كیمیاباران سەرەتایەك بۆ ئەنجامدانی ئەنفال

عدالەت عومەر- 
چالاك لە بواری ئەنفال

گەورەترین وكاریگەرترین چەك كەبەدەست رژێمی عێراقەوە بوبێت بۆ ئەوەی دەنگی كوردی پێ نوساندبێتء لەناوی بردبێت چەكی كیمیایی بوە، كەبەبەپێی بڕیارە نێو دەوڵەتییەكان بەكارهێنانی بەهەموو جۆرێك قەدەغەو یاساو ڵغە⁽­⁾،بەڵام ئەم رژێمە هەروەك چۆن هەموو كاتێك بڕیارەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پێشێل كردووەو هیچ گوێی پێنەداون لەومەسەلەیەشدا (كیمیاباران) بەهەمان شێوە گوێی بەهیچ پرانسیپء بنەمایەكی نێو دەوڵەتی نەداوەو لەئەنجامدانی كارو كردەوە دڕندەكانی دژ بەكۆمەڵگەی نێو دەوڵەتیء مرۆڤایەتی درێغی نەكردووە، تەنانەت دەسەڵاتدارانء گەورە بەرپرسانی ئەم رژێمە لەگفتوگۆو لێداوانەكانیشیان نكۆڵیان لەبەكارهێنانی ئەم چەكە نەكردۆتەوەو بەڵكو شەرعیەتیان بەبەكارهێنانی چەكی گەورەترو زیاتر كاولكاریتر داوە، ئەوەتە (تاریق عەزیز)ی گەورە لێپرسراوی رژێمی عێراقء وەزیری دەرەوەی پێشوو لەكاتی سەردانی شاندی كۆنگریسی ئەمریكی لەبەهاری 1990 بۆ بەغداو وروژاندنی ئەم بابەتە لەگەڵیدا كە ئایا وڵاتەكەی چەكی كیمیایی دژی كوردەكان بەكارهێناوە، زۆر ڕاشكاوانە لە وەڵامدا دەڵێت: (بەڵێ ئێمە چەكی كیمیاییمان دژی ئەو نەفامء دواكەوتووانە بەكارهێناوە، خۆئەگەر چەكی ئەتۆمیشمان هەبوایە ئەوا بێگومان دژیان بەكارمان دەهێنا^([1]).

عەلی حەسەن مەجیدیش ئەندازیاری كیمیابارانء ئەنفال، بەكارهێنانی چەكی كیمیایی بەرێگاچارەیەكی زۆرباشء لەبار داناوە بۆ لەناوبردنء قڕ كردنی كوردان، ئەوەتە ڕاشكاوانە دەڵێت: (ئەگەر توانیمان دوو لەسەر سێی شوێنەكانیان لێ بگرینەوە ئەوەلەكەلێنء قوژبنی بچوك بچوكدا دەوریان دەدەینء ئەوجا بەچەكی كیمیایی لێیان دەدەین، من تەنها رۆژێك بەكیمیایی لێیان نادەم بەڵكو بەردەوام ماوەی پانزە رۆژ بەچەكی كیمیایی دەیانكوتم، دوای ئەوە ڕایدەگەیەنم كەهەر كەسێك دەیەوێ بەچەكەكەیەوە خۆی بداتە دەستەوە رێگەی پێ دەدرێت ئەوكاتە من یەك ملیۆن لەم ڕاگەیاندنە چاپ دەكەمء بەسەرباكووردا بڵاوی دەكەمەوە، بەكوردی سۆرانیء بادینیء بەعەرەبیش، من ناڵێم ئەمە لەلایەن حكوومەتی عێراقەوەیەو نایەڵم حكومەت تێكەڵی كارەكە بێت، من دەڵێم ئەم لێرەوەیە واتە نوسینگەی باكور جائەوەی حەز دەكات بگەڕێتەوە بەخێربێتەوە، ئەوانی نەگەڕانەوە دیسانەوەبەچەكی نوێ هێرشیان دەكەمە سەر، من ناوی چەكی كیمیایی نابەم چونكە ئەوە قەدەغەیە، بەڵام دەڵێم بەچەكی كوشندەی نوێ داتان دەڕزێنم)^([2])، ئەلمەجید تەنانەت مالأء دیهاتەكانی جاش ⁽­⁾.و بەكرێگیراوەكانیشی لەم هێرشانە نەپاراستوە،كەچاوساغء پاڵپشتی هێزەكانی سوپای عێراقی بوونەو دەڵێت: (من بەموستەشارەكانم ⁽­­⁾.

ووت ڕەنگە بڵێن ئێمە گوندەكانی خۆمان خۆش دەوێء نامانەوێ چۆڵیان بكەین، من وتم ناتوانم گوندەكانتان بهێڵمەوە چونكە بەچەكی كیمیایی پەلامارییان دەدەمء بەمەش ئێوە خۆتانء مالأء منداڵتان تیادا دەچن)^([3]).

