|
سوڵتانه عوسمانیه‌کانی دوێنێ و که‌مالیسته‌کانی تورکیای ئه‌وڕۆ
که‌مالیسته‌کان تا ساڵی 1950 به ناوی حیزبی کۆماری گه‌له‌وه حوکومڕانی تورکیایان کرد، دوا بو دوای ئه‌وانیش پارتی دیموکراتی تورکیا هاته سه‌ر کار، به‌ڵام له ڕواڵه‌تدا هه‌ردووک حیزب هه‌ر هامان هه‌ڵویستیان هه‌بوو به هیچ شیوه‌یه‌ک له به‌راوردکردنی ڕه‌فتاره‌کانیاندا هیچ جیاوازیه‌کیان له گه‌ڵ هه‌ڤدیدا نه‌بوو، عه‌دنان مه‌نده‌ریسی سه‌رۆکی ئهو پارته ناوبراوه په‌یمانی توندی له گه‌ڵ ئه‌مریکاو ووڵاته ڕۆژئاواییه‌کاندا به‌ست و له‌و باره‌وه به هێزتر بوو و بووبه ئه‌ندامی ناتۆ. کاتێک که قوتابی بووم و له قوتابخانه‌کانی کوردوستاندا وه‌ک خوێندکارێک ده‌مخوێند، له کاتی خوێندنی وانه‌ی مێژوودا زۆر جار به بیرما دێته‌وه که له کاتی خوێندنی بابه‌تی سه‌ربه مێژووی خه‌لیفه و سوڵتانه عوسمانیه‌کان گفتووگۆو توێژینه‌وه ده‌کرا وا ڕه‌چاو ده‌کرا که زۆربه‌ی باسه‌کانی ئهو بابه‌ته له خوو ڕه‌وشتی باش و هه‌ڵسوکه‌وتی جوانی خه‌لیفه‌کان ده‌دوان و خۆشی و کامه‌رانی هاوڵاتیانی ئهو سه‌رده‌مه له وانه‌کاندا ناوده‌بران ، به‌ڵام هه‌رگیز به ڕاشکاوی باس له‌و کاره خراپانه نه ده‌کران و نه‌ده‌خوێندران که له‌و سه‌دانه‌دا وه‌ک یاسا به سه‌ر خه‌ڵکاندا داسه‌پێندرابوون و به‌ڕێوه ده‌چوون، گه‌لێک جار ده‌بیستین که خه‌لیفه‌کان هه‌ستابوون به بڵاو کردنه‌وه‌ی ئاینی ئیسلامی پیرۆز و ناساندنی خودای گه‌وره به به که‌سانێکی ناموسوڵمان، به‌ڵام له ڕواڵه‌تدا مه‌به‌ستیان داگیرکردنی ووڵاتان و میلله‌تان و به‌رفراوانی سنووری حوکمه‌که‌یان بوو، خۆ گه‌له‌ک خویایه که بۆ نموونه میلله‌تی کورد بیرو باوه‌ڕ و مه‌زهه‌بی تایبه‌ت به خۆی هه‌بوه، به‌ر له هاتنی هێڕشکه‌رانی موسۆڵمانان، که هه‌ر که‌س شایه‌تمانی بۆ ئه‌وان نه‌بردبایه ئه‌وا یه‌کسه‌ر ملیان له له‌شیان جودا ده‌کردنه‌وه، ئه‌گه‌ر ئه‌وان مه‌بستیان خودا ناسین بووبێت خۆ کۆردان به2600 ساڵێک به‌ر له‌وا باوه‌ڕیان به تاکه خودا هه‌بوه‌و ده‌ستوور یاسای تایبه‌تی هه‌بوه بۆ کوردان و ئهو نه‌ته‌وانه‌ی تری سه‌ر به ئاینه پیرۆزه‌که‌یان، ئهو خۆشیو شادیه‌ی که زه‌رده‌شتیه‌کان هه‌یان بووه به‌و هه‌موو خوێندنی سرووده‌وه، تا ئێستاش گه‌لێک له دیانه‌ته‌کانی ئه‌وڕی سه‌رزه‌مین هه‌ر لاسایی پێغمبه‌ر زه‌رده‌شته ده‌یکه‌نه‌وه به‌ڵام به زوبانێکی جیاواز و قورس و تێنه‌گه‌یشتوو