ئێراق به‌ره‌و شه‌ڕی ناوخۆ هه‌نگاو ده‌نێت یاخود ......
دیار غه‌ریب
ئه‌نجامه سه‌ره‌تاییه‌کانی هه‌ڵبژاردن و هه‌ڵوێستی لایه‌نه‌کانی ناوخۆ و ده‌ره‌وه سه‌باره‌ت به ئایینده‌ی ئێراق مشت و مڕێکی زۆری له شه‌قامی کوردی و ئێراقی و هه‌رێمی و جیهانیدا دروستکردووه. رۆژانه گه‌لێک پرسیاریش رووبه‌ڕوومان ده‌بێته‌وه، ئه‌و پرسانه‌ش ئه‌وه‌نده ئاڵۆزن هه‌تا باشترین چاودێری سیاسی ناچاره زۆر به وریاییه‌وه هه‌ڵسوکه‌وتیان له‌گه‌ڵدا بکات و نه‌توانێت به دڵنیاییه‌وه باس له ئه‌گه‌رێک بکات، واته پێویسته هه‌موو ئه‌گه‌رێک بخاته به‌رچاوی خۆی. ئه‌و پرسه سه‌ره‌کیانه‌ش که ئه‌مڕۆ قسه و باسی له‌سه‌ر ده‌کرێت ئه‌مانه‌ن؛ ئایا له ئێراقدا سه‌قامگیری و ئارامی و ئاسایش به‌رقه‌رار ده‌بێت یاخود شه‌ڕی ئه‌هلی په‌یدا ده‌بێت و ئێراق به‌ره‌و ئاڵۆزی زیاتر ده‌چێت. ئایا ئه‌مریکا سه‌رکه‌وت له پرۆسه‌ی بونیادنانه‌وه‌ی ئێراقدا یاخود به پێچه‌وانه‌وه راستتره. یان چاره‌نووسی فیدراڵی، که‌رکوک و کورد به‌ره‌و کوآ ده‌چن له کاتێکدا که سوننه به‌شداری پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنیان کرد و تاڕاده‌یه‌ک کورسیان به ده‌ستهێناوه. ئه‌مه و گه‌لێک پرسیاری تر هه‌میشه جه‌نجاڵییه‌کی دروستکردووه.
من پێم وایه که بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنێکی زانستی و واقعی و زیاتر نزیکبوونه‌وه له راستی پێویسته که ئه‌و هۆکارانه باس بکه‌ین که ره‌وشی ئه‌مڕۆی ئێراقی دروستکردووه به کورتیش بێت باس له پرۆسه‌ی دوای رووخانی رژێم بکه‌ین. چونکه بآ ئه‌وه‌ی تیشک بخه‌ینه سه‌ر هۆکاره‌کانی رووخانی رژێم وده‌ستێوه‌ردانی ولایه‌ته یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا و هاوپه‌یمانه‌کانی بۆ ئێراق و ره‌وتی رووداوه‌کان له ماوه‌ی دوای رووخانی رژێمدا ناتوانین وه‌کو پێویست وه‌ڵامێکی مه‌نتقی ئه‌و پرسانه بده‌ینه‌وه. هه‌ربۆیه راستتره له سه‌ره‌تادا به کورتی باسی ئه‌و بارودۆخه بکه‌م که زه‌مینه‌ی ده‌ستێوه‌ردانی له ئێراق و ناوچه‌که‌دا دروستکرد، پاشان بێمه سه‌ر ره‌وتی رووداوه‌کان له دوای رووخانی رژێم.
