dengekan

منداڵان قوربانیانی هه‌موو سه‌رده‌مێکن

ڕووناک شوانی/سويد

سه‌رده‌مانێکی زۆر بوو له‌ کوردستاندا ، به‌هۆی نائارامی بارودۆخی سیاسی ، ئه‌وه‌ی که‌ بیری لێنه‌ئه‌کرایه‌وه‌ ، مافی منداڵان و ژیانیان بوو . ڕۆژ له‌دوای ڕۆژ، ژماره‌ی منداڵانی عه‌لاگه‌ وبنێشت و گوڵه‌به‌ڕۆژه‌ فرۆش له‌ زۆربووندا بوون، هه‌تا ئه‌هات ڕیزی بۆیه‌چیه‌کانی پێڵاو له‌ به‌رده‌م مزگه‌وت و چایخانه‌کان و شوێنه‌ گشتیه‌کان درێژتر ئه‌بوو. ئه‌مڕۆ خۆشبه‌ختانه‌ ئه‌م پرسه‌ به‌ بایه‌خه‌وه‌ له‌ لایه‌ن پسپۆڕانی په‌روه‌رده‌وڕۆشنبیران وخه‌ڵکانی دڵسۆز، به‌گه‌رمی خراونه‌‌‌ته‌ به‌ر باس و لێکۆڵینه‌وه‌، وێڕای ئه‌وه‌ی که‌ جێگه‌ی ده‌ستخۆشی وستایشه،لایه‌نێکی گرینگه‌ و هه‌موومان به‌رپرسیارین له‌ به‌رده‌م دواڕۆژی نه‌وه‌کانماندا، که‌ دوا ڕۆژو داهاتووی نه‌ته‌وه‌که‌مان و وڵات ئه‌گرنه‌ ئه‌ستۆ. دیاره‌ بایه‌خدان‌ به‌م پرسه‌ ڕۆڵی هه‌بوو له‌ بیر کردنه‌وه‌ له‌ ڕیفۆرم له‌ هه‌ندێ یاسای بنچینه‌ییدا که‌ له‌ سه‌رده‌می ڕژێمی له‌ناوچوووی به‌عسدا کاری پێئه‌کرا ، له‌وانه‌ش یاسای کاری منداڵان بوو که‌ له‌ لایه‌ن په‌رله‌مانی کوردستانه‌وه‌ په‌سه‌ند کرا.

دیاره‌ ئه‌مه‌ هه‌واڵێکی دڵخۆشکه‌ره‌ ، به‌ په‌رۆشه‌وه‌ چاوه‌ڕوانی جێبه‌جێکردن و له‌ هه‌مان کاتیشدا به‌ دواداچوون له‌ جێبه‌جێکردنی ئه‌م یاسایه ‌ئه‌که‌ین . به‌ڵام کاتێ که‌ دێینه‌ سه‌ر خوێندنه‌وه‌ی ڕاستیه‌کان، له‌ لێکۆڵینه‌وه‌ی ژێرخانی سیاسی وئابووری وکۆمه‌ڵایه‌تی، ناجێگیری سیاسی هه‌رێمی ئازادی کوردستان ، به‌رزی ڕێژه‌ی هه‌ژاری و ده‌رامه‌تی خه‌ڵکی کوردستان ، بارودۆخی په‌روه‌رده‌وفێرکردن و گه‌لێک فاکته‌ری تر ، له‌مپه‌رن له‌ به‌رده‌م به‌پراکتیزه‌کردنی ئه‌م یاسایه‌ .

دیاره‌ ئه‌م ڕه‌شبینیه‌م بنه‌مای هه‌یه‌ ، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌ دنیای جه‌نجاڵی ئه‌مڕۆدا ، کاری منداڵان و توند وتیژی دژ به‌ منداڵان دیارده‌یه‌کی جیهانی وبه‌ربڵاوه‌، هه‌موو دنیای گرتۆته‌وه‌ . منداڵان قوربانی توندوتیژی و هه‌ژارین ، ته‌نانه‌ت له‌ هه‌ندێ شوێنی ئه‌م جیهانه‌ بێبه‌زه‌ییه‌ی گه‌وره‌کاندا به‌ خراپترین شێوه‌ به‌کار ئه‌هێنرێن . ئه‌مڕۆ که‌ هه‌واڵه‌کانی شه‌ڕو تیرۆر و تیرۆریستان پانتاییه‌کی فراوانی میدیاکانی جیهانی گرتۆته‌وه‌ ، بازرگانیکردن به‌ مرۆڤ ، به‌تایبه‌ت به‌‌ ژن و منداڵه‌وه‌‌ له‌ بره‌ودایه‌ ، له‌ پاڵیشیدا کێبڕکێی گه‌شه‌ی ڕۆژانه‌ و بێوه‌ستانی ته‌کنه‌لۆژیا ، له‌نێوان ئه‌م دوو دۆڵه‌ له‌ یه‌ک دووره‌دا ، مرۆڤایه‌تی که‌وتۆته‌ قه‌یرانه‌وه‌ و له‌ ده‌ریای بێهووده‌ییدا له‌ په‌له‌قاژێدایه‌ ، ئه‌مه‌ش یه‌کێ له‌ زه‌قترین ده‌رئه‌نجامه‌کانی سیستمی سه‌رمایه‌داری جیهانییه‌ .