به‌ڵگه‌ش ئه‌وه‌یه که ئه‌گه‌ر بهاتایه ئهو داگیرکردنانه که به ناوی فتووحاته‌وه ده‌یان کرد له ڕۆژانی ئه‌وڕۆدا به ڕێوه‌یان ببردایه‌و خه‌ڵکانیان پێ چه‌واشه بکردبایه وبه درۆو ده‌له‌سه‌و شه‌ڕو شمشێری عاره‌بی ملی گه‌نجانیان بپه‌ڕانایه خۆ ئهو کاته هه‌رگیز به کارێکی ڕه‌وا ناو نه‌ده‌براو، گشت میلله‌تانی جیهان دژ به‌و داگیرکردنه یه‌کیان ده‌گرته‌وه ، هه‌ر وه‌ک چۆن له ساڵی 1991 دا جیهان به گشتی دژ به رژێمی به‌عسی فاشیست وه‌ستان کاتێک که عێراق ده‌وڵه‌تی کوێتی داگیر کرد. یه‌ک له هه‌ره به‌رماوه ڕه‌شه‌کانی خیلافه‌ته‌کان ئهو ڕه‌نگدانه‌وه‌یه بوو که تورکه‌کان به ناوی خیلافه‌ت و ئیمپراتۆریه‌تی ئیسلامیه‌وه به ڕێوه‌یان برد دژ به‌و ووڵاتانه‌ی گرتیانه ژێر ده‌ستی خۆیانه‌وه و تا دێر زه‌مانێکیش ئهو گه‌لانه‌یان به که‌یفی خۆ چه‌وسانه‌وه ، هه‌ر ئه‌وان بوون دینیان کرد به حوکمگێڕی ووڵات و شه‌ریعه‌کانیان کرد به یاسای ده‌وڵه‌ت، جگه له‌وه‌ش گه‌لێک له میلله‌تانی ئهو ناوچانه‌یا‌ن به زۆردی کرد به ڕه‌چه‌ڵه‌که تورک، وه‌ک میلله‌تی عاره‌ب و کورد و بولغار و ڕۆمان و یۆغسلاڤ و به‌شێک له ئیسپان، به‌و کرده‌وه ناشرین و نا مرۆڤایه‌تیانه‌‌وه توانیان بۆ گشت میلله‌تانی سه‌رزه‌وی بسه‌ڵمێنن که تورکان چه‌نده توند ڕه‌وو و شه‌ڕخواز و پیاو کوژ و نه‌ته‌وه له ناو به‌رو دژ به ئاشتی و ئارامین. ئهو گه‌لانه‌یان وه‌ک نۆکه‌ری خۆ ده‌زانین و پێشکه‌وتنی ڕێبازی ڕزگاری گه‌لانیان بۆ چه‌ن سه‌ده‌یه‌ک ژێر خاک کرد، جگه له‌وه‌ش به ناوی دامه‌زراندنی حوکمێکی تیوگراته‌وه هێنده‌ی تر نه‌یان هێشت ئاینی ئیسلامی پیرۆز قۆناغ به‌ره‌و شارستانیه‌تی ومه‌ده‌نیه‌ت به‌رێت، چه‌نده‌ها شارو دێهاتیان ڕووخاند، چه‌نده‌ها بێ گوناهیان به ڕۆنی قرچاو برژاند،چه‌نده‌ها ئه‌تکی ژنانیان کرد ،چه‌نده‌ها پیاوی ڕیش سپی و کۆرپه‌ی سه‌ر بێشکه‌یان کوشت، چه‌نده‌ها منداڵیان بێ داک و باب کرد،چه‌نده‌ها هۆزه به سوننه نه‌بوه‌کانیان نه‌هێشتن، ڕووخاندنی ده‌وڵه‌تی ئوسمانی په‌یوه‌ندی به هاتنی جوو و شه‌ڕی جیهانیه‌وه نه‌بوو، به‌ڵکو به‌سترابۆوه به گه‌نده‌ڵی ئیداره‌کان و به‌ڕێوه‌چوونی ژیانی کامه‌رانی حاکمان و هه‌ژاری میلله‌تانه‌وه ، ئه‌وان هه‌رده‌م به‌ربه‌ستی ئازادی بوون و دژ به پێشڤه‌چوون بوونه‌و خه‌ڵکانی ئازادی خوازانیان به کافرو نه‌زان و دژ به بیروڕای ئسلام ناساندوه، هه‌ر ئه‌وانیش بوون له کاتی