ئاشکرایه زانست و ته‌کنۆلۆژیا و زیادبوونی به‌رهه‌م و سه‌رمایه په‌یوه‌ندییه‌کی راسته‌وخۆیان به‌یه‌که‌وه هه‌یه و ئه‌مانه‌ش کاریگه‌ری راسته‌وخۆیان له‌سه‌ر هۆشیاری مرۆڤ و پێکهاته‌ی سه‌رخانی کۆمه‌ڵگا هه‌یه. له‌م روانگه‌یه‌وه سه‌یری سیسته‌می جیهانی و کۆمه‌ڵگا بکه‌ین له دوای شه‌ڕی دووه‌می جیهانییه‌وه ده‌بینین به هۆی بانگه‌شه‌کانی هه‌ردوو بلۆکی رۆژهه‌ڵات و رۆژئاوا بۆ پشتیوانیکردنی گه‌لان و یه‌کتری کردنه ئاسته‌نگ بۆ مانه‌وه‌ی زۆرکێشه به‌هه‌ڵواسراوی کاریگه‌ری له‌سه‌ر هۆشیاری کۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تی کرد و داخوازی گه‌لان له ماوه‌ی شه‌ڕی سارددا رۆژبه‌ڕۆژ به‌ره‌و پێشه‌وه ده‌چوو، ئه‌مه‌ش فشاری ده‌خسته سه‌ر سیسته‌م بۆ گۆڕان و چاره‌سه‌ری کێشه‌کان. له لایه‌کی تره‌وه پێشکه‌وتنی ئاستی ته‌کنۆلۆژیای شه‌ڕ هه‌ردوو بلوکی ناچار کرد که په‌یمانی که‌مکردنه‌وه‌ی چه‌کی ئه‌تۆمی و هایدرۆجینی ببه‌ستن له ساڵی 1972دا که دواتریش چه‌ندین رێککه‌وتنی به‌دوادا هات و سنووری بۆ بڵاوبوونه‌وه‌ی پیشه‌سازی ئه‌م چه‌کانه دانا. ئه‌مه له‌گه‌لڕ خۆیدا زه‌مینه‌ی ئه‌وه‌ی خۆشکرد که ئه‌و تواناکارییه زانستی و مادییانه‌ی له ته‌کنۆلۆژیای شه‌ڕدا خه‌رج ده‌کرا، که‌م بکرێته‌وه و له بواریتردا به‌کار بهێنرێت. له ئه‌نجامی ئه‌مه‌دا ته‌کنۆلۆژیای زانستی په‌ره‌ىسه‌ند و ئه‌و پێشکه‌وتنانه‌ی که له هه‌ردوو ده‌یه‌ی هه‌شتاکان و نه‌وه‌ده‌کاندا به‌دیهاتن به‌رهه‌می ئه‌م هه‌نگاوه بوون که له‌گه‌لڕ خۆیدا جۆرآ له ئابوری تری پێشخست. ئه‌م گۆڕانکارییانه‌ی له زانست و ته‌کنۆلۆژیا و سه‌رمایه و هۆشیاری گه‌لاندا به‌رهه‌م هاتن ژێرخانی سیسته‌مێکی نوێیان دروستکرد، بێگومان گه‌ل و نه‌ته‌وه جیاوازه‌کان گه‌یشتنه ئاستێکی وه‌ها که بآ ناسنامه‌یی یاخود هاووڵاتیبوونی پله دوو و پله سآ بۆ خۆیان په‌سند نه‌که‌ن. له‌گه‌لڕ ئه‌مه‌دا ته‌کنۆلۆژیای زانستی و سه‌رمایه سنووری ده‌وڵه‌تانیان تێپه‌ڕکرد و به جیهانی بوون. ئه‌مه‌ش له لایه‌کیتره‌وه فشارێک بوو بۆ سه‌ر سیسته‌م و جیهان هه‌تا ناوچه و هه‌رێمه‌کان پێکه‌وه ببه‌سترێنه‌وه و کۆتایی به‌و دابه‌شکردنه بهێنرێت.
ئه‌و گۆڕانکارییه‌ی ژێرخانی کۆمه‌ڵگا هه‌ردوو بلۆکی ته‌نگاو کرد، به‌ڵام گومانی تێدا نییه که به‌ره‌ی رۆژهه‌ڵات ئه‌ڵقه‌ی لاوازی هاوکێشه‌که بوو، هه‌ربۆیه که ئه‌م فشاره زیاتر بوو و ئه‌م دوو بلوکه به‌یه‌که‌وه ئاماده‌ی گۆرانی پێویست نه‌بوون، به‌ره‌ی رۆژهه‌ڵات نه‌یتوانی زیاتر به‌رگه بگرێت و هه‌ڵوه‌شا.
