|
ئێمه‌ی
کورد توانیومانه گه‌لێک ڵیکۆڵینه‌وه‌ی جۆراو جۆر له میانه
سه‌ر به مێژووییه‌کاندا شی بکه‌ینه‌وه، له‌وانه مشتێکی
زۆریان له لایه‌ن پسپۆرو مێژوڤانه بیانیه‌کانه‌وه
نووسراونه‌ته‌وه‌و که‌ڵکیان لێ وه‌رگیراون، هه‌ندێکیشیان له
سه‌رچاوه کوردیه‌کان سوودمان لێ وه‌رگرتوون ،به‌ڵام زۆربه‌ی
زۆریان له‌گه‌ڵ خودی ڕاستیه مێژویه‌کاندا ناگونجێن، به‌ڵکو
مخابن زۆر جار ئه‌و سه‌رچاوانه بگره سه‌رلێشێواوی و ڕێگا
ئاڵۆزی بۆ درووست کردوین و به خراپه بۆ گه‌له‌کامان وه‌ک
ڕه‌شنووسێک ماوه‌ته‌وه‌و تۆمار کراوه.
ئه‌و
ته‌وه‌ره‌ی ئه‌وڕۆ من مه‌به‌ستمه به تایبه‌تی لێی بدوێم
مێژووی نوێێ شاری که‌رکوکه. هه‌موومان ده‌زانین که هه‌ر
له‌سه‌ره‌تای به‌رپابوونی جه‌نگی جیهانی یه‌که‌مه‌وه
کۆمپانیا سه‌ر به تورکه‌کان هه‌ستیان به بوونی نه‌وت کرد له
کوردوستاندا به تایبه‌تی له ناوچه‌ی بابه گوڕگوڕی شاری
که‌رکوکدا دوا به داوای ئه‌وانیش گه‌لێک له کۆمپانیا
بیانیه‌کانی تری سه‌ر به ئه‌وروپا هه‌ر له ساڵی 1925 ه‌وه
ده‌ستیان به گه‌ڕان و پشکنین کرد، ئه‌م به دوا گه‌ڕانه
به‌رده‌وام بوو تا وه‌کو ساڵی 1935، هه‌ر له‌و ساڵه‌دا
کۆمپانیای پشکنینی نه‌وتی به‌ریتانیای گه‌وره توانی
سه‌رچاوه‌ی کانیاوی نه‌وته‌کان له‌و شاره ناوبراوه‌دا
بدۆزێته‌وه‌و ده‌ستی به ده‌رهێنانی نه‌وتیشی هه‌ر له‌و
ساڵه‌دا کرد، دۆزینه‌وه‌ی کانیاوی ڕه‌شی ئاڵتوونی بووبه هۆی
بارینی خێرو به‌ره‌که‌تێکی زۆر بۆ میلله‌تانی ئه‌وروپی به
تایبه‌تی میلله‌تی ئینگلیستان، هه‌ر له‌و کاته‌وه‌ش ئه‌م
دۆزینه‌وه‌ی نه‌وته بووبه هۆی هاوردنی به‌ڵاو نه‌گبه‌تی بۆ
سه‌ر میلله‌تی کوردی هه‌میشه به‌ش خوراو.
ئێمه‌ی
گه‌لی کورد و دۆسته مێژوویه‌که‌مان که هاوڵاتیانی تورکمانن،
بۆ ماوه‌یه‌کی دوورو درێژ پێکه‌وه ژیانمان به سه‌ر ده‌برد،
په‌یوه‌ندیه کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کانمان گه‌له‌ک پته‌و و سه‌رنج
ڕاکێش بوون، ده‌توانین بڵێین که ڕێژه‌ی هاوڵاتیانی تورکمان
له ناو خودی شاری که‌رکوکدا هه‌ر له کۆنه‌وه بۆ ده‌وروبه‌ری
سه‌دا 10 بۆ سه‌دا 20 بوه ، دوا به دوای ئه‌وانیش هاوڵاتیه
ئاشوریه‌کان و کلدان و به ڕه‌گه‌ز عاره‌به‌کان به ڕیژه‌ی
بوون هاتوون. به‌ڵام بوونی گه‌لی کورد له‌و ناوچه‌یه‌دا هه‌ر
له دێرینه‌وه به زۆر به‌ڵگه‌ی مێژووییه‌وه ده‌توانرێت
بسه‌ڵمێنرێت، تا وه‌کو ساڵانی په‌نجاکانیش میلله‌تی کورد به
ڕێژه دوو له سه‌ر سێی پێکهاتووی دانیشتوانی ناو خودی که‌رکوک
بووه‌و به‌شی زۆری ده‌وروبه‌ری ئه‌و ده‌ڤه‌ره‌ش ته‌نها هه‌ر
له کوردان پێک هاتبوون.