خیلافه‌تی مه‌عسوومدا به ئاشکرا مۆڵه‌تی کڕین و فڕۆشتنی زه‌ویو زاریان داوه بۆ جووله‌که‌کان له فه‌ڵه‌ستیندا، ، هه‌ر ئوسمانیه‌کان بوون که بوونه هۆی داگیرساندنی شه‌ڕی سه‌فه‌وی و ئوسمانیه‌کان، دووبه‌ره‌کی نێوان هۆزه به ڕه‌گه‌ز عاره‌ب و نا عاره‌بی هه‌ر ئه‌وان بوون،، جا زۆر به دووره جارێکی که ده‌وڵه‌تێکی ئیسلامی له عێراقدا دابمه‌زرێت، ئه‌ویش له‌به‌ر هۆی ئه‌وه‌ی که میلله‌تان له‌و ناوچه‌یه‌دا خواستی نه‌ته‌وه‌یی خۆیان ده‌که‌ن و ده‌یانه‌وێت وه‌ک گه‌لێکی ئازاد ڕۆژگار به سه‌ر به‌رن. دوا به دوای ڕووخاندنی خه‌لافه‌تی ئوسمانیه‌کان و پاش کۆتایی جه‌نگی جیهانی یه‌که‌م، گه‌لێک له هاوڵاتیان ده‌ست به جێ داوا و خواستی گه‌ڕانه‌وه‌ی ئوسمانیه‌کانیان کرد و به توندی دژ به حوکم گێڕه نوێکانی ئهو کاتانه‌دا هه‌ستان ، کۆمه‌ڵێک له‌و ناوبراوانه ئیخوانی موسلیمینو داروده‌سته‌کانیشیان ده‌گرێته‌وه، پێشکه‌وتن جێگۆڕ بکه‌ن به پاشکه‌وتن و هه‌وڵی به‌ره‌و دواوه بردنی هزری مرۆڤایه‌تی هه‌میشه هیوایان بوه‌و خواخوای دامه‌زراندنی حوکمێکی دیکتاتۆری ده‌که‌ن که به‌و نیازه‌وه بتوانن بگه‌نه مه‌رامه نا مرۆڤایه‌تیه‌کانیان. گومان له‌وه‌دا نیه که خه‌لیفه‌و سوڵتانه‌کانی سه‌ر به ئیمپراتۆره ئوسمانیه‌کان هێنده ته‌سک بین و توند ڕه‌و و ڕه‌گه‌زپه‌رست بوون که وا له زۆر خه‌ڵکانی موسوڵمانی ئهو سه‌رده‌مهی ئه‌مڕۆمان ده‌کات شه‌رمه‌زاری ئهو ده‌ورو زه‌مانه بن که به ناوی ئیسلامه‌وه گه‌لێک میلله‌ت و ئاین و ڕۆشنبیریان به زۆردی یان نه‌یانهێشتن یاخود له ڕه‌وڕه‌وه‌ی گوزه‌رانی ژیانیان دابڕان و به کۆمه‌ڵ زینده به‌چاڵیان کردن و زه‌وی و زارو نامووسیشیان به ئه‌تک بردن. گرفته ده‌ره‌کیه‌که له وه‌دایه که گه‌لێک له خوێنده‌واران و ڕۆشنبیرانی ئه‌وڕۆی موسوڵمانه توند ڕه‌وه‌کان خۆ به‌دووره‌په‌رێزی خوێندنه‌وه‌و خۆ ڕۆشنبیرکردنن، گه‌ر هاتوو شتێکیش بخوێننه‌وه ئه‌وا وورد نابنه‌وه لێی، وه ئه‌گه‌ر ووردیش ببنه‌وه ئه‌وا لێی تێ ناگه‌ن و بیری لێ ناکه‌نه‌وه، ئه‌گه‌ر بیریشی لێ بکه‌نه‌وه ئه‌وا به مێشکیاندا ناچێت، خۆ ئه‌گه‌ر له نووسینه‌کانیش حاڵی بن ئه‌وا نایه‌نه‌وێت لێی تێ بگه‌ن یاخود هێچ نه‌بێت ڕه‌خنه له‌و نووسینانه بگرن، یان هه‌ر هیچ نه‌بێت دانی پێدا بهێنن، سه‌ره‌ڕای ئه‌وانه‌ش ئهو کۆڵکه خوێنده‌وارانه خۆیان به گه‌وره ده‌زانن و سنگیان دێننه پێشێ و ئه‌وه‌نده‌ی تر درۆو