بۆ  په‌رله‌مانی باشووری کوردستان
 

بابه‌ت\ داواکاری پێداچوونه‌وه‌ به‌ پیته‌کانی به‌ کارهێنراو بۆ زمانی کوردی

Péshníyar leser bekarhénaní típí Latíní bo núsíní Kurdí                                      به‌ڕێزان 

C. J. Edmonds, Suggestion for the use of Latin character in the writing of Kurdish, The Journal of the Royal Asiatic Society, London, January 1931, pp 27-48.

وه‌ک ئاگادارن تاوه‌کوو ئێستا له‌ باشوور و ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان پیته‌کانی شێوه‌ی عه‌ربی بۆ نووسینی زمانی کوردی به‌ کارده‌هێنرێن و له‌ به‌شه‌کانی تری کوردستان زیاتر پیتی شێوه‌ی لاتینی به‌ کار ده‌هێنرین. وه‌ک نه‌ته‌وه‌ هه‌بوونی ئه‌م دوو شێوه‌یه‌ بۆ نووسینی زمانی کوردی، هه‌روه‌ها هه‌بوونی دوو زاراوی سه‌ره‌کی و چه‌ند زاراوه‌یه‌کی بچووک تر، واده‌که‌ن که‌ په‌یوه‌ندی و له‌ یه‌ک تێگه‌یشتنی هاولاتیانی کورد له‌سه‌رتانسه‌ری کوردستاندا و خوێندنه‌وه‌ی نووسینه‌کانی  زاراوه‌کانی تر، زه‌حمه‌تتر بێت.

هه‌بوونی زمانێکی یه‌کگرتوو بۆ گه‌لی کورد یه‌کێکه‌ له‌ ئه‌رکه‌ هه‌ره‌گرنگه‌کانی نه‌ته‌وه‌یی بۆ گه‌لی کورد. یه‌که‌مین به‌ردی بناغه‌ی دروستبوونی ئه‌و زمانه‌ یه‌کگرتووه‌  به‌  هه‌بوون و ئافراندنی یه‌ک شێوه‌ پیته‌ بۆ نووسینی زمانی کوردی و به‌ گوێره‌ی به‌ڵگه‌ زانستیه‌کان و پێشککه‌وتنی تکنولۆجی، پیته‌ لاتینیه‌کان گونجاوترن بۆ نووسینی زمانی کوردی  و ده‌کرێت وه‌ک قۆناغێکی سه‌ره‌تایی ده‌ست به‌ شێک له‌ خۆێندن له‌ باشووری کوردستان به‌ پیته‌ لاتینیه‌کان بکرێت.

ئێمه‌ که‌ ئه‌م داواکاریه‌ ده‌که‌ین هه‌موو گیروگرفته‌کان و خاڵه‌ لاوازه‌کان و به‌هێزه‌کانی  هه‌ر شێوه‌یه‌ک له‌و دوو شێوه‌ پیتانه‌ له‌ به‌رچاو ده‌گرین و باس له‌ برۆژه‌یه‌کی درێژخایه‌ن ده‌که‌ین بۆ نه‌وه‌کانی داهاتوومان و له‌و باره‌ڕه‌داین که‌ بڕیارێکی ئاوایی ته‌گه‌ره‌یه‌کی گه‌وره‌ له‌ به‌رده‌م یه‌کگرتنی نه‌ته‌وه‌ی کورد و پێشکه‌وتنی زانستی ڕزگار ده‌کات.  نابێت چاره‌نووسی گه‌له‌که‌مان به‌ گوێره‌ی خواست ویستی نه‌ته‌وه‌سه‌رده‌سته‌کان و داگیرکه‌رانی کوردستان دابڕێژین و زمانی یه‌کگرتووی کوردی بکرێته‌ قوربانی شێوه‌ زمانێکی ناموو له‌ بنه‌ماکانی زمانی کوردی.

له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌  به‌شێوه‌یه‌کی ڕه‌سمی داوا له‌ په‌ره‌له‌مانی کوردستان ده‌که‌ین جه‌لسه‌یه‌کی کرایه‌وه‌ بۆ ئه‌و بابه‌ته‌ ته‌رخان بکات و به‌ شێوه‌یه‌کی ئاشکرا په‌خش بکرێت بۆ ئه‌وه‌ی  جه‌ماوه‌ری کوردستان ئاگای له‌و هه‌وڵه‌ بێت. هه‌روه‌ها داوا له‌ ئه‌ندامانی په‌رله‌ن ده‌که‌ین خاوه‌ن له‌م داواکاریه‌ ده‌رکه‌ون و ئه‌وانیش له‌ لای خۆیانه‌وه‌ ئه‌م داواکاریه‌ بکه‌نه‌ بابه‌تێک له‌ یه‌کێ له‌ ڕۆژه‌ڤه‌کانی په‌رله‌ماندا. ئێمه‌ش لای خۆمانه‌وه‌ ئاماده‌ین له‌و جه‌لسه‌ی په‌رله‌ماندا ئاماده‌بین و بیڕو بووچوونه‌کانی خۆمان ئاراسته‌ی په‌رله‌مانی کوردستان بکه‌ین.

هیوادرین بتوانن وه‌ڵامی ئه‌م داواکاریه‌ بده‌نه‌وه‌......