هه‌ڵوه‌شانی یه‌کێتی سۆڤیه‌ت و بلۆکی رۆژهه‌ڵات، ئه‌مریکا و رۆژئاوا و ئه‌و رژێمانه‌ی که به‌رهه‌می هه‌ردوو شه‌ڕی جیهانی و شه‌ڕی سارد بوون رووبه‌ڕووی دووبژار کرده‌وه، ئه‌ویش یان ئه‌وه‌تا پێویسته گۆڕانکاری ئه‌نجام بده‌ن یاخود تووشی هه‌مان چاره‌نووسی یه‌کێتی سۆڤیه‌ت و هاوپه‌یمانه‌کانی ده‌بنه‌وه ئه‌وه‌ی له ساڵانی نه‌وه‌ده‌کان بینیمان هه‌تا رووداوی 11ی ئه‌یلول ئه‌مریکا له هه‌وڵی ئه‌وه‌دا بوو که هه‌م له سیاسه‌تی خۆی دا و هه‌م له په‌یوه‌ندی له‌گه‌لڕ ده‌وڵه‌تاندا گۆڕانکاری ئه‌وتۆ ئه‌نجام نه‌دات و بتوانێت به‌رژه‌وه‌ندی سیاسی و ئابووری خۆی مسۆگه‌ر بکات و ره‌زامه‌ندی گه‌لانی جیهانیش ده‌سته‌به‌ر بکات. هه‌ربۆیه گۆڕانکاری ئه‌وتۆی له سیاسه‌تی خۆیدا به‌رامبه‌ر گه‌لان و ده‌وڵه‌تان ئه‌نجام نه‌دا و له چوارچێوه‌ی رابردوودا هه‌ڵسوکه‌وتی ده‌کرد. هه‌روه‌ها زۆرێک له وڵاتانی جیهانی سێیه‌م و به تایبه‌تی له رۆژهه‌ڵاتی ناویندا نه‌ک ئاماده‌ی گۆڕان نه‌بوون، به‌ڵکو نه‌یانده‌خواست که دان به‌وه‌دا بنێن که جیهان ده‌گۆڕێت. ئه‌م ره‌وشه به پله‌ی یه‌که‌م ئه‌مریکای ته‌نگاو کرد، چونکه به‌رده‌وامبوونی ئه‌م ره‌وشه هه‌ڕه‌شه‌یه‌کی بوو بۆ سه‌ر باڵاده‌ستی سیاسی و ئابووری ئه‌و وڵاته. ئه‌مه هۆکار بوو بۆ ئه‌وه‌ی که ئه‌مریکا له ناوخۆدا هه‌ندآ گۆڕانکاری ئه‌نجام بدات، ئه‌وه بوو به ئاشکرا ستراتیژی دانه‌رانی ئه‌مریکا کاریان کرد بۆ ئه‌وه‌ی که پارتی کۆماری و جۆرج بۆش سه‌ر بکه‌ون، چونکه ئه‌م پارته زۆر بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ی ده‌کرد که به هه‌ر شێوه‌یه‌ک بێت گۆڕانکاری ئه‌نجام ده‌دات و له‌م پێناوه‌شدا هه‌ر رێبازێک گونجاو بێت ده‌یگرێته به‌ر. "جۆرج بۆش" و پارتی کۆماری له دوای سه‌رکه‌وتنیان یه‌کسه‌ر کێشه‌ی ئێراق و ئه‌فغانستان یان کرد به بابه‌تی رۆژ و قسه‌یان له سه‌ر کرد، گومانی تێدا نییه که رووداوی 11ی ئه‌یلول گۆڕانکارییه‌کانی خێراتر کرد یان راستتر بڵێین هه‌نگاوه‌کانی خێراتر کرد. واته ئه‌مریکا و هاوپه‌یمانه نزیکه‌کانی ئیتر رووبه‌ڕووی چه‌ند قه‌یرانێکی سه‌ره‌کی بوونه‌وه که نه‌یانده‌توانی بازی به‌سه‌ردا بده‌ن؛ ئه‌و ئاسته‌ی زانست و ته‌کنۆلۆژیای زانستی پێی گه‌یشتن و ئه‌و ئاسته هۆشیارییه‌ی گه‌لان پێی گه‌یشتوون به ئاشکرا بانگه‌شه‌کانی ئه‌مریکا به‌درۆ ده‌خاته‌وه که پارێزه‌ری مافی مرۆڤ و دیموکراتیه‌ت و مافی گه‌لان بێت، چونکه گه‌لان بۆ خۆیان ده‌بینن رۆژانه مافیان پێشێل ده‌کرێت له لایه‌ن ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی که هاوپه‌یمانی ئه‌مریکان و ئه‌مریکاش بآ ده‌نگه، ئه‌مه‌ش له گه‌لڕ خۆیدا رق و کینی به‌رامبه‌ر ئه‌مریکا زیاد ده‌کرد و گه‌لانیشی هانده‌دا که ئیتر هه‌وڵبده‌ن و چاوه‌ڕوانی ئه‌مریکا نه‌که‌ن که ببێته فریاد ره‌سیان، ئاشکراشه روودانی گۆڕانکاری له هه‌ر شوێنێکی جیهان و بآ ئاگاداری ئه‌مریکا هه‌ڕه‌شه‌یه بۆ سه‌ر باڵاده‌ستی