ده‌له‌سه به‌و نووسینانه‌وه‌ش ده‌که‌ن که ده‌یخوێننه‌وه، زۆر جارانیش له جیاتی چاککردنه‌وه‌ی بابه‌ته‌کان هێنده‌ی تر ترشو خوێی ده‌که‌ن به‌و مه‌رجه‌ی که له گه‌ڵ خه‌ون و خه‌یاڵی خۆیاندا یه‌ک بگرێته‌وه. نموونه له سه‌ر دام و ده‌زگای ئوسمانیه‌کان گه‌لێکن، خۆ به لای هه‌موومانه‌وه خویایه که ئهو سوڵتانانه چه‌نده خه‌ریکی ڕابواردن و که‌یف و سه‌فای خۆیان بوون، له سه‌ده‌کانی 15 ی میلادی ئهو ده‌سه‌ڵاتدارانه له جیاتی گشت ڕۆشنبیریه‌ک، هه‌ستابوون به دامه‌زراندنی خه‌ڵکانێک که ته‌نها کاریان ئه‌وه بێت کچانی جوانی ئهو ووڵاته داگیرکراوانه‌ی که خسبوویانه ژێر ڕکێفی خۆیانه‌وه به دیاری ڕۆژانه پێشکه‌شی سوڵتانی گه‌وره‌ی بکه‌ن، به‌م ناشایسته‌‌شیان ده‌گوت نۆکه‌رانی پێست سپی سه‌ر به سوڵتان، هیچ کاتێک ته‌مه‌نی ئه‌م کیژانه نه ده‌بوایه له 18 ساڵان تێببپه‌ڕبایه و له ته‌مه‌نی 14 ساڵیه‌وه بۆ ئهو سوڵتانانه به حه‌ڵاڵ بوون، دوا به دوای ئه‌وه‌ش کۆیله ڕه‌شه‌کانیان ته‌رخان کردبوون ته‌نها بۆ خزمه‌ت کردنی دارو ده‌سته‌و ژنانی سوڵتان، نۆکه‌ره قول و بازوه به‌هێزه‌کانیشیان له زیندانه‌کاندا وه‌ک سه‌رپه‌رشتی سه‌ر ئازاردانی خه‌ڵکانی دژ به ڕژێمی ئوسمانی به کار ده‌بردن، ئهو ڕه‌شه کۆیلانه به تایبه‌ت مه‌شقیان پێ ده‌کردن، بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن به خراپترین شێوه ئازار و ئاشکه‌نجه به زیدانان بگه‌یه‌نن، شێوه‌ی ئازاردانی ئهو ئوسمانیانه ئه‌وڕۆکه له لایه‌ن تێرۆریستانه‌وه به کار ده‌برێت، وه‌ک سه‌ربڕین و پارچه پارچه کردنی خه‌ڵکانی به دیل گیراو. زۆربه‌ی زۆری ئهو کۆیلانه له لایه‌ن کاروانچیانه‌وه له دارفورو سناره‌وه ده‌هێنران. کاتێک ئهو به دیل گیراوانه ده‌گه‌یشتنه ئه‌سوانی شاری میسری ئه‌وڕۆ، ئه‌وا به زۆردی ئه‌تکیان ده‌کردن و له کچێتیان ده‌خستن و زۆر جاریش نێرینه‌کانیان ده‌خه‌ساندن، بۆ ئه‌وه‌ی نه‌توانن زاوزێ بکه‌ن. ئهو به ئه‌تک کردنانه‌شیان ده‌سپاردن به میلله‌تی قوتبی مه‌سیحیه‌کان، ئه‌ویش هه‌ر له به‌ر ئه‌وه‌ی شێخان و پیاوه ئاینیه‌کان ده‌یانگۆت که به خه‌ساندن و ئه‌تک کردن ده‌بێت به خه‌ڵکانێک بکرێت که موسوڵمان نه‌بن، به‌ڵام زۆر جار ئهو بکه‌ره قوتبیانه هه‌ر به ناو قوتبی بوون ، که‌چی له ڕواڵه‌تدا خۆیان وه‌ک موقاوه‌لات سه‌رپه‌رشتی ئهو کاره‌یان ده‌کرد و ئه‌تک کردنه‌که‌شیان خستبوه سه‌ر شانی خۆیان. دوا