|
پارله‌مانی کوردستان دهقی پرۆژه‌ی دهستوری ههرێمی
کوردستانی بڵاوکرده‌وه بۆ ئه‌وه‌ی هاوڵاتیان دید
وبۆچوونه‌کانی خۆیان له مه‌ر مادده وبرگه‌کانی بخه‌نه روو.
له ته‌ک کۆمه‌ڵێ خاڵی ئه‌رێنی ومافی سه‌ره‌کیدا که پڕۆژه‌ی
ده‌ستوره‌که به هاوڵاتیانی کوردستانی ڕه‌وا بینیوه ، بڕێ
خاڵی نه‌رێنی تێدایه که زیانی پێده‌گه‌یه‌نن وله گرنگیی و
مایه‌ی که‌مده‌که‌نه‌وه و ناکرێ مرۆڤ له ئاستیاندا بێده‌نگ
بێت. وادیاره لێژنه‌ی ئاماده‌کاری پرۆژه‌که پرس وڕاوێژی به
پسپۆڕان وشاره‌زایانی کورد نه‌کردووه یا گوێی لێ نه‌گرتوون ،
چونکه ئه‌و هه‌ڵه مێژوویی وسیاسی وقانونیانه‌ی له‌م
پڕۆژه‌یه‌دا له ئارادان ناتوانن به‌سه‌ر ڕۆشنبیراندا تێپه‌ڕن
.یه‌کێ له خاڵه هه‌ره خراپه‌کان ئه‌وه‌یه که ده‌قه‌که
له پێشدا به عه‌ره‌بی نوسراوه‌و پاشان له‌مه‌وه کراوه‌ته
کوردی، هیچ پاکانه‌یه‌ک بۆ ئه‌مه نیه و ئه‌وه‌ی گوایه زمانی
کوردی له ئاستی ئه‌وه‌دا نیه دهقی قانون وده‌ستوری پێ
بنوسرێ، هیچ بنه‌مایه‌کی نیه ئه‌وه نه‌بێ که که‌سانێکی
کاربه‌ده‌ست وحیزبی له ماوه‌ی پازده ساڵی ڕابوردوی
حوکمکردندا نه‌یانتوانیوه و نه‌یانویستووه خۆیان فێری
کوردینووسین بکه‌ن.چه‌ند نه‌نگیه له مێژوودا تۆماربکرێت که
کورد یه‌که‌م دهستوری خۆی له مێژوودا به زمانێکی بێگانه
بنووسیًَ !پێویسته داوا بکه‌ین که خوێندن ونووسین به زمانی
دایک مه‌رجێک بێ بۆ دامه‌زراندنی کاربه‌ده‌ست وبه‌ریوه‌به‌ر
وئه‌ندامانی پارله‌مان وهه‌موو ئه‌وانه‌ی له بواری گشتیدا کار
ده‌که‌ن . باسی هه‌موو ورده‌کارییه‌کان کۆڕی جیدی وکۆنفرانسی
پسپۆڕان وشاره‌زایانی ده‌وێ . لێره‌دا زۆر به کورتی ئاماژه
به هه‌ندێ خاڵ ده‌که‌ین .
دیباچه‌ی پرۆژه‌ی دهستوری کوردستان له ده‌ستوره‌کانی دونیا
نمونه‌ی نیه. ده‌قێکی لاوازه که زیاتر له مێژوونوسین و
شیوه‌ننامه ده‌چێت. ده‌ستوردانان مێژوونووسین نیه. له
جێگه‌ی ئه‌و سێ چوار لاپه‌ره‌یه چوار پێنج دێڕ به‌سه، که
ئاماژه به ئه‌زموونی مێژوویی پڕ له قوربانی وسه‌رهه‌ڵدانی
کورد له دژی چه‌وسانه‌وه وداگیرکراوی ونه‌هامه‌ت
وکاره‌ساته‌کانی نه‌ته‌وه‌ی کورد وسه‌رکوتگه‌ری وپه‌یمان شکێنی
داگیرکه‌ران، بکات و داوا له گه‌لی کوردوستان بکات ڕووی له
داهاتوو بێت و بۆ دامه‌زراندنی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ئازاد
وبه‌خته‌وه‌ر خۆی له ڕابردوودا زیندانی نه‌کات.