له‌ دواڕاپۆرتی ڕێکخراوی یونسیڤ هاتووه‌ که‌* :

� 275 ملیۆن منداڵ له‌ جیهاندا ساڵانه‌، تووشی هه‌ڵاواردن و توندوتیژی ئه‌بن له‌ ناو خێزانه‌کانی خۆیاندا.

� 13 ملیۆن منداڵی بێسه‌رپه‌رست هه‌ن ، که‌ به‌هۆی نه‌خۆشی ئایدز دایک وباوکه‌کانیان له‌ ده‌ست داوه‌.

� 1 ملیۆن مندال ، به‌هۆی لادان له‌ یاسا له‌ زیندانه‌کانی جیهاندان .

� 264 ملیون مندال له‌ جیهاندا کرێکاری ئه‌که‌ن له‌ بواره‌ جۆراو جۆره‌کاندا ،له‌ نێوانیاندا 180 منداڵ وه‌ک کۆیله‌ کاریان به‌ سه‌ردا ئه‌سه‌پێنرێ .

� له‌ هه‌ر 10 ملیۆن منداڵ ساڵانه‌ 1_2 ملیۆنیان بازرگانیان پێوه‌ ئه‌کرێ .

� 1 ملیۆن منداڵ له‌ ساڵێکدا تووشی هه‌ڵاواردنی سیکسی ئه‌بن ، یان له‌ کلیپ و فیلمی سێکسیدا به‌کارئه‌هێنرێن .

� زیاتر له‌ 300 هه‌زار مناڵ له‌ ڕیزه‌کانی سوپادا وه‌ک سه‌رباز کار ئه‌که‌ن ، له‌ نێوانیاندا منداڵی ته‌مه‌ن هه‌شت ساڵ و که‌متریش به‌دی ئه‌کرێ ، دیاره‌ له‌ 30 وڵاتی جیهاندا ئه‌م دیارده‌یه‌ به‌ ئاشکرا به‌رچاو ئه‌که‌وێ .

هه‌ربه‌م شێوه‌یه‌ ئه‌م ڕاپۆرته‌ به‌رده‌وام ئه‌بێ... ئه‌وه‌ی جێگه‌ی سه‌رنج وله‌ هه‌مان کاتیشدا جێگه‌ی ئازاره‌ ، که‌ ڕێژه‌یه‌کی زۆری منداڵان له‌ سایه‌ی خێزانه‌کانی خۆیاندا وله‌ ماڵه‌کانی خۆیاندا ، که‌ بڕیاره‌ ئاسووده‌ترین په‌ناگه‌ بێ بۆیان ، که‌چی به‌ پێچه‌وانه‌وه‌، له‌ ژێر ناوی په‌روه‌رده‌ی درووسته‌وه‌ ، تووشی ئه‌شکه‌نجه‌ی فیزیکی وسایکۆلۆژی ئه‌بن ، به‌ لێدان و سه‌رزه‌نشت کردن و شکاندنه‌وه‌یان ، که‌ هه‌موو ئه‌مانه‌ کاریگه‌ری نێگه‌تیڤی ئه‌بێ له‌سه‌ر که‌سایه‌تی منداڵ. له‌کۆمه‌ڵگه‌ی کورده‌واریدا، ئه‌م جۆره‌ سزایانه‌ ته‌نها له‌ لایه‌ن دایک و باوک وخوشک و براوه‌ ئه‌نجام نادری ، به‌ڵکو مام و خاڵ وپوروخزمانیش مافی ئه‌وه‌یان ئه‌درێتێ که‌ ئه‌و سزایانه‌ بسه‌پێنن !!

