چه ند ساتێك له به ڕ ێوه به را یه تی مۆ زه خا نه ی شا رستانی هه ولێر

یو سف ئه حمه د مه نتك

ئه لما نیا

هه و لێر یه كێكه له و شو ێنه واره دێر ین و مێژوویا نه ی له هه مو كا ت و سه ر ده مێكدا با یه خی خۆ ی هه بوه، به پێ ی هه لكه و ته ی جو گرا فی شو ێنێكی سترا تیجی هه یه بۆ با زر گا نی هه ر بۆ یه ش هه رده م چا وی ته ما عی دا گیر كه را نی له سه ر بوه چه ندین له شكری گه وره ی وه كو دارا و ئه سكه نده رو هۆ لا كۆو ته ته رو مه غۆ لی و عو سمانلی عه ره ب ها تون ئه م شا ره یان دا گیر كر وه، له سه ده ی بیسته مه وه ئینگلیز هه ر ده م له هه ولی ئه وه دان له نا و چه كه چێگیر ببن ، به كۆ نتر ین شار دا ده نر ێت له جیهان كه تا ئێستا ژیا نی تێدا مابو بێت هه ر بۆ یه ش با یه خی خۆ ی هه یه له ڕوی كۆ مه لا یه تی و سیا سیه وه، ئێستا ش به گه وره تر ین مه لبه ندی با زرگا نی دا ده نر ێت له نا و چه كه هه ر بۆ یه ش له هه موو جیها نه وه ڕوی تێ ده كه ن بۆ با زر گا نی كرد ن و سود مه ند بو نیان له دا ها تی ئه م شا ره.

به یا نیه كی چوم بۆ به ڕێوه به را یه تی شو ێنه وا ری هه و لێر كه ده كه و ێته سه ر شه قا می كه ر كو ك له ته نیشت گر دی قا لیچا غا، پۆ لیسه كانی به ر ده ر گا م بینی سلاوم لێ كردن، گوتیان به خێر بێیت سه ر چا و ما مۆ ستا فه ر موو، گوتم ده مه وێ بچمه ژوره وه ته ما شا ی شته كا نی نا و مۆ زه خا نه بكه م، منیان پشكنی بزانن چیم پێیه ته نها كا میره و مۆ با یلم پێ بو ، گو تیان ما مۆ ستا كا میر ه و مۆ با یل مه منو عه، گو تم كا كه مۆ با یله كه قه ید ی نیه به س من ئیشم به كا میره كه هه یه ، پۆ لیسێكیان گو تی به خوا ی برا م كا میره به هه مو نه و عه كی مه منو عه ئه وه ئه مره تا قه تی سه ر ئێشه مان نیه، پر سیم بۆ مه منو عه ،گو تیان ما مۆ ستا یه كی وه كو تو ها ته ئێره ڕۆ شنبر و هو نه ر مه ند بو خه تا ت بو كو ره هه مو شته كی ده زا نی ئه مه ش به هه مو نه و عه كی یا رمه تیمان دا و خز مه تمان كرد دوا یێ شه و ێ ها تبوه ئێره له ده ر گه ی پشته وه چو بوه ژۆ رێ دز ی له مۆ زه خا نه كرد ئه وه ی پێ ی خۆ ش بو دز یبو ی له پا ر چه ئا سا ره كا نی ناو مۆ زه خا نه ی، دوا ێی خوا ڕو حمی كرد گیرا ئه وه ئه لحا نه كینێ له عه پسخا نه یه چل سا لیان حو كم كر دیه.

دووا تر گو تیان ده بێ بچی وه ره قه ی مد یر عا می بینی كاك كه نعان مفتی له وه زا ره تی ڕۆ شنبیری به وه كا له ت مد یر عا مه، منیش ته كسیه كم گر تو چو م به ره و وه زا ره ت سا یق ته كسیه كه ته مه نی بیست سا لان ده بو ، پر سیا ری چۆ نیه تی با ری ژیا نو گو زه را نیم كرد ، گو تی من له به ر ئه وه ی وا زم له خو ێندن هێنا وه زعی ما له وه مان زۆر خراپ بو نا چار بو م ده ست به ئیشه كی بكه م، قسه ی زۆر خۆ ش بوو زۆر نا ڕا زی بو له وه زعی نا و هه و لێر له به ر نه بو نی كا ره با و سو ته مه نی و بو نی تۆ زو خۆ له كی زۆ ر له نا و شا ر ده یگو ت بڕۆ ده رێ ی هه و لێر له كه سنه زانی ڕا ته ما شا ی نا و شا ری بكه یه ك ته به قه ی زه رد له دو كه لو پیس ئا سما نی شا ری دا گر توه ژینگه ی ئێره زۆر پیسه، تا گه یشتینه به ر ده م وه زا ره ت هه ر قسه ی بۆ كردم دوا تر من ها تمه خوا ره وه ئه ویش به دو ئیشی خۆی دا رۆیشت.