تورکمانه‌کان به دوو مه‌زهه‌بی جودا له‌گه‌ڵماندا ده‌ژیان،
ئه‌وانه‌ی مه‌زهه‌بی جافه‌ریان بوون واته که شیعه مه‌زهه‌ب
بوون، زۆر له گه‌لی کورده‌وه نزیک بوون و هاوکاری
ته‌واهویان له گه‌ڵ کوردان هه‌بوو ئه‌ویش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ
کاریگه‌ری خودی مه‌زهه‌به‌که‌وه که گه‌لێک له میلله‌تی
فارسه به شیعه‌کانه‌وه نێزدیک بوون، ئاشکرایه که
فارسه‌کانیش له گه‌ڵ کولتورو دابو نه‌ریتی کورده‌وه هه‌م
خێزانن، به‌لام تورکمانه سه‌ر به مه‌زهه‌به سونیه‌کان که
هه‌رده‌م نێزدیکو خوو هه‌ڵگری تورکیا بوون و هه‌ر له
سه‌رده‌می بوونی ده‌سه‌ڵاتدارانی عوسمانی و ده‌سه‌ڵات دارانی
عارهبی که به دوای نه‌مانی تورکه‌کان ده‌سه‌ڵاتیان گرتۆته
ژێر ڕکێفی خۆیانه‌وه له عێراقی ئه‌وڕۆدا هه‌میشه ده‌ستیان
له نێو فه‌رمانگه ده‌وڵه‌تیه‌کاندا زۆر ڕویشتوه، ئه‌م
نه‌ژاده تورکمانه مه‌زهه‌ب سونیانه زۆربه‌ی جاران له‌گه‌ڵ
عارهبه سونیه‌کاندا که هه‌ر ده‌م هه‌م خۆیان وهه‌م
عارهبه توندڕه‌وه‌کان حوکم و ده‌سته‌ڵتیان له‌و ناوچه‌یه‌دا
گێڕاوه‌و پێکڕا دژایه‌تییان به میلله‌تی کورده‌وه کردوه .
تورکمانه سه‌ر به مه‌زهه‌به شیعه‌کان که زۆربه‌یان
دانیشتووی شاری که‌کوکن و له گه‌ڕه‌کی تسن که ئێستا به
تسعین ناوبراوه گیرساونه‌ته‌وه ،وه هه‌ر وه‌ها له
توزخوڕماتووشدا هه‌ن که زۆربه‌یان له پێکهاتووی عه‌شره‌تی
به‌یاتن که له بنه‌چه‌دا له داقوقه‌وه هاتبوون. به‌ڵام
تورکمانی مه‌زهه‌ب سوننی زیاتر له ناو شاری که‌رکوک و شاری
هه‌ولێردا ده‌ژیان. هه‌ر له کۆنیشه‌وه په‌یوه‌ندی نێوان
ئه‌م دوو مه‌زهه‌به جودایه تورکمانانه با هه‌ڤدی هه‌ر باش
نه‌بوه‌و تێکه‌ڵیان که‌م بوه‌و به‌ڵکو بۆ زانین زووتر ژن و
ژنهێنانیش له نێوانیاندا هه‌ر نه‌بووه.
برایه‌تی
و په‌یوه‌ندی کۆمه‌ڵایه‌تی نێوان کوردو تورکمان تاکو شۆرشی 14
گه‌لاوێژدا هه‌ر به هێز بوو، به تایبه‌تی له‌گه‌ل تورکمانه
سه‌ر به شیعه‌کاندا ، له ساڵیادی ئه‌م شۆرشه دا واته له
ساڵی 1959دا، هه‌ندێک له ئاژاوه‌چیان له‌م بیره‌وه‌ریه‌دا
بۆ وه‌دی هێنانی بڕه‌ک له په‌رژه‌وه‌ندی هه‌ندێک له
ده‌سه‌ڵات داران و داوێن پیسان شه‌ڕی براکوژیان له نێوان
کوردو تورکماندا دروست کرد که له کۆتاییدا 27 که‌س درانه
دادگاو سزایان به سێداره درا، له‌وانه 26 یان کورد بوون و
یه‌کێکیشیان تورکمان بوو. ئه‌م سزایه دوا خرا تا کۆده‌تاکه‌ی
به‌عس له ساڵی 1963 به ده‌ست به‌عسیه‌کانه‌وه له سێداره
دران.
وه‌ک
پێشتر باسمان کرد که چۆن عارهبه شۆڤیه‌نیه‌کان هه‌ر له
کۆنه‌وه به تایبه‌تی دوای دۆزینه‌وی نه‌وت خواست و وویستیان
بووه که شوناسنامه‌ی کوردی شاری که‌رکوک بشیوینن، ئه‌وه‌بوو
له کاتی مه‌لیک غازیدا که هه‌موو ده‌زانین یاسین الهاشمی چۆن
عه‌ره‌بی أ ڵعبێدی بۆ حه‌ویجه‌ی نزیک شاری که‌رکوکی
گواستنه‌ه‌وه، زۆربه‌ی زۆری ئه‌م عاره‌بانه دانیشتووی
شاری دیاله بوون. ثاش گیرسانه‌وه‌ی ئه‌م هۆزه
ده‌سته‌ڵاتدارانی ڕژێمی فاشی ئه‌و کاته هه‌ستان به ڕاکێشانی
بۆری ئاو بۆ ئه‌و ناوچه‌یه، ئه‌ویش هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ی
زۆربه‌ی ئه‌و خه‌ڵکه‌ی هاوردبوویان له چینی جووتیار پێک
هاتبوون.