هه‌ژاری یه‌کێ له‌و فاکته‌رانه‌یه‌ که‌ خێزان ناچار ئه‌کا ، که‌منداڵی ژێر ته‌مه‌نی یاسایی بخاته‌ بازاڕی کاره‌وه‌، زۆربه‌ی ئه‌و کارانه‌ش کاریگه‌ری خراپی ئه‌بێ له‌سه‌ر گه‌شه‌ی له‌شی منداڵ ، به‌هۆی ماندوو بوونی ئه‌ندامه‌کانی له‌ش و که‌می ساته‌کانی خه‌وو به‌دخۆراکی . ئه‌مه‌ له‌لایه‌ک له‌ لایه‌کی تریشه‌وه‌ ، ئه‌و منداڵانه‌ به‌ قۆناغه ئاساییه‌کانی ته‌مه‌نی منداڵیدا تێناپه‌ڕن ، ته‌نانه‌ت زمانی گفتوگۆیان ، وشه‌ ناسکه‌کانی منداڵی فه‌رامۆش ئه‌کا ، له‌جێگه‌یدا زمانێکی توند وتیژو بازاڕی به‌کارئه‌هێنێ ، یان قسه‌ی گه‌وره‌تر له‌ ته‌مه‌نی خودی خۆی به‌کارئه‌هێنی له‌ گفتوگۆدا . هه‌ر به‌وشێوه‌یه‌ ، سه‌باره‌ت به‌ ڕه‌فتاروهه‌ڵس و که‌وتیشی ‌.

له‌ڕاستیدا ئه‌و منداڵانه‌ ته‌مه‌نی منداڵی نابینن وئاره‌زووی یاریه‌کانی منداڵی و یاری ناو منداڵان ، ئه‌بێته‌ گرێ کوێره‌یه‌ک که‌ له‌ داهاتوودا له‌ ته‌مه‌نی پێگه‌یشتن ( بلوغ ) یشدا ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌بێ له‌سه‌ر پێکهاته‌ی که‌سایه‌تی خودی ئه‌و منداڵانه‌ . ئه‌م دیارده‌یه‌ له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا به‌گشتی ، زۆر ڕوونه‌ به‌تایبه‌ت له‌ ناو چینی هه‌ژاراندا .

سه‌باره‌ت به‌ باشووری کوردستان له‌ پێش ئازادبووندا ، و له‌سه‌رده‌می فه‌رمانڕه‌وایی ڕژێمی فاشیستی به‌عسدا مناڵانی کورد تووشی دڕنده‌ترین شێوه‌کانی چه‌وسانه‌وه‌ ئه‌بوون ، له‌ شاڵاوه‌کانی ئه‌نفالدا به‌ هه‌زاران منداڵی کورد زینده‌ به‌ چاڵ و بێسه‌روشوێن کران ، یان وه‌کو کۆیله‌ فرۆشران ، له‌ شاری هه‌ڵه‌بجه‌ به‌سه‌دان منداڵ به‌ر هێڕشه‌کانی چه‌کی کیمیایی بوون و به‌ گازی خه‌رده‌ل و سیانید خنکێنران . له‌ شاره‌کانی تری کوردستاندا ، له‌ گرتووخانه‌کانی ڕژێمدا ، منداڵانی کورد تووشی تووشی جۆره‌ها ئه‌شکه‌نجه‌ی ده‌روونی وفیزیکی ئه‌بوون . ئێستاش ئه‌و کرده‌وانه‌ له‌ به‌شه‌کانی تری کوردستاندا به‌رامبه‌ر به‌ منداڵانی کورد به‌رده‌وامه‌.