زۆر سوپاس

ژۆری کوردستان یونایتد له‌ پالتالک-  kurdistanunited       

Péshníyar leser bekarhénaní típí Latíní bo núsíní Kurdí

Le Cecil Jon Edmondes
The Journal of the Royal Asiatic Society, London, January 1931, pp 27-48.

Wergérraní A. Solltaní, Lenden, Beharí 1995

Zimaní Kurdí, lerrúy ew rastíyewe ke serbe taqmí (zimane) rojhawayíyekaní Éran e, le Farsí decin, bellam be hoy jíyawazí deng u bícim u herweha wishe u rézimanewe, le Farsí jíyawaze. Pésh sallí 1919, zimaní Kurdí le shíe’rda (honraweda) nebwaye, nedenúsira, gercí ezanín rojhnameyk le newan sallaní 1892 [1] u 1902:da le Qahíre u Íngilistan be shewey Botaní derdecú u le sallaní 1912 u duway shorrishekey Turkíyash, jhomareyk callakí rojhnamegerí le Estemúll bínrawin.

Duway birranewey sherr le Nuwambirí sallí 1918, Kurdistaní bashúrí Osmaní xiraye ser ew wilatey ke hezí nérdirawí Íngilísí le Mízopotamíya dagírí kirdú, ínja be giwérey síyasetí dúrketinewe le erkí eskerí (ertishí) le cíyakan, mihafizeyekí níwe xudmoxtarí Kurdí pek hénira, ke hemú líway Silémaní u nawcekaní ser be líway éstay Hewlér u Kerkúkí degirtewe u Kurdí wek zimaní resmí (serekí) núsíní em desellatdaríye, bú be jénishíní zimaní Turkí.

Ére jéy ew base níye ke shiwéní care nús u rúdawí síyasí u shéwey berréwe birdiní nawcekey téda hellbigíré, ewende bese billéyn ke Kurdistaní bashúrí Turkíya le enjamí em kare u beshiwén esperdiraní Músill le layen komellí netewekanewe [2] le sallí 1926:da besharí dewlletí Íraq kird. Bo em espardine, komellí netewekan cend madeyekí díyarí kirawí dana u daway kird le nawce Kurd nishínekanda diréjhe be karí kellk wergirtiní resmí le zimaní nawceyí bidiré.

Le seretada, tenanet kar bedest u efsere nawceyí yekanísh bo rageyandin u derbirríní xoyan, túshí teng u cellemey zor dehatin bellam wirde wired dezgayekí shéwe ídarí teda damezira u ta sallí 1930 ítir zimaní Kurdí, zimaní Farsí wek kereseyek bo name núsíní xisúsí (kesí) welana u xoy le sinúrékí berferawan u lew perrí diyaríkirawíshda, hate kayewe.

Ew elifubéyey wa kellkí le werdegíré, díyare típí nabejéy Erebí ye, ke tíyaya be gishtí wishey Erebí u wécúwe Farsíyekaníyan le bícimí xoyanda eméninewe bellam bo wishe jíyawaze Kurdíyekan meylí zíyatir beweye ke heman réga recaweken wa zimaní Turkí birríwye u tíyaya típí /ه/ le jíyatí /e/  ya xod /a/:y kort dadendiré u /و/ u /ى/ niwénerayetí /u/ u /i/ eken. Le rastíshda, le hemú núsínékí resmí u xisúsí ya rojhnamegeríyanda, shélgíríyekí kem bercaw dekewé; bo nimúne her dú shéwey ئه گر u ئه كه ر bo اكر be watay if:í Íngilísí enúsin u hest be rohekí netirs ekiré le bekarhénaní /ه/ u /ى/ bo niwandiní vawélí (bizwéní) kort le wishey Erebída u em hallete egate radeyk ke le jíyatí Ereb /عه ره ب/, Areb /عارهب/denúsin.

Péshtir, le sallí 1920:da kellk wergirtin le karakterí Latíní xiraye bercaw u wizaretí perwerde le Bexda namílkeyekí bicúkí benawí: “Kitab i Awalamin i Qiraat i Kurdi” bellaw kirdúwe ked ú mudírí qutabxaney Silemaní Mohemed zekí Efendí u Mírza Mohemed Bishke be yarmetí meyjor E. B. Soan [3] u kapíten W. J. Ferrell [4] núsíbúyan u tíyaya sístemí peshníyar kiraw le Farsí u Turkída xirabúwe ber lékollínewe.

Wé nacé lem qonaxeda meseleke zíyatir lewe cúbéte péshewe u herconék bét, sístemí péshníyar kiraw jégay rezamendí nebú. Herweha bash waye ewesh bigutré ke /L/:y ew kí [5] u /r/:y qellew [6] (laredar) u /d/:y qút dirawí [7] taybet be Kurdí ke le xuwarewetir basíyan léwe ekeyn, be bashí enasrénewe.

“Serf u nehwí muxteserí Kurdí”:y Seyíd Sídqí (mela Seyíd) ke be Kurdí núsirawe u le sallí 1928 le Beqda cap kirawe, le layen wezaretí perwerdewe bo polí cuwarem u pénjemí seretayí gírawete ber caw. Sídqí dú konsunantí /ﻑ/ be se xallewe, ke péshtir le willataní Erebí zimand bo pítí /v/ wergíra bú, herweha /:y (be xallékewe) xiste ser típí Erebí u zíyad kirawe Farsíyekaní, ta (ewí/ﻞ dúhemyan) niwénerayetí dengí naw gerúy /ﻞ/ bikat, ew dengey wa le Rúsíshda heye.