به‌دوای ئهو سووکایه‌تی پێکردنه ئه‌وجا خه‌ڵکانێک هه‌بوون که ئهو ساویلکه نۆکه‌رانه‌یان فێری هه‌ڵسوکه‌وت و داب و نه‌ریتی کۆشکی سوڵتانیان ده‌کرد. ئه‌وه ته‌نها نموونه‌یه‌کی ڕووته که له زۆر په‌ڕتووکه مێژوویه‌کاندا تۆمار کراون، ئهو بابه‌ته‌ش بۆیه باس ده‌که‌م، تا ئهو که‌سانه ی که شانازی به خیلافه‌تی ئیسلامی و سۆڵتانه ئوسمانیه‌کان ده‌که‌ن له شه‌رمانا نه‌توانن چی دی به باشی باس له ڕۆژگاری ڕه‌شی سه‌ر به و کاتانه بکه‌ن. ئای له‌و مێژوه ڕه‌شه، ئای له‌و کولتورو نه‌ریته، ئای له‌و هه‌ڵسووکه‌وته، که توندڕه‌وه‌کان ئه‌وڕۆ شانازیان پێوه ده‌که‌ن. به‌رماوه‌ی ئهو عوسمانیانه ئه‌وڕۆ سه‌ره‌ک وه‌زیران و ده‌سه‌ڵاتدارانی سه‌ربازی تورکیا به ڕاشکاوی ده‌یانه‌وێت به سه‌ر میلله‌ته داگیرکراوه‌کانی ئه‌وڕۆی تورکیادا بیسه‌پێنن، گه‌لی کوردی کۆڵنه‌ده‌ر هه‌ر له دامه‌زراندنی ئهو ووڵاته‌وه بوونه به قوربانی ئهو یاسا نا مرۆڤایه‌تیانه‌ی که تورکان ده‌یبه‌ن به ڕێوه. ئهو ڕه‌گه‌ز په‌ره‌ستیه‌ی که بابی تورکان عه‌تا تورک هێنایه کایه‌وه، بووبه چاو لێکردنی گه‌لێک له سه‌رانی میلله‌تانی تر که تا ئه‌وڕۆش کوردوستانیان داگیر کردوه‌و هه‌ر یه‌ک له وان به ناوی برایه‌تیه‌وه به سه‌دان گه‌نجانی کورد له سێداره ده‌ده‌ن و به ده‌ها گوندانی کورد خاپوور ده‌که‌ن. حکوومه‌تی تۆرکیا تا ئه‌وڕۆش به ئاشکرا پێشی به کوردی قسه کردن گرتووه، ئاخاوتن به زمانی کوردی له فه‌رمانگاکاندا تاوانه، له هه‌ندێک جێگا تا ئێستاش به کوردی نادوێن، بۆ نموونه له ئاگری و دیاربه‌کرو ماردین و هه‌کاری له بازاڕدا به کوردی ئاخاوتن ناکه‌ن. به‌ر له کامالیسته‌کان ته‌نها قوتابخانه‌ی ئاینی له کوردوستانی تورکیادا هه‌بوه، به‌ڵام پاش ساڵی 1940 که ئه‌وان به سه‌ر کوردوستاندا زاڵ بوون، له هه‌ر گوندێک قوتابخانه‌یه‌کی تورکیان دامه‌زراند، ئه‌ویش له به‌ر چاوی گه‌شی کورد نه‌بوو، به‌ڵکو مه‌رامیان ته‌نها ئه‌وه بوو که منداڵانی کورد فێری فه‌رهه‌نگ و داب و نه‌ریتی تورکی ببن، هه‌تا ئه‌وڕۆش هیچ قوتابخانه‌یه‌کی کوردی له‌و ده‌ڤه‌رانه‌دا به دی نکرێت، کاره‌که وای لێهاتبوو که کوردانی ئهو ناوچانه به ئه‌نقه‌ست ده‌یانگوت ئێمه تورکین و پێیان خراپ بوو که به کورد ناو ببرێن، به‌م شێوه‌یه هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی شکاو بۆ ماوه‌یه‌کی دوورو درێژ خه‌وی لێ که‌وت.
بارزان شوان سوێد |