سیاسی ئه‌و وڵاته له لایه‌کی تره‌وه ئه‌و ته‌کنۆلۆژیا زانستیه‌ی که زۆربه‌ی کۆمپانیا فره ره‌گه‌زه‌کان ئه‌مڕۆ به‌رهه‌می ده‌هێنن پێویستی به بازاڕ هه‌بوو، ئه‌مه‌ش له دوو لایه‌نه‌وه سوودی بۆ ئه‌مریکا ده‌بێت، یه‌که‌م ئه‌م ته‌کنۆلۆژیایه بچێته هه‌ر جێگایه‌ک به‌و واتایه دێت بازاڕێکی تازه‌ی په‌یدا کرد، واته له‌رووی ئابوورییه‌وه کرانه‌وه‌یه که بۆ ئه‌مریکا و کۆمپانیاکان و له هه‌مان کاتدا هه‌نگاوێک ده‌بێت بۆ به‌ستنه‌وه‌ی ئه‌و جێگه‌یه به خۆیه‌وه له رووی سیاسییه‌وه. به پێچه‌وانه‌وه له هه‌ر هه‌رێمێکی سه‌ر گۆی زه‌ویدا ئاسته‌نگی هه‌بێت بۆ کاڵا ته‌کنۆلۆژییه‌کانی ئه‌مریکا و هاوپه‌یمانه‌کانی ده‌توانێت ببێته که‌لێنێک بۆ ئه‌و جیهانگیرییه‌ی که ئه‌وان بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌که‌ن و ئه‌مه‌ش قه‌یرانی ئابوری و سیاسی سیسته‌می جیهانی زیاتر ده‌کات. له لایه‌کی تره‌وه ئه‌و رژێمانه‌ی که له رووی ده‌سه‌ڵات و بازاڕه‌وه داخراون و ده‌سه‌ڵات و بازاڕییان کۆنترۆڵکردووه و رێگه ناده‌ن که ته‌کنۆلۆژیای نوآ به بآ کۆنترۆڵی ئه‌وان بکه‌وێته بازاڕه‌وه و ئازادی گه‌لان و هاووڵاتیانیان به خۆیانه‌وه به‌ستووه. ئاسته‌نگی سه‌ره‌کی بوون له به‌رده‌م په‌لهاوێشتنی ئه‌مریکا و له‌ڕووی ئابووری و سیاسییه‌وه. زۆرێک له‌م رژێمانه‌ش هاوپه‌یمانی ئه‌مریکا بوون.
لێره‌دا ئه‌مریکا که‌وته نێوان دووبژار؛ یان ئه‌وه‌تا له سیاسه‌تی ناوخۆ و ده‌ره‌وه‌دا گۆڕانکاری ئه‌نجام نه‌دات و چاوه‌ڕوانی ئه‌و چاره‌نووسه بێت که رووبه‌ڕووی ده‌بێته‌وه، ئه‌مه‌ش ناڕه‌زایی گه‌لان و قووڵبوونه‌وه‌ی قه‌یرانی ئابووری له‌گه‌لڕ خۆیدا ده‌هێنا، به‌ڵام هه‌تا ماوه‌یه‌ک رژێمه داپڵۆسێنه‌ره‌کانی دۆستی له‌ده‌ست نه‌ده‌دا، ئه‌مانه‌ش ده‌توانن چی خزمه‌تێک به ئه‌مریکا و سیاسه‌ت و ئابوورییه‌که‌ی بکه‌ن دیار بوو که ناتوانن خزمه‌تی بکه‌ن و دۆستایه‌تیان گه‌یشتۆته ئه‌و ئاسته که زیان به به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌مریکا ده‌گه‌یه‌نێت. بژاری دووه‌م ئه‌نجامدانی گۆڕانکاری بوو؛ ئه‌مه‌ش بڕیاردانی کۆتاییهاتنی ئه‌و هاوسه‌نه‌گییه کۆنانه و کارکردن بۆ دروستکردنی هاوسه‌نگی نوآ و بۆ ئه‌مه‌ش به گوێره‌ی به‌رژه‌وه‌ندی سیاسی و ئابووری و کولتووری خۆی ده‌ستوه‌ردان بوو له‌و هه‌رێمانه‌ی که به روویدا داخراوه، رۆژهه‌ڵاتی ناوینیش گرنگترین هه‌رێم بوو. بێگومان ئه‌م بڕیاره‌ش له‌گه‌لڕ خۆیدا کاردانه‌وه‌ی ئه‌و رژێم و بزووتنه‌وانه دێنآ که به‌رژه‌وه‌ندییان له پاراستنی ئه‌و ستاتۆیه‌دایه و ئاماده‌ی گۆڕانکاری نین یاخود ئه‌گه‌ر ئاماده‌کارییه‌کیشیان هه‌بێت ناخوازن له‌گه‌لڕ ئه‌مریکادا ئه‌نجامی بده‌ن. بۆ ئه‌م کاره‌ش پێویست بوو ئه‌مریکا به په‌یوه‌ندییه‌کانی رابردوویدا بچێته‌وه و له‌م پێناوه‌دا هه‌رشتێک بخاته ناو حساباتی خۆیه‌وه. له‌م نێوه‌نده‌دا دوو خاڵی هه‌ره لاوازیش بۆ ده‌ستێوه‌ردان ئه‌فغانستان و ئێراق بوون.