Mela Seyíd herweha péshníyar ekat níshaney /ˇ/ leser /ﻮ/ u /ى/ bo dengí kirawey [8] /ô/ u /ĉ/:da binder ke le Farsída be tewawetí le naw cún u tenya le Kurdí u Farsíy Híndústanda manetewe bellam be hoy nebúní típewe níshan nadirén.

Le barí hunjewe [9], Mela Seyíd birryar edat wishe Erebíyekan le bícimí xoyanda biménínewe; be watayekí díke, pewíst níye niwénerayetí vawéle kurtekanísh [10] biken (ew nimúnaney wa bedestewe dirawin wishey Farsín: Xuda, xunce, birinj) meger telefuz (béjhe) kirdínyan jéy goman bet (nmúne bedestewe dirawekan, birítín le Kurd u wishey Kurdíy “kurr” u “kewer”).

Kitébí “Elifubéy Kurdí” Ehmedí Ezíz Aqa (capí dúhem, Beqda, 1929), shiwéní sístemí Mela Seyíd egiré u zíyad kiraweyekíshí hey eke biríty bét le nasíní dengí //:y qellew, bellam jíyawazíyekey be hoy nebúní típewe, emjarísh nayete núsín.

Qonaxékí girng le karí peresendiní Kurdí wek zimaní núsín, be capí beshí yekem le rézimaní niwéy “Tewfíq Wehbí Beg” efserí kolíjí eskeríy padishahí Íraq le Beqda we díyarí dekiré, ke nawí “Bekar hénaní zimaní Kurdí” [11] -yewe le Agustí 1929:da billaw kirawetewe. Ew efsere léhatúwe, le karí dahénay sístemékí hunjey Kurdí leser binaxey elifubéy Erebí serkewt u em kare, wird búneweykí rék u pékí be amanjí pékhénaní rézimaní niwé Kurdí hénaye gonjan u régay bo dananí berré u jéy típí Latíní xosh kird.

Péwíste bizaniré ne elifubéy Tewfíq Beg u nee w beranbere Latíní sístemék bin bo núsínewey fonétík. Níyaz, pékhénaní elifubéyekí bekar hatú be qewareyekí meqúl (pesende), ke legell niwénerayetí kirdiní wirdey díyarde rézimaníyekaní zimaní Kurdída bigonjét. Her conék bét, ew sístemane le barí fonétíkewe ta ew radeya deqíq hen ke hemú kurre Kurdék ya xod béganeyekí Kurdí nezan, wishekaní be dirustí bixwéninewe.

Ew xishteyey xuwarewe, elifubéyí Tewfíq Wehbí péshníyar kiraweke legell nawekaníyan (be hunjey péwístewe) níshan edat:

Debínín ke le 29 típí Erebí (be hemzewe), sheshyan wate /ث/, /ﺫ/, /ص/, /ض/, /ط/,  u /ظ/ yekjarí firré ederén u sé típ ke niwénerayetí sé dengí wergírawí Kurdí le shéweyekí nermtirda teken, le bícimí Erebí xoyanda eparézirén: /ق/, /ع/ u /ح/ [12].

Be heman shéwe, cuwar típí Farsí: /پ/, /چ/, /ژ/ u /گ/ legell //:y niwé parézirawan. Hewt típ be tewawetí tazen. Lewane, pénjyan niwénerayetí ew dengane eken wa péshtir lem witareda amajheyan pé kirawe: /دِ/, /رِ/, /لْ/, /،/, /ؤ/ u /ئ/. Típí sheshem wate /ت/ niwénerayetí /t/:yek ekat ke le gerúda bigutiré [13] u egerrétewe bú /د/ wek con /ت/ egerrétewe bo /دِ/. Hewtemínyan /ﻯ/:yeke wa bebé xall denúsiré (bícmekey le serata ú nawerast u kotahí wisheda wekú yek waye) u niwénerayetí /i/ wek vawél u konsunant ekat, ke min le núsirawekey xoda be hoy /i/ u /j/ lékíyan jíya ekemewe. Herweha típí // (be dú xallewe) bo níwe vawél [14] parézirawe.

Tewfíq Beg, sé “konsúnatí duwane” enasé [15] ke birítín le, /ng نگ/, /llh  للْ / u /ndh  ند/, herweha sé “vawélí lékdira” [16] bem shéweye, /ii   / ke niwénerayetí /i/:y   diréjh, /uu وو/ ke niwénerí /u/:y diréjh u /uy/:y wek niwénerí /eu/: Feransí ekat. Wehbí herweha vawélíkí lékdirawí cuwaremí hey ke /uy يو / bét bo niwénerayetí kirdiní dengí /u/:y Almaní, bellam leber ewey dengeke le Silémaní níye, ewa detwaniré wek dengékí nawceyí bo /uu/ binasiré u hunjey taybetíshí katé péwíst bét dekiré be núsíní /ü/ níshan bidirét.