ئه‌رکی حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان به‌رامبه‌ر به‌ منداڵان ، پێویسته‌ زۆر له‌مه‌ زیاتر بێ که‌ ئه‌مڕۆ هه‌یه‌ ، به‌رپرسیاریه‌کی مێژووییه‌ ، ئه‌بێ گرینگی تایبه‌تی پێبدرێ ،و پلانێکی تۆکمه‌ی بۆ دابڕێژرێ ، هه‌روا هه‌موو لایه‌نه‌کانی ژیانی منداڵان بگرێته‌وه‌ ، له‌ هه‌موو چین وتوێژه‌کانی ناو کۆمه‌ڵگه‌ ، دیاره‌ ئه‌مه‌ش به‌ ڕۆژ و دوو ڕۆژ جێبه‌جێ نابێ . بۆ نموونه‌ ئه‌مڕۆ له‌کوردستاندا ، به‌سه‌دان منداڵی که‌مئه‌ندام هه‌ن ، دیاره‌ که‌ ئه‌ڵێێن که‌مئه‌ندام، هه‌موو شێوه‌ که‌موکوڕییه‌کی سایکۆلۆژی و بایۆلۆژی ده‌گرێته‌وه‌ . ئه‌م مرۆڤانه‌ پێویستیان به‌ فێرگه‌ی تایبه‌ت هه‌یه‌ ، به‌پێی توانایی له‌شیان ، مامۆستای پسپۆریان بۆ دابین بکرێ ، بۆ ئه‌وه‌ی ببن به‌ ئه‌ندامێکی به‌رهه‌م هێنه‌رو به‌ سوودی ناو کۆمه‌ڵگه‌ ، هه‌روه‌ها بۆئه‌وه‌ی باوه‌ڕ به‌خۆبوون به‌ده‌ست بهێنن وفرمانه‌کانی ژیانی خۆیان ئه‌نجام بده‌ن ، نه‌بن به‌ بارێکی قورس له‌سه‌ر که‌س وکاریان . دیاره‌ له‌ چه‌ند شارێکی کوردستاندا ، چه‌ند سه‌نته‌رێکی تایبه‌ت هه‌ن بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ ، به‌ڵام زۆر که‌من به‌به‌راورد له‌گه‌ڵ ژماره‌ی که‌مئه‌ندامانی کوردستان ، پاشان ته‌نها له‌شاره‌کاندا هه‌ن و هه‌موو که‌سێکیش ده‌ستی پێیان ناگات .

یه‌کێ له‌ دیارده‌ دزێو و ناشیرینه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی دواکه‌وتوو، سه‌رزه‌نشت کردن و ناووناتۆره‌ لێنان ، یان سووکایه‌تی کردنه‌ به‌ مرۆڤی که‌مئه‌ندام ، له‌ وڵاتانی پێشکه‌وتوودا ، نه‌ک ته‌نها به‌ که‌مئه‌ندامان به‌ڵکو ناووناتۆره‌ نان به‌ هه‌ر مرۆڤێک ، به‌ تاوان ئه‌ژمێردرێ وسزایشی له‌سه‌ره‌. لایه‌نێکی زۆر مرۆڤانه‌یه‌ گه‌ر بیری لێبکرێته‌وه‌ و هه‌نگاوی بۆ بنرێ .

قه‌ده‌کردنی توندوتیژی دژ به‌ منداڵان له‌ قوتابخانه‌کاندا ، له‌لایه‌ن هه‌ر که‌سێکه‌وه‌بێ ، ئاره‌زووی منداڵ بۆ خوێندن و خوێندنگه‌ به‌هێزتر‌ ئه‌کا ، بۆیه‌ گه‌ر ئه‌وه‌ بکرێ بایاسا و جێبه‌جێبکرێ ،منداڵه‌کانمان چیتر له‌ خوێندن ناتارێن ، و چاره‌سه‌ریه‌که‌ بۆ که‌مکردنه‌وه‌ ڕێژه‌ی ئه‌و هه‌مووبێکارو نه‌خوێنده‌وارانه‌ ، که‌ ڕۆژ له‌ دوای ڕۆژ له‌ زیادبووندان ، ئه‌توانرێ ئه‌م توندو تیژییه‌ به‌ یه‌کێک له‌ هۆکاره‌کانی که‌می ئاره‌زووی خوێندن له‌لای منداڵان وگه‌نجانمان دابنرێ .

ئه‌م کێشانه‌ و ده‌یان کێشه‌ی تر ،که‌ بارێکی قورسی خستۆته‌ سه‌ر نه‌وه‌کانمان ، ڕێگه‌ی گه‌شه‌ کردنیان لێئه‌گرێ ، ئه‌رکی سه‌ر شانی هه‌موومانه که‌ خه‌میان بخۆین ، وله‌ پاڵ یاسای قه‌ده‌غه‌کردنی کاری منداڵان ، چاره‌سه‌ریان بۆ دابنرێ ، بۆ دامه‌زراندنی بناغه‌ی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ته‌ندروست ، له‌ هه‌ر شوێنێکه‌وه‌وهه‌ر کاتێ ده‌ست پێبکه‌ین ، دره‌نگ نییه‌ چونکه‌ منداڵ دواڕۆژه‌ ،با بناغه‌ی دواڕۆژێکی ئاسووده‌ بۆ نه‌وه‌کانمان بنیات بنێین .