ئه‌وه‌ی جێگه‌ی باسی ئێمه‌یه ئێراقه، زۆربه‌ی چاودێران له‌سه‌ر ئه‌وه رێکن که به‌هۆی نه‌بوونی زه‌مینه‌یه‌کی گونجاو له ئێراقدا بۆ ئه‌مریکا و ترسی ئه‌وه‌ی که رژێمێکی هاوشێوه‌ی ئێران له ئێراقدا دروست ببێت ساڵی 1991 ئه‌مریکا رژێمی به‌عسی نه‌ڕووخاند و هێشتیه‌وه.
به‌ڵام دوای زیاتر له 10 سالڕ، له‌گه‌ڵ ئه‌و بارودۆخه گشتیه‌ی که باسمان کرد، ئه‌مریکا ناچار بوو که ده‌ست له ئێراق وه‌ربدات، هه‌ربۆیه هه‌رچه‌نده ئه‌لته‌رناتیڤی خۆی به ته‌واوی پێنه‌گه‌یشتبوو و بآ گوێدانه بڕیاری نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان و ئه‌نجومه‌نی ئاسایش و په‌ست بوونی زۆر له دۆسته‌کانی به بڕێارێکی تاک لایه‌نه هێرشی کرده سه‌ر ئێراق. له دوای رووخانی رژێمیش ئه‌مریکا له‌گه‌لڕ هێزه ئێراقییه‌کاندا هه‌وڵی داوه و هه‌وڵده‌دات که سه‌رخانی ئێراق بونیاد بنێته‌وه، ئه‌وه‌ی له‌گه‌لڕ به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌مریکادا یه‌کانگیر ده‌بێت، ده‌سه‌ڵاتێکی لیبراڵه له رووی سیاسی و ئابووری و کولتوورییه‌وه و هه‌ر بۆ ئه‌مه‌ش تواناکانی خۆی خه‌رج کردووه. له‌به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌دا گه‌لێک هێزی ناوخۆیی و ده‌ره‌کی له هه‌وڵی ئه‌وه‌دا بوون و ئێستاشی له‌گه‌ڵدا بێت بۆ بونیادنانی ده‌سه‌ڵاتێکی تاکڕه‌و و ناوه‌ندی کار ده‌که‌ن له رووی سیاسی و کولتووری و ئابوورییه‌وه. له لایه‌کی تره‌وه پێکهاته‌ی گه‌لانی ئێراق و ئه‌زمونی 85 ساڵی رابردوو ئه‌وه‌ی سه‌لماندووه که ده‌سه‌ڵاتی زۆرینه‌یه‌کی ئه‌تنیکی یاخود که‌مینه‌یه‌کی ئه‌تنیکی ناتوانێت خزمه‌ت به گه‌لانی ئێراق بکات و له‌وه‌ش زیاتر مه‌ترسی جینۆساید و شه‌ڕی ئه‌هلی لێده‌که‌وێته‌وه. هه‌ربۆیه نه پێکهاته‌کانی ئێراق مۆدێلی وه‌ها په‌سند ده‌که‌ن، نه مۆدێلێکی وه‌ها ده‌که‌وێته خزمه‌تی به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی ئه‌مریکاوه، ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی که زۆر جار قسه له‌سه‌ر شیمانه‌کان بکرێن، وه‌کو ئایا مۆدێلێکی لیبرالڕ دروست ده‌بێت له ئێراقدا که گه‌ره‌نتی روونه‌دانی شه‌ڕی ناوخۆیی بکات، یاخود شه‌ڕی ئه‌هلی دروست ده‌بێت و ریسه‌که‌مان ده‌بێته‌وه خوری. بۆ تاوتوآ کردنی ئه‌م شیمانانه‌ش پێویسته قۆناخه‌کانی دوای رووخانی رژێم و هه‌ڵوه‌سته‌ی ئه‌و هێزانه‌ی که کاریگه‌رن له‌سه‌ر ره‌وتی رووداوه‌کان و هه‌ڵوێستیشیان سه‌باره‌ت به‌م قۆناخه و ئایینده تاوتوآ بکه‌ین.