Be hoy ew rastíyewe ke herkam le sé típí /ه/, /و/ u /ی/ hem bo vawél u hem bo konsunant bekar debirén, serjem, 38 karakterí Latíní bo 35 típekey Tewfíg Beg péwíste ke birítín le, 26 típ u 9 shikll [17] (em shikllane, le konsunantekí sade u típí /h/ pekhatún) herweha konsunanték (ke be hoy karakterékí jíyawazkerewe enasiré) ínja apustirufék [18] u wérgúlékí ser berew jhér [19].

Waheye péwíst bé hendék delílísh bo dananí ew níshanegele bénímewe, min wístúme sístemék bo kellk wergirtiní rojhne dirust bikem nek shéwekí ewto ke teníya rúnús kirdinewey fonétík bét, leber ewe, meselekem wa bíníwe ke bo zimaní Kurdí xoparastin le datashíní típ ya ewendey bigunjí, le dirust kirdiní níshaney jíyakerew [20], be bé wird búnewey tewaw, yekjar péwíst bét. Her bem hoyewe, híc karakterékí nasiraw nebúwe ke léreda kellkíyan lé wernegírabét.

Dananí /c/ bo típí /ج/, súdí ewe ebexshé ke legell Turkída yek egirétewe u xo eger léresh kellkí lé wernegíraye, ewa ecúwe shiwénékí díke u ebúwe hiy dawxuwazí u pédawístí níshaneykí jíykerewey díke le sheníkí jíyawazda, em típe be hellkewt etwaní haw bícimí yek le dirust kirdiní shikllekaníshda pék béní.

Típí /j/ kellkí le wernegírawe.

Bekar hénaní /x/ bo niwénerayetí kirdiní /خ/ karékí ashna ye, bellam /kh/ zíyatir pirr be péstíyetí ewísh be hoy ew rastíyewe ke nishaneykí jíyawaz bo niwenerayetí kirdiní dengí yekgirtúy /ح/ péwíste u wa díyare karakterí /x/ bo ew shiwéne berré u jí bét, le wesh zíyatir wek péshtir gotiman, amajhe be xomallí nebúní dengekesh ekat.

Le naw genjíney wishey Kurdída vawél u konsunantí kem héz heta kip, yekjar zorin u bú níshandaníyan péwístí yíkí tewawí be hemú níshaneyekí gonjawí berdest heye.

Bo nimúne u herwa be hellkewtísh, íbaretí (witey) “ew píyawe” /΄ew pjawe/ dénimewe ke jíya lew hemzeyey wa nabístré, le konsunantékí awazdar beranber be sé konsunantí kip u yek vawél pék hatúwe, bem péye birrwanakem kes amadey misht u merr bét legellim, katé típí /y/ be vawél u /j/ (be bayexe Almaníyekeyewe), be konsunant dadeném.       

Le serjemí 9 dígraf, níshaney /h/ le hewtíyanda rengdanewey her ew xallaneye wa le típe Erebíyekan zíyad kirawin u egerrénewe bo típí sakarí pésh zíyad kiraní /h/, wate:

ت t, تِ:y heye

د d, دِ dh:y heye

ﺯz, ﮊ zh:y heye

ﻞl, لْlh:y heye

  ج c, ﭺ  ch:y heye

ﺮr, ﺮٍ rh:y heye

ﺲs, ﺵ sh:y heye

Le duwanekey díkeda, wate /ﻍ  gh/ u /kh ﺥ/, way bebash dezanim ke qerarí danirawí péshú biparézim, gercí /xh/:sh le basrí ísh u karí capewe, shitékí gonjawe, bellam natebayí, ba berwalletísh bét, her le wata xallí níye.

Dú típí /ﻍ/ u /ﺥ/ niwénerayetí dengí xomallí Kurdí deken u behoy lékdrawí sirushtí wek /gh/ u /kh/:we, bebashí níshan edirén le katéka hawceshne bé xallekaníyan le elifubéy Erebída bo Kurd namon u behoy níshaney shéwe bégane u jíyawazí wek /،/ u /x/:ewe niwénerayetí yekí bash nekirawin. Ewesh le katékdaye ke dígrafekan hemúyan ya degerrénewe bo qerarí danirawí péhsú ya eger tazesh bin, ta radeyekí jéy rezamendí dengíyan radegeyénin.

Ew dú dengesh ke /th/ u /dh/ niwénerayetíyan eken, wa heye behoy hewllí teleffuz (béjhe) kirdiní /t/ u /d/ u pallnaní ziman be didanekaní xuwarewe, bashtir saz bidirén. Pédawístí wergirtiní serbexoyan le naw elifubéyda, héshta jéy bas u qiseye u wawé decé ke em dú denge taybet be beshék le líway Silémaní bin. Bew boneyewe natwaniré hewlldan bo dananí dengékí sakar le jíyatíyan, be karékí helle dabindiré. Her conék bét, em jíyawazíye le Silémaní u dewr u berída, ke em shéwe zimane bexérayí berew ew ecí bibéte Kurdí standard, díyardekí ber caw e.

Elifubéykí Tewfíq Beg, u Latíníyekesh, “shedideyan” tédaníye u konsunante “duwanekan” dújar denúsirín. Hemzey seretash lebekar hénaní típí Latínída, péwíst be núsiran nakat bellam leber hendé hoy ashkira, girínge eweman le bír necét ke le barí téorékewe, hemzey pésh vawélí sereta, her eménétewe.