یه‌کێک
له سه‌رکرده سه‌ربازیه‌کانی سوپای عێراق به ناوی نازم
الته‌به‌قچه‌لی که له ڕه‌گه‌زدا یه‌کێک بوو له عارهبه
نه‌ژاد په‌ره‌سته‌کانی سه‌ر به ڕژێمی سووریا به‌رپرسیارێتی
سه‌ر له‌شکری ده‌ڤه‌ری که‌رکوکی خرابوه ژێر ده‌سته‌وه،
ئه‌ویش به فه‌رمانده‌ی عه‌بدولکه‌ریم قاسم ئه‌و پایگه‌یه‌ی پێ
سپێردرابوو، ئه‌م زاته گه‌لێک ده‌تێوه‌ردانی خسته نێو
کاروباری شاری که‌رکوکه‌وه، هه‌ر له به‌ر شۆڤێنێتی خۆی
هه‌ستا به تێکدانی تۆپۆگرافی ئه‌و شاره‌وه، هه‌ر به
فه‌رمانده‌ی ئه‌و بوو گه‌لێک له هاوڵاتیانی کوردی
نیشته‌جێبووی که‌رکوک به زۆردی له بنه‌ماڵه‌کانی خۆیان
دوورخرانه‌وه، ئه‌م کاره نا مرۆڤایه‌تیانه‌ی به‌رده‌وام بوو
تا کۆده‌تاکه‌ی شه‌واف به‌ر قه‌رار بوو که ئه‌ویش یه‌کێک بوو
له شۆڤێنیه سه‌ر به جوله‌که‌کانی دانیشتووی شاری موسڵ، هه‌ر
به فه‌رمانده‌ی شه‌وافیش بوو که وای کرد نازحم دوور
بخرێته‌وه له‌و کاره‌ی پێی سپێردرابوو، دوا به دوای ئه‌ویش
داود الجه‌نابی هات و کۆمه‌ڵێک درووست بوون به ناوی
الموقاوه‌مه الشه‌عبیه، ئه‌وانیش که‌م ته‌رخه‌میان نه‌کرد
له سه‌ر ده‌ست درێژی کردنیان له سه‌ر خه‌ڵکانی دانیشتووی
که‌رکوک به تایبه‌تی هاوڵاتیانی کورد دووچاری ڕۆژی ڕه‌شی
خۆیان بوون.
دوا به
دوای برینداربوونی سه‌رۆکی عێراقی ئه‌و کات عه‌بدولکه‌ریم
قاسحم ثیوانه‌ی ده‌سه‌ڵات گۆڕانکاری به خۆیه‌وه دیو
په‌یوه‌ندیه‌کانی سه‌ر به ده‌سه‌ڵاتداران جێگۆڕکێیان پێ کران،
هه‌ر له‌و سه‌رده‌مه‌دا بوو گه‌لێک له لایه‌نه سه‌ر به
حیزبی شیوعی و ئه‌ندامانی پارتی دیموکراتی کوردوستان بوون به
قوربانی ئه‌و تاقمه جیاوازانه‌ی سه‌ر به ده‌سه‌ڵاتدارانی
ئه‌و کاته، له مقومۆڕه‌دا بوو که تورکمانه‌کانی شاری
که‌رکوک هه‌له سیاسیه‌که‌یان بۆ لای خۆیان قۆسته‌وه‌و به
یارمه‌تی دانی ئه‌فسه‌رێکی تورکی ئه‌و کاته که یه‌کێک بوو
له سه‌رکرده سه‌ربازیه‌کانی ده‌ڤه‌ری شاری که‌رکوک به ناوی
عه‌مید عه‌بدولره‌حمان، ئه‌م یه‌کبوونه جه‌ماوه‌ریو
سه‌ربازیه‌ی سه‌ر به تورکمانه‌کان بووبه هۆی به ئه‌نجام
دانی گه‌لێک ڕه‌فتاری ناشرین و نواندنی گه‌لێک به سووکایه‌تی
کردنی کوردانی ئه‌و شاره، گه‌لێک له هاوڵاتیه کورده‌کان
دیسانه‌وه له جێی باب و باپیرانیان هه‌ڵدێران و ده‌ربه‌ده‌ر
بوون، چه‌نده‌ها گوند و لادێکانی سه‌ر به شاری که‌رکوک هاتنه
وێران کردن و خراپ کردن، چه‌نده‌ها ناوچه‌و گه‌ڕه‌کی ئه‌و
شاره له بندا هه‌ڵکه‌نران، هه‌ر له‌و سه‌رده‌مه‌شدا بوو ئه‌و
27 مرۆڤه‌ی زووتر باسمان لێوه کردن له سێداره دران.