چو م بۆ لا ی كاك كه نعان مفتی زۆ ر ڕێزی لێنا م و به خیر ها تنی كرد م دیا ریش بو ته عا مو لی له گه ل كا ر مه ندا ن وئه وا نه ی ئیشیان ده كه و ته لای با ش بو له دلی خۆ م دا گو تم خۆ زیا هه مو مه سو لینی كورد وا ده بو ن بۆ خز مه تكر دنی خه لكی ڕو یا ن خۆ ش ده بو، نه ك به و شێوه یه ی ئێستا لوو تیان زۆ ر به ر زه له ئا ستی خه لكی به ده گمه ن ده بینی ڕو له جه ما وه ر بن ، ئه وه ی سه رنجی منی ڕا كێشا زۆر له وا نه ی ئێستا له وێ پله دا رن ومه سئو لیه تیان هه یه له ئیدا ره ی پا رتی كا تی خۆ ی بولبولی خۆ شخوا نی ( ی،ن،ك) بون به لام ئێستا زه ما نه وا یه بۆ به ر ژه وه ند ی سه نگه ر گوا ستنه وه نۆر ما له، دوا تر بۆم ده ر كه وت ئه وه برا ی عدنان مفتی سه رۆ كی په رله ما نه له سه ر لیستی ( ی،ن،ك) ئه ویش له سه ر لیستی ( پ، د،ك ) وه لا شتی چا كه له خێزا نێكا هه ر یه كه ی له حز بێك بێت پیا و ئیشی له هیچ شو ێنێكا نا وه ستێ.

وه ره قه كی پێدا م بۆ كاك با یز بۆ ها و كا ری كر دنم ئه ویش ئه و كات له وه زا ره ت بو ، پێ ی گو تم كاك یو سف كه مێكی تر ده گه ڕێینه وه بۆ دا ئیره، دو ای به یه كه وه گه ڕا ینه وه بۆ به ڕێوه به را یه تی شو ێنه وار كاك با یز ئه حمه د م پێشتر كه میك ده نا سی ( زۆر سو پاسی ئه و ها و كا ری كرد نه ی ده كه م كه بۆ من كر دی ) چه ند ین به لگه نا مه ی له سه ر مێژوی شو ێنه وا ری هه و لێر و كه ر كو كی پێدام، با سی ئیشه كا نی مۆ زه خا نه ی بۆ كردم كه سه ر ژ مێر ی نوێ بۆ هه مو پا ر چه ئا سه وا ره كا نی نا و هۆ له كا نی مۆ زه خا نه كرا وه، هه ر یه ك له وا نه ژما ره ی تا یبه تی بۆ دا نرا وه له سه ریان ( م، ‌هه )یا نی مۆ زه خا نه ی هه و لێر ،پا ر چه ئاسا ره كا نی مۆزه خا نه كا نی وا دی ڕا فدین له سه ری نو سرا وه ( م،ع) ما نا ی متحف عێرا قی وه یا ن ( i,m) عێرا ق مو سیو م .

ڕۆ ژێكی تر چوم بۆ سه ر دا نی قه لا ی هه و لیر له ده روا زه ی قه لا( ابن المستوفی )م بینی دا نیشتبوو به هێمنی خه ریكی خوێندنه وه ی ئه و كتێبه بو كه سا لا نێكه له سه ر كۆ شیه تی به لا م ئه وه ی جێ ی دا خه كه س نا چی به لا یا هه ر چی تۆ زو خۆ ل و ته مو دوو كه لی ئه م شا ره هه یه له سه ر هه یكه لی ئه م مر ۆ ڤه گه وره یه هه لنیشتوه.

ابن المستو فی نا وی مو با ره ك كو ری ئه حمه د شه ره فه دین مێژوو نو سێكی نا و دا ره له سه رده می سو لتان مو زه فه ره دین وه زیر بوه له سا لی 1169ز له قه لا له دا یك بوه له سا لی 1239ز كۆ چی دوا یی كر دوه، زۆر به ر هه مو نو سینی هه بوه له بوا ری مێژوو ئه ده بوزمان به نا و با نگترینیان مێژووی هه و لێره له چوا ر به رگدا.

له وولا تا نی خۆر ئا وا زۆر گرنگی به شوێنه وا ر ده ده ن كرد ویا نن به شوێنی گه شت و گو زا ر، خۆ زیا له لا ی خۆ شمان به دل خز مه تی شو ێنه وا ره كا نیان ده كرد ، چو نكه له به ر كا سبی و با زر گا نی ئه ركی نیشتما نیان له بیر نه ما وه،