ئه‌و به‌ڕێزانه خۆیان ساغ نه‌کردۆته‌وه له نێوان ده‌ستورێک
بۆ دامه‌زراندنی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی مه‌ده‌نی وهاوچه‌رخ که قانون
وپرینسپی هاوڵاتیبون و دادوه‌ریی ئابوری و کۆمه‌ڵایه‌تی تێدا
سه‌روه‌ر بن، یان ئه‌وه‌ی ده‌یه‌وێ کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک بێنێته
کایه‌وه که نه‌ریتی ده‌ره‌به‌گایه‌تی وسته‌می کۆمه‌ڵایه‌تی
وچه‌وسانه‌وه‌ی ئابوری وکولتوری خێڵ وعێڵ وبنه‌ماڵه‌ی تێیدا
باڵا ده‌ست بن .
به‌لامانه‌وه زۆر گرنگه مادده‌ی یه‌که‌می ده‌ستور ڕێز و
به‌هاو شکۆمه‌ندیی مرۆڤ دابین بکات وڕێگه له هه‌ر
ده‌سکارییه‌ک له‌و بواره‌دا بگرێ . هه‌روه‌ها په‌یره‌وکردنی
ڕه‌های بازاڕی ئازاد به‌بێ دابینکردنی ماف و پێداویستییه
سه‌ره‌کیه‌کانی ژیانی هاوڵاتیان ونه‌بوونی کۆنترۆڵی ده‌وڵه‌تی
وکۆمه‌ڵایه‌تی ده‌توانێ کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی پر له چه‌وسانه‌وه‌و
ناسه‌قامگیری سیاسی وکۆمه‌ڵایه‌تی بێنێته کایه‌وه. ده‌بێ
ده‌ستور هاوڵاتیان له نه‌هامه‌ته‌کانی سه‌رده‌می گۆاستنه‌وه
له سیسته‌می ئابوری وسیاسی کۆنترۆڵکراوه‌وه بۆ سه‌ره‌ده‌می
بازاڕی ئازاد بپارێزێ . به‌ره‌ڵا کردنی بازاڕ وبه‌رگری نه‌کردن
له هاوڵاتیان له چاوچنۆکی بازرگانان وسه‌رمایه‌داران مایه‌ی
کاره‌سات وماڵوێرانی ده‌بن بۆ گه‌لی کوردستان.
پرۆژه‌که نه هاوڵاتیی کوردستانی دیاری کردووه ونه ئه‌و
پرۆسه‌یه‌ی که چۆن مرۆڤ ده‌بێ به هاوڵاتیی ئه‌م هه‌رێمه.
ئه‌مه‌ش پرسێکی گرنگی هه‌موو ده‌ستورێکه. بۆ دیاری کردنی
سنووره‌کانی کوردستانیش بنه‌مایه‌کی نادروستی (ماده‌ی 140 )ی
هه‌ڵبژاردووه . سنووری وڵات له به‌ر ڕۆشنایی فاکته‌کانی
مێژوو وجوگرافیا دیاری ده‌کرێن نه‌ک له گۆر ماده‌ی 140.
پێناسه‌ی (گه‌لی کوردستان) به‌و شێوه‌یه نابێ که له
پرۆژه‌که‌دا هاتووه ( گه‌لی کوردستان – عیراق !). ئه‌مه بۆ
پێناسه‌ی ده‌ڤه‌رێکی جوگرافی ده‌کرێ.