له دوای
کۆده‌تاکه‌ی ساڵی1963چه‌نده‌ها گۆڕانکاری به‌سه‌ر که‌رکوکدا
هات، کوردێکی زۆر ده‌رکران، زۆر له فه‌رمانبه‌ره
حکومیه‌کان به تۆمبزی له سه‌ر کارو باره‌کانیان بۆ شارانی تر
وه ده‌ر نران وزۆربه‌یان وه‌ها سه‌رگه‌ردان کران که ئیدی
گه‌ڕانه‌وه‌یان بۆ ئه‌و شاره کوردیه بوو به ماحاڵ و وه‌دوور
خستنه‌وه‌که‌یان به بێ گه‌ڕانه‌وه بوو. عه‌ره‌بێکی زۆر له
خوارووی عیر‌اقه‌وه هاوردران و وه‌ک پۆلیس دامزرێندران. جگه
له‌وانه‌ش ناوی شه‌قام و کۆڵانان و قوتابخانه‌کان بۆ سه‌ر ناوی
عارهبی جێ گۆڕکێ کران.
بۆ
ترساندنی خه‌ڵکانی کورد و بۆ به‌جێهیشتنی هه‌تا هه‌تایی
ماڵه‌کانیان، چه‌نده‌ها گه‌ڕه‌کی عا‌ره‌بیان له نێزدیک
گه‌ڕه‌که کوردیه‌کانه‌وه پێک هێنا و له بناغه‌وه سازیان
کرد. زۆر جار له‌سه‌ر شه‌قامه‌کاندا کوردیان ده‌گرت، ئه‌ویش
ته‌نها له‌به‌ر ئه‌وه‌ی جلی کوردیان پۆشی بوو، زۆر جاریش ئه‌و
هاوڵاتیه کوردانه‌یان به زۆردی له شاره‌که‌یان قاویان
ده‌دان و له‌و ده‌ڤه‌ره دووریان ده‌خستنه‌وه. ئه‌م سیاسه‌ته
بۆگه‌نه به‌رده‌وام بوو تاکوو سالی 1968.
دوا به
دوای ئیمزا کردنی به‌یانی ئازاری 1970 هه‌تاکو 1974هه‌ندێک
سه‌قامگیری له‌م شارهدا خۆی نواند، به‌ڵام به‌رده‌وام
سیاسه‌تی ڕاسته‌وخۆی به دژا چوونی کوردان هه‌ر به‌رده‌وام
بوو. ئه‌م باره نا له‌باره هه‌ر له په‌ره‌سه‌ندندا بوو تا
وه‌کو هه‌ڵگیرساندنی شۆڕشی 1974 ، دوا به دوای ئه‌ویش
گه‌وره‌ترین کاره‌سات به سه‌ر ئه‌م شارهدا هات، ڕژێمی به‌عسی
فاشی به گشت هێزی خۆیه‌وه وێرای شێواندنی ناسنامه‌ی ئه‌م
شاره بوو، هه‌میشه له جۆشدا بوو بۆ ڕزاندنی که‌سایه‌تی و
ڕه‌گه‌زنامه‌ی به کورد بوونی شاری که‌رکوکی دێرین. ده‌ها
گه‌ڕه‌کی عارهبی دروست کران. ده‌ها گه‌ڕه‌کی کوردی تێکدران.
سه‌ده‌ها دێهاتی کوردی له ده‌وروبه‌ری شاری که‌رکوک ڕوخێندران
و ناچاری صه‌لکه‌که‌یان کرد که ڕوو بکه‌نه شارانی هه‌ولێرو
سولێمانی
له دوای
ئنتیفازه به‌عسیه‌کان ده‌ستیان کرد به گۆرینی جنسیه‌ی
هاوڵاتیانی کورد و هه‌موویان گۆڕی بۆ جنسسیه‌ی عارهبی، ئه‌م
سیاسه‌ته زۆر له برا تورکمانه‌کانیشی گرته‌وه،
فه‌رمانبه‌ره کورده‌کان دوورکرانه‌وه له کاره‌کنیان و ده‌ها
بۆیان نه‌بوو له‌و شاره ژیان به‌سه‌ر به‌رن.
به ناوی
کۆمه‌ڵگه‌ری میلیه‌وه چه‌نده‌ها ماڵ و خانوو بۆ هاورده
عاره‌به‌کان بنیات نران، هه‌زاره‌ها دۆنم به خۆڕایی به سه‌ر
ئه‌و هاوردانه‌دا دابه‌ش کران و بۆ هاتنه دی و سازدانی
خانوه‌کانیان ملیۆنه‌ها پوول و پاره به سه‌ریاندا به خۆرایی
بڵاو کرایه‌وه. ده‌ها چی دی بۆ کوردانیش نه‌بوو خانوو به‌ره‌و
زه‌وی به ناوی خۆیانه‌وه بکڕن و بفڕۆشن. سه‌رژمێری سالی1957
زۆر گۆڕان کاری تیادا کرا، ناوی کورده‌کانیان سڕیه‌وه‌و له
جیاتی ئه‌وان ناوی عارهبه هاورده‌کانیان نوسییه‌وه.