هه‌موو ده‌زانین که له دوای رووخانی رژێمه‌وه ئێراق به سآ قۆناخدا تێپه‌ڕی قۆناخی ده‌سه‌ڵاتی هاوپه‌یمان که به ده‌سه‌ڵاتی "برێمه‌ر" ده‌ناسرا، ده‌سه‌ڵاتی حکومه‌تی عه‌لاوی و ده‌سه‌ڵاتی حکومه‌تی جه‌عفه‌ری، له لایه‌کیتره‌وه له‌م ماوه‌یه‌دا یاسای کاتی بۆ به‌ڕێوه‌بردنی ده‌وڵه‌ت که له لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتی برێمه‌ره‌وه دانراوه به پێی ئه‌م یاسایه هه‌ڵبژاردنێکی کاتی و هه‌ڵبژاردنێکی هه‌میشه‌یی و ریفراندۆم له‌سه‌ر ره‌شنووسی ده‌ستوور ئه‌نجام درا. له‌م سآ قۆناخه و له هه‌ڵبژاردن و پرۆسه‌ی ریفراندۆمدا ئه‌وه‌ی ده‌رکه‌وت زۆربه‌ی هێز و لایه‌نه ده‌سه‌ڵاتداره‌کان له روانگه‌ی ده‌سه‌ڵات و ئه‌تنیکییه‌وه سه‌یری ئه‌م پرۆسانه‌یان ده‌کرد و بڕیاریانده‌دا به‌شدار بن یاخود نا.
ئه‌وه بوو، شیعه له‌و روانگه‌یه‌وه که ئۆپۆزسیۆنی چالاک بوون و زۆرینه‌ی خه‌ڵکی ئێراق پێکده‌هێنن، هه‌وڵیانداوه و ئێستاش هه‌وڵده‌ده‌ن که به‌شدار ده‌بن له پرۆسه‌ی سیاسیدا و به شێوه‌یه‌ک هه‌وڵیانداوه و ئێستاش هه‌وڵده‌ده‌ن که به‌شدار بن له پرۆسه‌ی سیاسیدا و به شێوه‌یه‌ک له شێوه‌کان باڵاده‌ستی خۆیان سه‌قامگیر بکه‌ن.
به‌ڵام هه‌تا ئێستا خۆشیان باش ده‌زانن که زه‌مینه‌ی بابه‌تی بۆ ئه‌وان له‌بار نییه که به شێوه‌یه‌کی ره‌ها هه‌ڵس و که‌وت بکه‌ن، هه‌ربۆیه له هه‌وڵی ئه‌وه‌دان که سیسته‌م جێگیر ببێت و له‌م پێناوه‌شدا هه‌ندآ سازشیش بکه‌ن به‌لایانه‌وه زۆر گرنگ نییه، واته شیعه ده‌خوازن به‌هه‌ر ره‌نگێک بێت سیسته‌م جێگیر ببێت، چونکه جێگیر بوونی سیسته‌م له خزمه‌تی خۆیاندا ده‌بینن و ئه‌و راستیه‌ش ده‌زانن که جه‌ماوه‌ری ئێراق هێشتا له روانگه‌ی مه‌زهه‌بی و نه‌ته‌وه‌ییه‌وه رووداوه‌کان ده‌خوێنێته‌وه، ئه‌مه‌ش له ئه‌نجامدا له به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌واندا ده‌بێت.
سوننه‌کان، له سه‌ره‌تاوه له‌گه‌لڕ پرۆسه‌که‌دا نه‌بوون، به‌ڵام له هه‌ڵبژاردنی ئه‌م دواییه‌دا به‌شدارییان کرد و ئێستاش ده‌خوازن چالاک بن و مۆرکی خۆیان له ئایینده‌ی ئێراق بده‌ن، ئه‌مان به پێچه‌وانه‌ی شیعه‌کانه‌وه له هه‌وڵی بونیادنانی سیسته‌مێکی ناوه‌ندیدان، هه‌ڕه‌شه‌ی ئه‌وه‌ش ده‌که‌ن که ئه‌گه‌ر پێگه‌یه‌کی باشیان بۆ دیاری نه‌کرێت ئه‌وا ده‌بنه ئاسته‌نگ له‌به‌رده‌م به‌ڕێوه‌چوونی پرۆسه‌که‌دا.
کوردیش له‌گه‌لڕ سیسته‌مێکی فیدراڵیدان، هه‌ولڕ و تێکۆشانیان له‌و پێناوه‌دایه که فیدراڵییه‌ت جێگیر ببێت له‌م پێناوه‌دا زیاتر خۆیان نزیکی شیعه‌کان ده‌که‌نه‌وه.