ده‌سته‌واژه وشه‌ی وه‌کو (ڕێز و پیرۆز وگه‌لێکی تر ) که له
پرۆژه‌که‌دا هاتوون واتای قانونیان نیه. قانون وشه‌یه‌کی
یۆنانیه باشتره له وشه‌ی یاسا که وشه‌یه‌کی تورکیه وله
کاتی مه‌غۆله‌وه گه‌لانی تورکزمان به‌کاری دێنن.مافی
بڕیاردانی چاره‌نووس مافێکی هه‌میشه‌ییه ونابێ نه ئێستا ونه
له داهاتوودا هیچ مه‌رج وله‌مپه‌ر دابنرێن بۆ به‌کارهێنانی
ئه‌م مافه.بڕیاردانیش له سه‌ر پرس وکێشه ومه‌سه‌له
چاره‌نوسسازه‌کان ته‌نها بۆ گه‌لی کوردستانه، ئه‌ویش له
ڕێگه‌ی ڕاپرسیی گشتییه‌وه نه‌ک له ڕێگه‌ی پارله‌مان
وحکومه‌ته‌وه وه‌کو له‌م پرۆژه‌یه‌دا یه‌ک دوو جار ئاماژه‌ی
پێکراوه . ده‌بوایه پایته‌ختی کوردستان به شێوه‌یه‌کی کاتی
دیاری بکرابایه تاوه‌کو که‌رکوک و ده‌ڤه‌ره‌کانی تریش
ده‌گه‌ڕێنه‌وه سه‌ر کوردستان. هه‌ر له‌م دیده‌شه‌وه نابێ
ڕاپرسی له سه‌ر ئه‌م پرۆژه‌یه بکرێ تاوه‌کو دواڕۆژی ئه‌و
ده‌ڤه‌رانه یه‌کلایی نه‌کرێته‌وه . ناکرێ له کۆمه‌ڵگه‌ی
مۆدێرندا ئاین وده‌وڵه‌ت لێک بئاڵکێن . بۆیه ده‌بێت به ڕوونی
وکۆنکرێتی بنوسرێت که ئاین وئاینزا ڕه‌وشی مرۆڤی تاکه له
گه‌ڵ یه‌زدان ونابێت کاریان هه‌بێت به سه‌ر حوکومه‌تکردن و
به‌ڕێوه‌بردنی کاروباری حوکومه‌ته‌وه و به‌مه‌ش ئاین و ده‌سگا
ئاینیه‌کان و ڕابه‌ره‌ئاینیه‌کان له حوکومه‌ت و سیاسه‌ت و
حیزبایه‌تی جوداده‌کرێنه‌وه و ده‌نێردرێنه ناو خێزان و
مزگه‌وت و خانه‌قاکان .پرسه‌کانی په‌روه‌رده وفێرکردن
ولێکۆڵینه‌وه‌ی زانستی زۆر له‌وه زیاتر هه‌ڵده‌گرن که له‌م
پرۆژه‌یه‌دا باسیان لێوه کراوه. تاوانه‌کانی جه‌نگ وجینۆساید
و دژی مرۆڤایه‌تی، که کورد یه‌کێ له قوربانیه
سه‌ره‌کیه‌کانیان بووه ، له پرۆژه‌ی ده‌ستوردا له
تاوانه‌کانی تر جودا نه‌کراونه‌ته‌وه . به‌هۆی خه‌باتی
کورده‌وه له به‌شه‌کانی دیی کوردستان ده‌بوایه له بواری
په‌ناهه‌نده‌ییدا ئاماژه به په‌ناهه‌نده‌ی کورد بکرابایه
وخه‌باتگێری رێگه‌ی ئازادی له تیرۆریست جودا بکرابایه‌ته‌وه.
