر طةرميش نةبووبيَ ، بؤ مام جةلال بةس بووة بؤ ئةوةي بيَ يةك و دوو خواستي ئةمريكاييةكان بة جيَ بيَنيَ ، ليَ كاك مةسعود جاري وا هةبووة بة دوو يا سيَ سلاَو ئةوجا قايل بووة .

ئةطةر كورد هةلَوةستةيةك نةكا و قةيرانيَك دروست نةكات و هةموو لايةنةكان ، بةر لة هةر لايةكيش ئةمريكايةكان ناضار نةكا ريَز لة داخوازييةكاني بطرن، ئةوا جاريَكي ديش دةبيَ بالؤرةي دوذمناني كورد و هةلَةي ميَذوو و نازانم ضي ليَبدةين . رةتكردنةوةي ئةم دةستورة و نانةوةي قةيرانيَكي طةورة كة عيراق و ناوضةكة بةةذيَنيَ تةنها ريَطةية كة كورد لةم تةنطةذةية دةربكات .