خه‌ڵکانی
کوردو تورکمان له شاره‌کانی ده‌ورو به‌ری که‌رکوک وه‌ک
له‌یلان و توزجورماتو ...هتد ده‌رکران و عارهب له جێیاندا
جێبشینکران و خانوی نوێیان بۆ دروست کرا. ناوچه‌کانی شوان و
ده‌ورو به‌ری قه‌ره‌هه‌نجیریش هه‌موی تێکدران و کورده‌کانیان
له ناوچانه‌دا شار به‌ده‌ر کرد. هه‌ر له به‌ر به‌ڕێوه‌چوونی
سیاسه‌تی شۆڤێنی و که‌مکردنه‌وه‌ی ڕێژه‌ی کوردانی ئه‌م شاره،
زۆر ناوجه‌یان له‌م شاره وه‌ک مقه‌ست لێک کرده‌وه وه‌ک
شاره‌وانی چه‌مچه‌ماڵ و که‌ڵار و کفری و توزخورمات و...هتد.
ده‌ڤه‌ری شاری که‌رکوک و جه‌نگی ئه‌مریکی....
گه‌له‌ک
خویایه که کاتێک ئه‌مریکیه‌کان ده‌ستیان به‌سه‌ر کوردستاندا
زاڵ بوو وشاری که‌رکوکیشیان به به‌شێکی گرنگی پلانه
داڕێژراوه‌که‌یان دانابوو، له هه‌مان کاتدا بۆ ماوه‌یه‌کی
که‌م دوا به دوای ئازادکردنی ئه‌و شاره، هاوڵاتیه کورده‌کان
بۆ گه‌ڕاندنه‌وه‌ی زۆربه‌ی ئه‌و مافانه‌ی که له ماوه‌ی ئه‌و
50 ساڵه‌ی دواییه‌دا له کوردان سه‌ندرابوونه‌وه، تواناو
سه‌ربه‌ستیه‌کی یه‌کجارزۆریان بۆ ڕێک که‌وتبو و ده‌یانتوانی
به هێزی فیکرو بازوه‌وه له دوژمنانی کوردوستانی
بسه‌ندنه‌وه ، به‌ڵام مخابن به بێ ئاگاداری سه‌رکردانی کورد
لێپرسراوانی هه‌ردوو ئیداره کوردیه‌که وئه‌ندامه
ناوداره‌کانی هه‌ردووزل پارته‌که‌ی کوردان به بێ پلان داڕشتن
و نه‌دانی بایه‌خێکی به جۆشه‌وه و نه‌زانینی
ڕاوێژکاره‌کانه‌وه زۆرئه‌رکی میللی و نه‌ته‌وایه‌تی گرنگیان
پشت گوێ خست و مانا پڕ خرۆشه‌که‌ی شاری کوردانیان له‌ده‌ست دا،
هه‌ستان به‌و کارانه‌ش به زۆری ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ته‌نها
بایه‌خ دان به په‌رژه‌وه‌ندی ته‌سکی حیزبایه‌تی و
په‌ره‌پێدانی حوکمی ده‌سته‌ڵاته‌کانیان له بازنه‌یه‌کی بچوکی
نا ئارامدا، له جیاتی به‌رده‌وامی له خه‌بات و هێنانه دی
ته‌بایی و هه‌وڵدان بۆ به‌رقه‌راری ئاشتیه‌کی گشتی که بۆیان
لوابوو پێکڕا به ئه‌نجامی بگه‌یه‌نن، به مه‌رجێک که
سه‌رتاپای کوردوستان بگرێته‌وه ، که‌چی به داخه‌وه گشتمان
دێته‌وه یادمان که چلۆن ئه‌وان به پێچه‌وانه‌وه هه‌ر
یه‌که‌یان که‌وته بڵاوکردنه‌وه‌ی پرۆپاگه‌نده بۆ مه‌بسته
شاراوه‌کانی نێو بازنه درووستکراوه‌کانی خه‌یاڵی دوورنه‌بینی
ده‌سه‌ڵاته حیزبیه‌کان و و ململانێیه‌کی به هێز له نێو ئه‌و
دوو هێزه حیزبیه‌وه هاته کایه‌وه، خه‌ڵکانێکی زۆری خۆویست
و ئاژاوه‌چیو به‌رژه‌وه‌ندی په‌رست ئه‌و هه‌له ناسکه‌یان بۆ
لای خۆ قۆسته‌وه، گه‌لێک له دزو جه‌رده‌و پیاوخراپ که‌وتنه
سه‌ر بڕینی ماڵی خه‌ڵکی و گرتن و زه‌وت کردنی چه‌نده‌ها زه‌وی
و زاری ده‌وڵه‌تی. زۆربه‌ی ئه‌م کارانه به ئاشکرا به
یارمه‌تی چه‌ند که‌سانێکی نێزدیک له ده‌سه‌ڵاتدارانی حیزبی
ئه‌و کاته به قه‌رار ده‌گه‌یشت. بێگومان ئه‌م کاره نا
ڕه‌وایانه له دواییدا به زۆر که‌وت له سه‌ر دوارۆژی کوردی
که‌رکوک.خۆ به‌لای که‌مه‌وه کورده ده‌سه‌ڵات دارو و پاره
داره‌کانی ئه‌و کات به ئاسانی ده‌یانتوانی سوود له‌و بارو دۆخ
و بێ خاوه‌نیه‌ی دوای به ئازاد بوونی که‌رکوک، چه‌نده‌ها خانو
و زه‌وی عارهبه هاورده‌کانیان به نرخێکی گه‌لێک هه‌رزان
بکڕیبایه‌و به‌سه‌ر ئه‌و هه‌موو هاوڵاتیه کورده‌ی که به
زۆردی له شاره‌که‌یان له کاتی ڕژێمی به‌عسی فاشیدا وه‌دوور
خرابوون و ئه‌ندامانی سه‌ر به پارته کوردیه‌کان تاپۆ
بکردبایه، ئه‌گه‌ر ئه‌و دابه‌شکردنه به به‌لاشیش نه‌بوایه
خۆ ده‌یانتوانی به قه‌رز و مه‌رجێکی ڕێ ئاسانکه‌ر به سه‌ر
کوردانی ئه‌و ده‌ڤه‌ره‌یان ببه‌خشیایه، به‌ڵام به هۆی
نه‌زانین و نه‌بوونی ڕاوێژکارانی سیاسی دووربینه‌وه،
گه‌ڕاندنه‌وه‌ی پسووله‌ی کوردی ئه‌م شاره‌یان بۆ 10 ساڵی تریش
دواخست.