ئاشكرایە عێراق لەشەڕی هەشت ساڵەی لەگەلأ ئێراندا بەئەندازەیەكی زۆر چەكی كیمیاییء بایلۆجی بەكارهێناوەو لەئەنجامیشدا دەیان هەزار كەس بوونە قوربانیء سوتەمەنی ئەوشەڕە، لەساڵی 1987 داو لەگەرمەی شەڕی عێراق- ئێراندا كوردستان دوچاری دژوارترین بارودۆخی سیاسی هات، دوای ئەوەی سوپای ئێرانی لەبەرەكانی جەنگی باشووردا بەتایبەتی لە (رۆژهەڵاتی بەسرە)و (كەربەلا)دا دوچاری گەورەترین شكستی سەربازی هاتء بەدەیان هەزار سەربازی لێ لەناوچوو، هەڵسا بەكردنەوەی بەرەیەكی دیكەی جەنگ لەكوردستان ئەوەش وای كرد كەعێراق بیر لەوەبكاتەوە كەهەرچی هێزو توانای سەربازی هەیەتی بێنێتە كوردستان بۆ بەرپەرچدانەوەی هەر هێرشێكی ئێرانی چاوەڕوانكراو، بێگومان ئەوهەلأء مەرجء بارودۆخە سەربازییەی كە لەكوردستان گیرساوەو ئەگەری بەرپابوونی شەڕێكی ئاوا دژوارتیایدا وای لەرژێمی عێراق كرد كەبكەوێتە گیانی هاوڵاتیانی مەدەنی كوردو دەستپێكردنی زنجیریەك هێرشی سەربازی بۆ سەریان، كەبێگومان بەكارهێنانی چەكی كیمیایی كوشندەترینء درندانەترین كرداربوو، دۆڵەكانی جافایەتیء شارباژێر یەكەم شوێنە لەكوردستان كەرژێم بەگولەتۆپ لە15ی نیسانی 1987 كیمیابارانی كرد، خەڵكی ناوچەكەش دیارە بەر لەڕووداوەكە زانیویەتیان ناوچەكەیان كیمیاباران دەكرێت،، یەكێك لەوانەی كەلەوكاتەدا لەشوێنی بۆردومانە كەدا بوە دەڵێت: ئامۆژگاری ئەوەكرا بووین كەوا لەحاڵەتی پەلاماردانی كیمیاییدا پەرۆی تەڕبدەین بەدەمء چاومانداو ئاگر بكەینەوە یان بچینە ئەوشوێنانەی كاریگەریان لەسەر كەمە،كەبۆردومانەكە كرا ئێمە نەماندەزانی ئەوەكیمیاییە، دەنگەكەی وەك دەنگی تۆپبارانی ئاسایی زل نەبوو، بۆنی سێوی گەنیووسیرمان دەكرد، بۆمبێكی لەژمارە نەهاتوو بەسەرماندا بارین بەڵام كاریگەرنەبوو. رۆژێك دوای كیمیابارانكردنی دۆڵی جافایەتی واتە 16ی نیسانی 1987 ئەمجارەیان ناوچەی خۆشناوەتی هەردوو گوندی (بالیسان وشێخ وەسان)⁽­⁾. بونە ئامانجی هێزەكانی رژێمء كیمیابارانكران، دوای نیوەڕۆی ئەم رۆژە پاش ئەوەی گوندنشینەكان لەسەر زەویء كێلگەكانیان دەگەڕێنەوە ماڵەوە بۆ پشودانء پێش خۆرئاوابوون بەنیو سەعات دەنگی فرۆكە پەیدا دەبێتء تادێء نزیك دەبێتەوە، خەڵكەكە هەندێكیان هەر لەماڵەوە دەمێننەوەو هەندێكی تریشیان بەپەلە خۆیان دەگەیننە كونە تەیارەكان ⁽­­⁾. بەم جۆرە فرۆكەكان هەردوو گوندەكە بەچەكی كیمیایی بۆردومان دەكەن، ئەوانەی شایەت عەیانی ئەم رووداوەبوونەو بەچاوی خۆیان بۆردومانەكەیان بینیوە دەڵێن ستونی پانء پۆڕی دووكەڵی گەواڵە هەورو ئاسای سپی وبۆروپەمەیی ئاسمانی پۆشیبوو ئەو دەمە لەچیا كانیشەوە شنەبایەكی مەیلەو ساردی لای ئێوارە هەڵی كردبوو بۆنێكی نامۆی لەگەلأ خۆی دەهێنا، كەسەرەتا بۆنێكی خۆشی هەبوو وەك بۆنی گولأ وابوو، بەڵام دوایی بۆنی سێوو سیری لێ دەهات، شایەتی دیكە پێ لەسەر ئەوە دادەگرن كەبۆنء بەرامی دەرمانی مێروو كوژی بوە، پیرەژنێكی بەساڵاچووی خەڵكی بالیسان دەڵێت بەجارێك تاریكی داهاتء نەماندەتوانی هیچ شتێك ببینین ء كەس كەسی بەدی نەدەكردو یەكپارچە دنیا بووبە تەمءمژ، لەدواییدا هەموو كوێرو نابینابووین، هەندێك ڕشابونەوە، دەمء چاو هەموو ڕەش داگەڕاو خەڵكی بەدەست هاڵاوسانی بەئازاری بن باڵیانەوە دەیان ناڵاندو ژێر مەمكی ئافرەتانیش، لەئێشێكی سەخت دابوو دواتریش زەرداوێك لەچاوو لوتیانەوە دەهاتەدەر، زۆر لەوانەی كەلەمردن دەرباز بوون بەسەختی تووشی كێشەی بینین بوونء هەندێكیان ماوەی مانگێك زیاتر هەر بەتەواوەی كوێر بوون، هەرلە گوندی شێخ وەسان دەرباز بووان باس لەژنێك دەكەن كەچۆن هەردوو چاوی كوێربووەو لەو ناوەدا سوڕاوەتەوە منداڵەكەی توند لەباوەش گرتووەو نەیزانیوە كەوا مردوە، ژمارەیەك لەگوند نشینان بەرەو چیاكان هەڵاتنء لەوێ مردن ئەوانی كەلە شوێنی تەقینەوەی بۆمبەكانەوە نزیك بوون هەر بەپێوە گیانیان دەرچوە⁽­⁾. ئەوەی شایەنی باسەو هەروەك پزیشكانی مافی مرۆڤ (Physcians for Human Rightsm،loci، cit) دەڵێن: ئەو نیشانانەی گوندنشینەكان دەیگێڕنەوە بەشێوەیەگی گشتی لەگەلأ كاریگەرێتی گازی خەردەلدا دەگونجێ،ئەگەر چی باسی ئەوەهەیە كەوا هەندێ لەقوربانیان كەدەسبەجێ مردوون پێدەچێت بەهۆی بەكارهێنانی دەمارە گازیشەوە بووبێت، چونكە گازی خەردەل بازۆر خەستیش بێت وازوو كوشندە نییە، تالانی كەم دەبێ نیو سەعاتی بەسەردا تێپەرێت.