هه‌رچی ئه‌مریکایه ده‌خوازێت ته‌باییه‌ت له نێوان لایه‌نه‌کاندا هه‌بێت و سه‌قامیگری دروست ببێت، به‌ڵام ناخوازێت ئه‌وه له‌سه‌ر حسابی خۆی بێت، واته ئه‌مریکا ناخوازێت حکومه‌تێکی به‌هێز دروست بێت و کارتی سوور بداته ئه‌مریکا، له هه‌مانکاتدا ناخوازێت شه‌ڕێکی ئه‌هلیش دروست ببێت که ئه‌رکی ئه‌وان قورستر بکات، به‌ڵکو ده‌خوازێت حکومه‌تێکی هه‌مه لایه‌نه و لاواز هه‌بێت هه‌تا بتوانێت له سایه‌یدا چه‌مکی خۆی جێگیر بکات، چونکه ئه‌و راستییه ده‌رک ده‌کات که ئه‌و هێزانه‌ی ئه‌مڕۆ له‌سه‌ر گۆڕه‌پانی ئێراق باڵاده‌ستن له ناوه‌ڕۆکیاندا پرۆژه‌ی ئه‌مریکا بۆ گۆڕان په‌سند ناکه‌ن، به‌ڵکو ناچاری له‌گه‌لڕ ئه‌مریکادا کۆیان ده‌کاته‌وه، ئه‌مه و جگه له هه‌وڵدانی وڵاتانی دراوسآ هه‌ریه‌که و به شێوازێک ده‌خوازێت سیاسه‌تی خۆی له ئێراقدا به‌ڕێوه ببات، ئه‌وه‌ی دیاریشه هیچ کام له ده‌وڵه‌تانی دراوسێی ئێراق، تورکیا و ئێران و سوریا ناخوازن گۆڕانکارییه‌کی بنه‌ڕه‌تی له بونیادنانه‌وه‌ی سیسته‌مدا روو بدات.
گومانی تێدا نییه له دووسالڕ و نیوی رابردووشدا ئه‌م هێز و لایه‌نانه له سه‌ر گۆڕه‌پانه‌که هه‌بوون هه‌ر لایه‌ک هه‌وڵی داوه که پرۆژه‌ی خۆی سه‌ر بخات، زۆر که‌س باس له‌وه ده‌که‌ن که سوننه‌کان له‌م ماوه‌یه‌دا توانیویانه سه‌ربکه‌ون و به‌شدار بونیان له هه‌ڵبژاردنی ئه‌م دواییه‌دا پێگه‌یان به‌هێز ده‌کات و ئه‌مه‌ش شیمانه‌ی ئه‌وه پێش ده‌خات که یان ئێراقێکی ناوه‌ندی دروست ببێت یاخود زه‌مینه‌ی شه‌ڕی ئه‌هلی ده‌خوڵقآ. هه‌ندێکی تر پیێیان وایه که سه‌رکه‌وتنی شیعه‌کان له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا به شێوه‌یه‌کی به‌رچاو و بنکه‌وتنی ئه‌یاد عه‌لاوی و هێزه عه‌لمانیه‌کان له لایه‌کی تره‌وه پێگه‌ی شیعه و ئێراق به‌هێز ده‌کات و ئه‌مریکا و هاوپه‌یمانه‌کانی لاواز ده‌کات، ئه‌مه‌ش ده‌رفه‌ت به هێزه شیعه مه‌زهه‌به‌کان ده‌دات که بتوانن مۆرکی خۆیان له ئایینده‌ی ئێراق دبه‌ن. هه‌رچی هێزی کوردیشه زۆربه‌ی چاودێران باس له‌وه ده‌که‌ن که پێگه‌ی بێهێزتر بووه و په‌یڕه‌وکردنی سیاسه‌تێکی هاوشێوه له ئایینده‌دا کاریگه‌ری زۆر لاوازتر ده‌بێت. زۆر له چاودێرانیش پێیان وه‌هایه که به‌شداریکردنی سوننه‌کان له هه‌ڵبژاردنی دواییدا سه‌رکه‌وتنی سیاسه‌تی ئه‌مریکا بوو، ئه‌مریکا به‌م هه‌نگاوه توانی باجی ئه‌و هه‌ڵانه بدات که له دوای رووخانی رژێمه‌وه کردوویه‌تی و ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆکارێک بۆ که‌مکردنه‌وه‌ی دژایه‌تی پرۆسه‌ی سیاسی و له هه‌مانکاتدا زه‌مینه‌ی کاری تیرۆریستی که‌م ده‌بێته‌وه و له هه‌مانکاتدا ده‌توانێت قورسایی شیعه‌کان له ده‌سه‌ڵاتدا که‌م بکاته‌وه و به‌مه‌ش ده‌توانێت له ناو ناکۆکی و ته‌باییدا حکومه‌تێکی وێنه‌ی خۆی ده‌یخوازێت دروست بکات و له سایه‌ی ئه‌م حکومه‌ته‌شدا ده‌توانێت درێژه به مانه‌وه‌ی خۆی بدات هه‌تا پێگه ئابووری و سیاسییه‌که‌ی خۆی باش جێگیر ده‌کات و هه‌ر هێز و لایه‌نێکیش چه‌نده هێزی جه‌ماوه‌ری هه‌بێت و بتوانێت له‌گه‌لڕ ئه‌و گۆڕانانه‌دا خۆی بگونجێنێت، ئه‌وه‌نده ده‌توانێت کاریگه‌ری له‌سه‌ر ره‌وشی ئێراق هه‌بێت.