Le wisheyekda ke /h/:y ser be xo be duway pítékí sakarí wada bét ke “digraph”:y xoy hebét, bo ewey lék binasirénewe, péwíste “hayfin”:ékí [21] kort béne kayewe, nimúne ebé kem bét u min le katí em núsínemda, natwanim nimúneyekí Kurdí bo bidozimewe tenya etwanim nawí kesayetíyek le Farsda (far-hand) u wishey Erebí “mejhúl” (mac-huul) nimúne bénimewe.

Le hewt vawélekan, cuwaríyan /e/, /i/, /u/ u /y/ hemíshe kort u séyan /a/, /ê/ u /o/ le hemú shiwénékda diréjhin, /i/:y diréjh u /u/:y diréjh be dúpat kirdinewe níshan edirén wate, /ii/ u /uu/, ew denge lékdirawesh ke nizík be dengí /eu/:y Fransí ye, be hoy /uy/:ewe niwénerayetí ekiré ke ewe xoy, cawlékerí yek le /ﻮﻯ/:yekey Tewfíq Beg. Péwístíshe bigotiré ke /e/ niwénerayetí dengékí nizík be /a/:y kortí Íngilízí dekat u debé le shéwe “bat”:da teleffuz bikré nek le shéwey “bet”.

Bo ewey dawerí yekí rast leser sístemí péshníyar kirawí éme bikré, sé nimúney hendék diréjh, kirawinete pashkoy em, yaddashtane bellam pésh xiwéndineweyan péwíste pénj yasay sakar lemerr gorrankaríyekaní vawél le hel u merjí díyarkirawda bigerene pésh caw:

Le naw níshanekaní Tewfíq Beg-da, séyanyan wate /ﻯ/, /ﻭ/ u /ﻩ/, her dú bayexí konsúnant u vawélyan heye u bem boneyewe, nawbiraw  jhimareyek yasay wirdí bo lék jíya kirdineweyan díyarí kirdúwe. Le elifubéy Latíníyekeshda, le her shiwénék kelk le níshanegelí jíyawaz wergírabét, mushkíleyekí bicúk serí helldawe. Be kortí díyadey binerretí lem peywendíyeda eweye ke híc dú vawélék (jige le dú beshí vawélékda bén, ewa [vawéleke] egorrdiré u ebéte konsunatékí wek ewan, bo nimúne, “Kerkúkí” (kerkuukii) be watay xellkí Kerkúk, ebéte “Kerkúkíyeke” (Kerkuukijeke) be watey kabiray xellkí Kerkúk, ya “xanú” (khanu) ebé be “xanúweke” (khanweke).

Eger típí bédengí /j/ be shiwén vawélí duwaney /ii/:da bét, beshí dúhemí lékdiraweke firré ediré, bo nimúne “tanjí” (tancii) ebé be (tancijan) “tanjíyan” nek bibéte (tanciijan). Le rastída, em hunje kirdine niwénerayetí kort kirdinewey vawélí diréjhí /ii/ pésh pashgireke ekat.

Níwe vawély /y/ katé bikewéte níwan dú konsunantí ewto we, ke dengdarékíyan be shiwénda bét, wa heye xoy hellawérdiré, bo nimúne, “shuwan” (shywan) bícimékí díkesh hey ke (shwan) bét ya “asin” (‘asyn) be ranawí níshanewe ebét be (‘asyne) ya (‘em asne).

Waheye hemzey seratay wishe katé be duway wisheykí díkeda bét ke kotayíyekey típí dengdar bét, tékell bikirét u hellawérdiré, bo nimúne, “ser” (sar) legell “éshe” (‘eshe):da, “seréshe” (sereshe) pék dénin u “ecime mallewe” (‘echym ‘e malhewe) ebé be (‘echyme malhewe)   ya her weha be giwérey yasay “c” ke ésta etwaniré kellkí lé werbigíré, bibé be (echme malhewe).

Típí /y/ le péshgirí emir /by/:da, katé /i/ ya /j/:y ranawí bé lengerí be shiwénda bét, ebé be /i/ bo nimúne (bykho) ebéye (biikho) ya (bijankho) “bíyanxo”.

Negonjaw búní típe Erebíyekan behoy ew rastíyewe der ekewét ke tenya sé níshaneyan bo niwénerayetí kirdiní hemú vawél u konsunantékí bé héz heye, le katékda karaktere Latíníyekan, wek léreda xirawinete ber caw, jhimareyan le 9 kemtir níye u jhimarey vawéllí duwaneyshíyan degane duwanzde.

Le Kurdída, wek péshtir basim kird, jhimarey vawél u her weha konsunatí béhéz, le konsunantí behéz zíyatir e, u shí kirdinewey wirdí dengí vawélekan bo tégeyshtin le layení razawey rézimaneke, yekjar péwíst e. Her conék bét, le hel u merjí ésteda, daniraní sístemí Tewfíq Beg ya típe Latíníyekan zehmet e, jéy pirsíyar bét. Bégoman péshdawerí kirdiní ayíníyane dijh bem gorrankarí ye, zor behéz ebét, jíya lew meseleysh, ésta tenya shiwénék ke be shéweyekí asayí Kurdí pé binúsiré, Íraq e, ew shiwéney wa Kurd tíyaya kemayesín u zimaní resmí dewllet be gishtí Erebí ye, u ew kurre Kurdaney ke arezúyane le karí mírída serkewin yako xellkí shaxawí hemú shiwénékí tir, gerekíyane le deshtayíyekaní Bashúrda bexteweríy xoyan bidozinewe, péwíste le Erebída zanabin.