حکومه‌ت باوکی گه‌ل نیه وه‌کو له ڕۆژهه‌ڵات باوه وله‌م
پرۆژه‌یه‌دا ڕه‌نگی داوه‌ته‌وه ، به‌ڵکو ئه‌وه گه‌له هه‌ندێ
حیزب و که‌سایه‌تیی سیاسیی به شێوه‌یه‌کی کاتی ڕاسپاردووه
ئه‌رک وکاره گشتی و بنچینه‌ییه‌کانی کۆمه‌ڵ له ده‌م وکاتێکی
دیاریکراودا به جێ بێنن . ده‌بوایه بناغه‌یه‌کی دهستوری
دابڕێژرێت بۆ دیاریکردنی سه‌رچاوه‌ی ئابوری حیزبه‌کان و
چالاکییه ئابورییه‌کانیان. نابێ خه‌ڵک له به‌ر ئه‌وه سزا
بدرێ که دژی حکومه‌ته به‌ڵکو کاتێ دژی سیسته‌می دیموکراتی
ده‌بێ وبیر وبۆچوونی دژه مرۆڤ و ڕه‌گه‌زپه‌رستی و توندکاری
ده‌گرێته به‌ر . هه‌وڵی جیاکردنه‌وه‌ی گروپێک له
هاوڵاتیان(بۆ نمونه که‌س وکاری شه‌هیدان، وه‌ک له
پرۆژه‌که‌دا هاتووه) له به‌ر هه‌ر هۆیه‌ک بێ کارێکی
نابه‌جێیه ونابێ رێگه‌ی پێبدرێ . ده‌ستور له گه‌ڵ هه‌موو
هاوڵاتیاندا به یه‌ک پێوه‌ر هه‌ڵسوکه‌وت ده‌کات، ئه‌وه
حکومه‌ته ده‌توانێ به شێوه‌یه‌کی کاتی له ڕێگه‌ی بڕیاری
تایبه‌ته‌وه ده‌ستی یارمه‌تی یا رێزلێنان بۆ ئه‌و جۆره
که‌سانه درێژ بکات. سیمبۆل وبه‌ها ونرخه‌کان ئه‌وانه‌ن که
مێژوو پشتڕاستیان ده‌کاته‌وه وگه‌ل له سه‌ریان یه‌ک ده‌نگه
وجێگه‌ی مشتومڕ نین. حیزب بۆی نیه هێما وسیمبۆله‌کانی خۆی به
زۆر به سه‌ر خه‌ڵکدا بسه‌پێنێ. ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ی ئه‌م
پرۆژه‌یه ده‌یدا به سه‌رۆکی هه‌رێم وشێوه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌که‌ی
ڕێگه خۆش ده‌که‌ن بۆ ئه‌وه‌ی شاهنشایه‌ک بێته کایه‌وه ،
نه‌ک به‌رپرسی هه‌رێمێکی فیدیرالی دیموکرات .
ئه‌مه زۆر به‌کورتی ئه‌و بوارانه‌یه که پێمانوایه له
ئه‌نجامی لێکدانه‌وه‌ی هه‌مه‌لایه‌نه وگفت وگۆی ڕاستگۆیانه
،له پێناو ئێستامان و نه‌وه‌کانی داهاتووماندا ده‌بێ
گۆڕانکاری جیدییان تێدا بکرێ. بۆ ئه‌نجامدانی ئه‌م ئه‌رکه
پێویسته‌پسپۆڕانی به‌توانا وشاره‌زا له بواره جیاوازه‌کانی
زانست وژیاندا له ده‌ره‌وه‌ی بازنه‌ی حیزب وهه‌روه‌ها
نوێنه‌رانی ژنان ولاوان ، زانا و بیریارو و ڕۆشنبیران له
داڕشتنه‌وه‌ی ده‌ستوردا به‌شدار بکرێن بۆ ئه‌وه‌ی هه‌موو
توێژه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی خه‌ون وئاره‌زووه‌کانی خۆیانی
تێدا ببیننه‌وه .
د. جه‌بار قادر
مامۆستا پشکۆ نه‌جمه‌ددین
د.هه‌ژار مه‌عروف
گۆران عه‌بدوڵڵا
ماڵپه‌ری ده‌نگه‌کان
بۆ پاڵ پشتیکردن له‌م بانگه‌وازه کلیکی ئێره بکه‌ن
|