ناتوانین نکوڵی له‌وه بکه‌ین که شیمانه‌ی دوایی ئه‌گه‌ری جێبه‌جێبوونی زیاتره، چونکه راستی ئه‌م دوو سالڕ و نیوه‌ی دواییه ره‌وشی بابه‌تی پێش رووخانی رژێمیش ئه‌وه‌ی دیاریکردووه که هێزی ده‌ره‌وه له داڕشتنی ستراتیژدا بۆ ئێراق رۆڵی سه‌ره‌کییان بینیوه و هێزه هه‌رێمی و ناوخۆییه‌کان رۆڵی لاوه‌کیان بینیوه و ره‌وشی ئه‌مڕۆی هێزه هه‌رێمی و ناوخۆییه‌کان زۆر گۆڕانکارییه‌کی ئه‌وتۆیان به‌سه‌ردا نه‌هاتووه هه‌تا بتوانن رۆڵی سه‌ره‌کی ببینن. هه‌ربۆیه شیمانه‌ی شه‌ڕی ناوخۆ و گه‌ڕانه‌وه بۆ سیسته‌مێکی ناوه‌ندی ئه‌گه‌رێکی نزیک نییه، به‌ڵام ئه‌مه‌ش به‌و واتایه نایه‌ت که زه‌وی فه‌رش رێژ بێت بۆ هێزه دیموکراته‌کان و سه‌قامگیربوونی رژێمێکی دیموکراتی، به‌ڵکو هه‌ڵبژاردن ئه‌وه‌شی سه‌لماند که لاوازترین هێز له‌سه‌ر گۆڕه‌پانه‌که لایه‌نی دیموکراتخوازن. هه‌ربۆیه به‌رقه‌راربوونی سیسته‌مێکی فیدراڵ و دیموکرات و چاره‌سه‌رکردنی پرسه نه‌ته‌وه‌یی و ئایینی و مه‌زهه‌بییه‌کان کاتێکی زیاتر و تێکۆشانێکی لێبڕاوانه‌تری پێویسته.
له کۆتاییدا ئه‌وه ده‌ڵێم له‌م مه‌ودا نزیکه‌دا هێزه عه‌ره‌به‌کان نه توانای شه‌ڕێکی خوێناوی و ئه‌هلیان هه‌یه، نه ده‌توانن له ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا هه‌نگاوی جددی بنێن، له‌به‌ر ئه‌مه پێم وایه ئه‌وه‌ی له مه‌ودای نزیکدا مۆرکی خۆی له سیاسه‌تی ئێراق ده‌دات ئه‌مریکایه. هێزه ناوخۆییه‌کان لاوه‌کین و ناتوانن ببنه بزوێنه‌ری رووداوه‌کان به تایبه‌تی له‌وکاته‌دا که له ده‌سه‌ڵاتدا جێگه ده‌گرن. ئه‌وه‌ی کوردیش ده‌توانێت لێی سوودمه‌ند بێت پێداگری له‌سه‌ر بنه‌ما دیموکراتییه‌کانه و ده‌سته‌به‌رکردنی پێداویستییه‌کانێتی و ته‌نها له‌م رێگه‌یه‌شه‌وه ده‌توانێت مه‌سه‌له‌ی که‌رکوک و پرسه‌کانی تر چاره‌سه‌ر بکات و ئه‌مڕۆش ئه‌م ده‌رفه‌ته له به‌رده‌ستدایه و ده‌توانین کاری له‌سه‌ر بکه‌ین.
|
|
04/07/2007 |