ئێستاکه
ده‌ردی کورد ده‌ڵی ئه‌وه‌ی چوو بلا بچێت و با ئه‌مه‌شیان
هه‌ر ببێت به ده‌رس بۆ پاشه ڕۆژی سیاسی کورد، بۆیه ئه‌مرۆ
ده‌بێت کورد به یه‌ک ده‌نگ و به‌ڕێکردنی یه‌ک سیاسه‌ت
کوردستانیه‌تی که‌رکوک ڕزگار بکه‌ن، ئه‌ویش به بڵاوکردنه‌وه‌ی
رۆشنبیرایه‌تی له نێو کوردانی ناوشاری که‌رکوک به گشتی و
کورده‌کانی ده‌ڤه‌ره‌که به تایبه‌تی ده‌کرێت، وه ده‌بێت
کارێکی بێ ووچان بۆ گه‌ڕانه‌وه‌ی باوه‌ڕ و متمانه‌ی
تورکمانه‌کان بکرێت ، هه‌روه‌ها دڵنه‌وایی له‌گه‌ڵ
که‌مایه‌تیه‌کانی تریش وه‌ک ئاشوری و کلدانی و عارهبه
کۆنه‌کان و هه‌ندێک له نه‌ژاد ئه‌رمه‌نیه‌کان که چه‌ندین
ساڵه له‌و شاره ژیان به سه‌ر ده‌به‌ن بکرێت ، جگه
له‌وانه‌ش جه‌خت له‌سه‌ر گه‌ڕاندنه‌وه‌ی عارهبه هاورده‌کان
بۆ شۆێنه‌کۆنه‌کانی خۆیان بکرێت.
کوردان
ده‌بێت زۆر ده‌رسیان له مێژوو وه‌ر‌گرتبێت ونه‌هێڵن جارێکی تر
گۆڵی سیاسیمان لێ بکرێته‌‌وه وه‌ک ئه‌وه‌ی له دوای ئازادی
عێراقه‌وه لێمان کراون، وه‌ک گواستنه‌وه‌ی عاره‌بێکی زۆر له
فه‌رمانده‌و پۆلیس و پسپۆره ته‌کنیکیه‌کانی نه‌وت بۆ شاری
که‌رکوک، یان هه‌ر زۆر به ئاشکرا هه‌ندێک توندڕه‌وی سه‌دریش
له‌م دواییانه‌دا بۆ ئه‌م شاره گوازتراونه‌ته‌‌وه، ئه‌ویش
هه‌ربۆ تێک دانی پرۆسه‌ی ئاشتی و دورکردنه‌وه‌ی به‌جێهێنانی
ماده‌ی 58 ه.
گرنگترین
خاڵ ئه‌وه‌یه که ده‌سه‌ڵات دارانی کورد جۆره ئازادیه‌ک بۆ
کوردانی دانیشتووی که‌رکوک به‌جێ بهێلن که بتوانن خۆیان
بڕیاری سیاسی گرنگ بۆ وه‌دی هێنانی مافه پێشیلکراوه‌کانیان
بده‌ن، وه ته‌نها به خۆیان لێپرسراوی لێهاتووی سیاسی کوردی
که‌رکوک له‌و شارهدا ده‌سه‌ڵات دار بن ، نه‌وه‌که خه‌ڵکانی
شارانی تر به‌رپرس بن که ئازاری کوردایه‌تی که‌رکوکیان پێ
هه‌رس ناکرێت و ته‌نها له‌به‌ر ئه‌ندامیه‌تی پارته‌که‌یان خۆ
بخه‌نه سه‌ر به‌رپرسیه‌تی ئه‌و شاره،.به‌لکو ده‌بێت هانی
ئه‌و خه‌لکانه‌ی له‌و شارهدا ده‌ربه‌ده‌رکراون بدرێت،
به‌تایبه‌تی ئه‌و ڕۆشنبیرانه‌ی که له‌ده‌ره‌وی عێراق ده‌ژین،
دووباره ئاسانکاری ژیانیان بۆ ئاماده بکرێته‌وه‌و
بگه‌ڕێنه‌وه بۆ خزمه‌تکردن له شاره‌که‌یان و مێژوویه‌کی نوێ
بۆ ئه‌و ده‌ڤه‌ره بنوسنه‌وه .