Wishe gelékí zorí Erebí hen, ke le Kurdí lem duwayíyaneda weríyan girtún u férbúníyan be elifubéyí cak kirawey Kurdí, réga bo ser lé shéwawí u natewawí karí hunje kirdinyan xosh ekat bellam baker hénaní típí Latíní u kellk wer girtiní le zimaní Kurdída, em natewawíyane le ser réga nahéllé, gercí le xizmet eweda ebét ke Erebí le éstash zehmettir ebét.

Rénúsekey Tewfíg Beg -her conék bét, bo hemú qutabíyekí jíddí zimaní Kurdí u hemú mudírékí qutanxane, péwístíyekí way eke natuwaniré cawí lé bipúshiré- gercí be hoy hellwístí qutabíyanewe, pésh be súd bexshíyekey egíré.

Ímkaní bekar hénaní elifubéy Latíní duway ezmúnekey sallí 1920, hemíshe lelayen ellqey roshinbíraní Kurdewe gírawete ber caw u meyl u daxuwazíyekí zorí hénawete dí.

Le rastíshda, zorék le dostaní min bégoman béstúyane ke min le meselekem kollíwetewe u her boyeshe nameyan be pítí Latíní bo núsíyum.

Jhimareyekí zor u perestíní Eurupíyekan, bekar bedestí ídarí u hézí asimaní ya xod kirékaraní kompaníya neftíyekanewe, kewtúnete peywendí girtin legell Kurd u péwístíyan be súd wergirtin le zimanekeyan heye. Bekar hénaní típí Latíní le xizmet xéra kirdiní prosey férbúnda ye, u mitmaneyekí zíyatirman pé edat lewey benaw búme léllí ezmún kirdiní nabe jéy típí Erebída birroyn, bew shéweyey wa Kurd xoy típeke bekar ehéné.

Her weha wergirtiní típí Latíní le layen rúnakbíraní pégeyshtúwewe bo xiwéndewar kirdin ya bo amanjí zanistíyane, renge bitwaní bibéte handerékí benirx bo kultúrí Kurdí.

Nimúney yekem: Círolí Merr u Bizin

Chiiroki Merh u Bzyn

Byznêk u merhêk legelh jek dost bun. Byzneke be merhekej wut, " Ewa zystan hat, ba bo khoman khanujêk bkejn, em zystanej tija helh kejn." Merhe wuti, " Myn duugi khom khosh bê le serma natyrsym." Byzneke khanujêki bo khoj duryst kyrd.

Zystan hat. Terh u tuushii w befr u baran desi pê kyrd. Merheke hate laj byzneke, wuti, "Le rhêj khwadha cêgam bkerewe; egercêgat keme cêj serym bkerewe, cêj duugym mekerewe; jan cêj duugym bkerewe, cêj serym mekerewe." Byzneke bezeji pija hat, cêj ser u niiwej leshi kyrdewe. Shewê le shewan gurgê merhekej frhandh u rhoji. Byzneke le ser eme dergajêki bashi bo khanwekej duryst kyrd.

Khwan te'ala lem khanwedha chendh bêchuulejêkej dhaje.Rhaburdyni zor bash bu; be rozh echu bo lewerh, êwaran gwan pyrh le shiir egerhajewe. Ke echuwe derewe mnalhekani teme ekyrd ke le khoj zijatyr derga le kes nekenewe.

Tumez gurgêki xeramzadhe chawi le bêchwe besezmanekani byzne bêdeselhateke brhii bu. Byzne agaj le Mexmuudhi W zewadh nebu. Rhozhê le rhozhan ke puure bzyn le derewe bu, mam gurg be heli zani chuwe ber dergakejan. Derga kliil u kulhom, kra bu. Le dergaj dha. Karzholekan pyrsijan, " Ewe kaje?" Wuti, "Tiffile w biibilei daje, derga we ken le daje, shiiri spiim le byn gwanaje, gijaj sewzym le byn danaje." Bêchuulekan le kuni dergawe rhwanijan, tê gejishtyn ke eme dajki khojan nije, wutjan, " Daiki ême sunre." Gurge chu khoj le qurhe suurewe dha w gerhajewe. Disanewe le dergaj dha, wuti, "Tiffile w biibilej daje, derga we ken le daje ; shfiri spiim le bvn gwanaje, gijaj sewzym le byn danaje." Karzholekan wutjan, "Dajki ême spije." Gurge chu khoj le gle spijewe dha, gerhajewe ber dergakejan. Wutjan, "Dajki ême spije." Gurge chu, khoj le kholhe mêshewe dha, gerhajewe serjan. Jekê le karzholekan wuti, "Be khwa, eme dajkmane, ba dergakej lê Uejnewe." We weha dergakejan lê kyrdewe. Gurge lêjan chuwe zhuurê. Bêchuulekani khward u hate derewe. Belham jekê le bêchuulekan ke le hemuujan behuuktyr bu le gulhbênej tenuura khoj shardbwewe, le kelhbej mam gurg ryzgar buu bu.