دور نیه
گه‌لێک که‌س هه‌بن هه‌ر وه‌ک من بیر بکه‌ته‌وه، ئه‌ویش نه‌ک
ته‌نها له‌به‌ر که‌مو کورتی کردن بێت له پشتیوانی خه‌لکانی
کوردی ئه‌م شاره خۆشه‌ویسته‌مان. به‌ڵکو له‌به‌ر لاوزی
لێپرسراوانی کوردی کۆن و نوێیه له‌ڕووی هه‌لوێستی خاوێنیان و
خه‌باته ڕاسته‌قینه‌کانیان که زۆر جار به هه‌ڵه و به ترس
مامه‌لیان له‌گه‌ل کوردی که‌رکوک کردوه و خۆیان به خاوه‌نی
ڕاسته‌قینه‌ی ئه‌و شاره نه‌زانیوه. هۆیه‌که‌شی هه‌ر له
کۆنه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ باوه‌ڕی که‌سایه‌تی کوردی له‌به‌ر
چه‌ند ڕوانگه‌یه‌کی ئاینی و به‌ستنه‌وه‌ی په‌رژه‌وندی
ده‌سه‌ڵات داران و سه‌رکردانی کورد بۆ میلله‌تانی تر وه ک
فارس و تورک عارهب. به‌م بۆنه‌یه‌وه گه‌لێک له‌ده‌سکه‌وتی
نه‌ته‌وایه‌تیان له‌ده‌ست داوه، به‌ڵام من نامه‌وێت ئه‌مڕو
لاپه‌ڕه ڕه‌شه‌کانی مێژوو دووباره بکه‌مه‌وه. به‌ڵکو
ئه‌وه‌ی گرنگه لای من چۆن مامه‌له له‌گه‌ڵ ئه‌م کێشه
نه‌ته‌وایه‌تییه له ئایینده‌یه‌کی نوێدا بکه‌ینه‌وه.
ڕاسته
لێپرسراوه نوێکانی کوردی ئه‌مڕۆ له‌گه‌ڵ ئه‌و هه‌موو هه‌له
حیزبایه‌تیه‌وه که زۆر شکایه‌وه به‌سه‌ر ڕۆله‌کانی
که‌رکوکدا که به شێوه‌یه‌کی نێگه‌تیڤانه بۆ زۆر له
ڕۆله‌کانی ئه‌م شاره هه‌تا ئێستا ڕوون نه‌بۆته‌وه بۆچی
کێشه‌ی که‌رکوک ئه‌وه‌نده درێژه‌ی خایان و به بێ
چاره‌سه‌رکردن تا ئه‌وڕۆش هه‌ر مایه‌وه.
ئه‌گه‌ر
ئاوڕێک له سیاسه‌تی حکومه‌ته‌کانی عێراقی دوای 9 ی نیسانی
2003 واته دوای حکومه‌ته شۆڤیێنیه‌که‌ی سه‌دام بده‌ینه‌وه.
ده‌بینین هیچ کامێک له‌و حکومه‌تانه سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی که
کورده‌کانیش له گێڕانی ئه‌و حکومه‌تانه به به‌شێکی ئه‌کتیڤ
ده‌ژمێردرێن تا ئه‌وڕۆش پرۆسه‌یه‌کی روون و ئاشکرای بۆ
میلله‌تی کورد نه‌خسته ڕوو، به‌ڵکو زیاتر خواسته‌کانی کوردیان
ئالۆزتر کرد، بۆ نموونه هه‌ر هه‌موو سه‌رکرده عاره‌به‌کان
کێشه‌ی که‌رکوکیان دوا ده‌خست، که به داخه‌وه کورده‌کانیش
هه‌ر له بێده‌نگیا خۆیان مات نابوو. له هه‌مووی ترسناکتر
سیاسه‌تی جه‌عفه‌ری بوو که ڕاسته‌وخۆ هه‌ڕه‌شه‌ی ئێرانی به
ئاشکرا لیوه دیار بوو که قه‌یرانی که‌رکوک به هه‌موو
شێوه‌یه‌ک پێشێڵ بکرێت به‌ڵکو کاره‌که گه‌یشته ئه‌وه‌ی که
بگاته هاوپه‌یمانه‌کانی تریش که په‌رژه‌وه‌ندیه‌کانیان له
دابڕینی شاری که‌رکوک له کوردستانی عێراقه‌وه
یه‌کیده‌گرته‌وه ووڵاتی تورکیاو ووڵاته عا‌ره‌بیه سه‌ر به
سونه‌کانی تر له‌به‌ر به مه‌بستی به‌ڕێوه‌بردنی شوڤێنێتی
عارهبی به پڕانی یارمه‌تی سییاسه‌تی شیعه‌کانی عێراقیان له‌و
بواره‌دا ده‌دا ، ئه‌وه بوو جه‌عفه‌ری به هه‌موو
توانایه‌کیه‌وه ده‌نگی تورکیاو سوریاو سه‌عودی عارهبی و
ووڵاته‌کانی تری که‌نداوی خستبوه پاڵ خۆیه‌وه. ئه‌م سیاسه‌ته
بۆگه‌نه زۆر به ووردی نه‌خشه‌ی بۆ کێشرابوو،له‌و
باوه‌ڕه‌دام که به لابردنی جه‌عفه‌ری کێشه‌که کۆتایی پێ
نایه‌ت و هه‌ر به‌رده‌وام ده بێت، چونکه سیاسه‌تی مالکی و
چه‌عفه‌ری هه‌ر یه‌کن و ته‌نها ناوه‌کانیان نه‌بێت ئه‌وڕۆ
جێگۆڕکێیان پێ کراون.