Katê dajkekejan hatewe, temashaj kyrd; dergake le ser pyshte, bêchwekani niin dijar. Desi kyrd be qurh pêwan. Ew bêchwe ke khoj shardbwewe desi kyrde Inyl dajki we be gyrjanewe xikajetekej bo gerhajewe. Byzne hezhareke nej ezani kê em ketnej pê kyrdywe, wuti, "Her kesê emej kyrdybê ebê bgerhêm biidozmewe bangi kem bo sherh legelh leyrdyn ke tolhej lê bsênym."

Hesta le pêsha chuwe serbani khanuj seg, desi kyrd be tepetep. Sege le khwarewe wuti, " Xuu, xuu, xuu! Ewe kêje, le ser ban teptepan eka ; kase w kewchkym pyrh le kholhan eka, le miiwananym shermesar eka?" Byzneke wuti, "Maa! Mnym, mnym, myn mnoke, duu shakhym pêweje, bêlh bêlhoke, duu chawym pêweje byz bzoke; kê khwarduuje tiiti myn, kê khwarduuje biibi myn, bête sherh u cengi myn." Sege wuti, "Myn nemkhwarduwe tiiti to, myn nemkhwarduwe biibi to, najeme sherh u cengi to." Lewêwe bvzneke chuwe bani khanuj cheqelh, disanewe desi kyrd be tepetep. Cheqelh le zhuurewe wuti, "iiw!l iiw! iiw! Ewe kêje, teptepan eka, kase w kewchkym pyrh le kholhan eka, le miiwananym shermesar eka?" Bzyn wuti, "Mnym, mnym, myn mnoke duu chawym pdweje, byz bzoke, duu shakhym pêweje, bêlh bêlhoke; kê khwarduuje tiiti myn, kê khwarduuje biibi myn, bête sherh u cengi myn." CheqeIh wuti, "Myn nemkhwarduwe tiiti to, myn nemkhwarduwe biibi to; najeme sherh u cengi to."

Lewêwe chuwe ser bani gurg, desi kyrd be tepetep. Gurgeke le khwarewe wuti, " Huu, huu, huu! Ewe kêje, teptepan eka, kase w kewchkym pyr le kholhan eka, le miiwananym shermesar eka?" ByzIicke wuti, "Mnym, mnym, myn mnoke, duu shakhym pêweje, bêlh bêlhoke, duu chawym pêweje, byz bzoke; kê khwarduuje tiiti myn, kê khwarduuje biibi myn, bête sherh u cengi myn ?" Gurgeke wuti, "Myn khwarduume tiiti to, myn khwarduume biibi to, dheme sherh u cengi to."

Hestan chune laj qazii. Gurgeke le gelh khoja be dijarii hemanejêki hêna bu ; prhi kyrdybu le fuu; derkekej tundh bestybu, belham le pêsha denke nokishi tê hawishtybu. Hemanej le ber dem qaziidha da na, wuti, "Qazii gijan, em dijarije tuutni Shawure henawmete khyzmetyth." Byznekesh kase mastêki ke le shiiri khoi duryst kyrdvbu be destewe rha gyrtybu,

Khalho Qazii, chunke dijarii gurgekej la khoshtyr bu, be khyzmethkarekej wuit, "A biikerewe temashajêki bkem." Khyzrnethkareke le ber demi qazii dha, derki hemanekej kyrdewe, denkenok der perhii, dhaj le chawi qazii, chawêki kuyr kyrd. Desubyrd puure bzvn kasekej byrde pêshewe. Ke qazii emustêki le masteke dha chawi cha bwewe. Emea qazii le ber khoj ewe wuti, "Ej gurgi zolhek shert bê em dakheth pê brhêzhvm."

Fermutij mejdhan rhê khen bo sherh, we nardi duu shakhi asyn u duu shakhi lbadhjan bo hena. Shakhe lbadhekani kyrd be ser gurgekewe, kiife asniinekani kyrd be shakhekani byznekedha. Emca henanje mejdhan, we wuti, “De beengyn." Gurg u bzyn destjan kyrd be sherhe qoch.

Mam gurg le pêsha qoehêki dha le byzneke, shakhekani nushtajewe. Ke byzneke qochêki dha le wurgi gurgeke drhii. Karzholekan hatne derewe. Dajkjan desi kyrd be Igstnewejan, we lêj pyrsiin, "Rholho, lekuy bun?" Wutjan, "Le mali khalhman danuuleman ekhward." Wuti, "Ej beshi myn!" Hemuu be dengê wutjan, "Kyrdme koshym, koshym suuta; kyrdme desym, desym suuta; kyrdme demym, demym suuta." Wuti, "Rholhej dajkiine, ja khwa, be kêr bênewe."

Herwa be jektyr shadh bunewe; mnish hatmewe, hiichjan nedhamê.