ده‌بوایه
کورد زووتر ئاگداری سییاسه‌تی ئه‌م تاقمه بونایه، ته‌نانه‌ت
ده‌بوایه هه‌ر له سه‌ره‌تادا کێشه‌ی که‌رکوکیان به ده‌ستی
کوردی که‌رکوک چاره‌سه‌ر بکردایه، ته‌نها کوردی که‌رکوک ئاهو
ئازاری خۆیان ده‌زانن و هه‌ر خۆشیان ده‌یانتوانی شوێنو جێگای
هه‌موو ئه‌و عارهبه هاوه‌ردوانه‌یان چاره‌سه‌ر بکردبایه،
چونکی کوردی داخ له‌دڵی که‌رکوک ئه‌گه‌ر به ته‌نهاش بوونایه
هه‌ر هه‌مویان خۆیان فیدای خه‌باتی پاککردنه‌وی شاره‌که‌یان
له نه‌یاران ده‌کرد، به‌ڵام مخابن له جیاتی ئه‌وه‌ی ئه‌م دوو
ده‌سه‌ڵاته کوردیه که خاوه‌نی ئه‌زمونێکی زۆرن هه‌ستابانه
به درێژ کردنی ده‌ستی یارمه‌تی بۆ خه‌ڵکانی کوردی ئه‌و شاره
و ئالیکاریان بکردنایه ، که‌چی له زۆر بواردا مژوولی به
جێهێنانی هه‌ندێک کارو بار بوون که ده‌کرا بۆ ماوه‌یه‌ک
دوابخرانایه‌و پرۆسه گرنگه‌که‌ی که‌رکوکیان به پله یه‌ک
دابنایا ، کاره سیاسیه گرنگه‌کانی سه‌ر به شاری که‌رکوک
هه‌ندێک که‌سانی لێ نه‌هاتوو گرتیانه ژێر ڕکێفی خۆیان و زۆر
جاریش به‌رژه‌وه‌ندیه تاکیه‌کان به پله‌ی یه‌ک به ڕێوه
ده‌بران، زۆر له خه‌ڵکانی وویژدان فڕۆش به ناوی ئه‌و دوو
حیزبه‌وه هه‌ستان به ئه‌نجام دانی هه‌ندێک کار که له
ڕه‌وشتی به‌رپرسیارێتی حیزبیه‌وه نه ده‌وه‌شایه‌وه،هه‌ر
ئه‌و تاقمه بوون ڕێگایان له زۆر خاوه‌ن ماڵ گرت که بتوانن
به پشتی یاساوه خانو و ماڵه‌کانیان بۆ بگه‌ڕێته‌وه ، دوور
نه‌بوو زیانی خه‌ڵکانی کورد به‌و شێوه‌یه زۆر که‌متر بوایه
له‌مڕۆ و له دوارۆژیش. ،ئاشکرایه که جاران به خه‌بات و
شۆڕش که‌رکوک ڕزگاری ده‌بوو به‌ڵام ئه‌مرۆ به ناوی دیبلۆماسی
و دیموکراسی و ده‌ستوره‌وه که گوایه له ساڵی 2007 دا
که‌کوک بۆ باوه‌شی کوردستان ده‌گه‌ڕێته‌وه، به‌ڵام مخابن
ئه‌وڕۆ خه‌ریکه به‌رماڵه‌که هێدی هێدی له ژێر لاقی کورد
ده‌رده‌هێنرێت، ڕه‌نگه ئه‌م بۆچونه لای هه‌ندێک خه‌ڵکانی
کورد جێگه‌ی له‌ق بێت، جگه له‌وه‌ش لای هه‌ندێکی تریش جێگه‌ی
ترسه که تا وه‌کو ساڵی 2017 ه‌ش هه‌ر باس له ده‌ستوربه
به‌رده‌وامی بکرێت، وه دووریش نیه سیاسه‌تی عارهب و
تورکمان به هه‌ردوو مه‌زهه‌به‌که‌یانه‌وه و به یارمه‌تی
ووڵاتانی دراوسێی عێراقه‌وه که هیچ یه‌کیان چاره‌ی کوردیان
ناوێت، وامان لێ بێت ئێمه‌ی کوردیش به ناوی شناسنامه‌ی
تایبه‌ته‌وه هه‌ر به ناو به شارێکی عێراقی له قه‌ڵه‌م
بدرێین.
2006-06
|