Nimúney dúhem: Duwanze Suwarey Meríwan

Dwanze Swarej Mertiiwan

Egêrhnewe ke le zemani xakmêtii Brajim Pashaj Bebedha, ke ew xele le Qelha Chwalan da nishtybu, Nadhyr Shaj Êran be leshkrêki dwanze hezar kesijewe wistybuj be ser wulhati Bebedha rha buurê bchête ser shari Muusylh, ke ew deme be des Tyrkekanewe buwe. Nadhyr Sha kheberêki nardybu bo Brajim ke rbêgaj bdhatê be ser wulhati Kurdekana bchête ser Muusylh, ke biigrê. Brajim Pasha lew serdemedha legelh Tyrkekan dost bu. Cge leme be shiini ezani ke leshkri bêgane be ser wulhatja byrhwa. Em tekliifej pesendh nekyrd, cwabi narhezaji bo Nadhyr Sha nardewe. Nadhyr Sha le ser eme zor dylhgiir u zür bu, we wuti : "Her ebê be ser wulhati Bebedha brhom." We bem core qerari dha.

Brajim Pasha kheberi wer gyrtybu ke chy rhozhê Êranijekan xereket eken. Desubyrd leshkrêk ke be destewe ebê koj ekatewe. Dwanze swar ke zor dynjadiiw u shareza bun kyrdni be pêshrbewi em leshkyrej kboj. Emane le pêsh leshkyrekewe be ghar erhon we le niiwej shewdha egene leshkrekej Nadhyr Sha, ke le deshti Meriiwan helhan dha bu. Her dwan dwan u sjan sjan ebyne destejêk, le rhast u chep u pysht u pêsh dewrej leshkyreke edhen, we le hemuu lajekewe ejkene hera w desrêzh.

Be helhkewt ew shewe zor tariik u nuutek u befr u baran ebê. Be cheshnêk serjan lê eshêwênyn ke leshkyreke wa ezanyn ke quwetêki zor dewrej dhawyn. Be rhengêki wa shêwan ke dost u dyzhmynjan pê lêk nekrajewe. Pelamari jektyr edhen. Ew shewe ta beri bejan le naw khojana le jektyr kushtar eken. Qelachojan khystanaw khojan.

Ke dynja rhuunak ebêtewe ebiinyn ke gelekjan le jektyr kushtuwe, zor shpyrze bun we pelupoj xereket u hêzi beramber westanjan nemawe; be nacharii egerhênewe dwawe.

Em azajije her le lajeni em dwanze swarewe krawe. Xele ke leshkrekej Brajim Pasha egat temasha eken ke leshkyri Êran hiichjan nemawe we zor pêjan nakhosh ebê ke be ser hewari khaliidha egen.

Nimúney séhem: Beshék le kitébí “Bekar hénaní zimaní Kurdí” núsirawey Tewfíg Wehbí Beg

From “Usage of the Kurdish Language," by Tewfiq Wehbi Bey

Edati nida dengêke ke bo pishandhani xissêki weku khoshii, 'acbatii, pzhare, tyrs . . . . htd: be kelhk ehênrê. Emane legelh kelimekanityri cumledha laqejêkjan nabê; weku:-

Aj ! le Mirym. chu.

Okhkhej! rhyzgar bum.

Of ! le des to wekhte shêt bym.

Lem cumlanedha ”Aj!” bo 'acbatii, ”Okhkhej!” bo khoshii, "Of!” bo pzhare be kelhk hênrawyn.

Bonawi lêkdher emanen : ke, -i ; weku

Myn le khanweke ke par Awe krhiitan da nisbtuum.

Ew pjawej bêredha rha burd nasjawym bu.

Emane ew mnalhanen ke duyne le imtixan der chun.

Le cumlej jekema duwem "ke" bonawi lêMhere; chunke cêj nawi "khanweke" egrêtewe we eumlej "myn le khanwekedha da nishtuum" -i be cumlej "êwe par krhiitan" -ewe nuusandhywe. Le cumlej duwema "j" -i dwaj "ew pjawe” bonawi lêkdere, chunke cêj "ew pjawe" egrêtewe we cumlej "ew pjawe bêredha rha burd" -i be cumlej "ew pjawe nasjawym bu" -wewe nuusandhywe. Le cumlej sejema "ke" -j dwaj "ew mnalhanen" bonawi lêkdhere, chunke cêj "ew mnalhane” egrêtewe we cumlej "emane ew mnalhanen" -i be cumlej ”ew mnalhane duynê le imtixan der ebun" -ewe nuusandhywe.

Em witare le sercawey xuwarewe wergírawe:

C. J. Edmonds, Suggestion for the use of Latin character in the writing of Kurdish, The Journal of the Royal Asiatic Society, London, January 1931, pp 27-48.

Perawézekan

1.    sallí 1898

2.    League of Nations

3.    Major E. B. Soan

4.    Captain W. J. Farrel

5.    velar /l/

6.    rolled /r/  - trill /r/

7.    swallowed /dh/

8.    open sounds

9.    spelling (Birrge)

10.                       short vowels

11.                       Destúrí Zimaní Kurdí, beshí yekem, núsirawí Tewfíq Wehbí, capemení hedíse, Bexda 1921.

12.                       ew dengane, tenya le jhimareykí kemí wishe Kurdíyekanda derekewin.

13.                       -

14.                       neutral vowel; vawélí bé layan, xinsa, dengdarí kort.

15.                       double consonant

16.                       compound vowels

17.                       digraph – Nigar, wéne

18.                       apostrophe

19.                       inverted comma

20.                       diacritical marks

21.                       hyphen

22.                       Edmods wergérrí ínglízí nimoney yekem u dúhemí le witareley xoyda hénawe, bellam bepéwístím nezaní le deqe Kurdíyekeda bíyanhénimewe.