دوابەدوای هێرشەكانی سەر دۆڵی جافایەتیء شارباژێرو دۆڵی بالیسان رژێم تەنها بەوەنەوەستا بەڵكو بازنەی پەلامارەكانی فراوانتر كردو هێرشەكانی قۆلتركرد، لە 7/5/1987 بەفرۆكەو ڕاجیمەو گولە تۆپ ناوچەكانی (جافەران، سەركۆڵە قەرەداخ، گوندەكانی بەرگەڵوو، هەڵسەدن، یاخسەمەر، سێكانیان)ی كیمیاباران كرد كە زەرەروزیانێكی ئێجگار زۆری لێكەوتەوە، هەروەها لە رۆژی 27/5/1987 واتە (20) بیست رۆژێك دوای ئەم هێرشانە ڕژێم هێرشی كردەسەر دۆڵی مەلەكان وگوندەكانی دەوروبەری كەماوەی چەندمیلێك لە رۆژهەڵاتی بالیسان و شێخ وەساندایە، لەم كیمیابارانەدا نزیكەی (30) سی كەس بینایی چاویان لەدەستداو خەڵكی ناوچەكەش ئاوارەو پەرەگەندەی جێگایان بوون^([4]).

كیمیابارانكردنی هەلِەبجە ⁽­^{) .} وەك نموونەیەكی جینۆساید

لەدوا مانگەكانی شەڕی نێوان عێراق- ئێرانداو رێك لە 16/3/1988 شاری هەڵەبجەی كوردنشین كەوتە بەردڕندانەترین شاڵاوی قڕ كردنی بەكۆمەڵی ئەم سەردەمە، لەچاو قوچانێكداو لەبەردەم چاوی هەموو دنیا رژێمی عێراق بەجۆرە هاچەكی كیمیایی لەنموونەی (خەردەل، سیانید، سارین، تابون، ×V) ئەم شارە ئارامەی بۆردومانكردو بەتەواوی وێرانی كرد، ئەم كارەساتە بێ وێنەیە كوژرانی نزیكەی (5000) پێنج هەزار هاوڵاتی مەدەنی بێدیفاعء نزیكەی (25) بیستء پێنج هەزار بریندارو ئاوارەبوونی دەیان هەزاری تری لێكەوتەوەو ئاسەوارە نێگەتیڤەكانیشی كەلەدوای خۆی جێهێشت تاوەكو ئەمڕۆ بەزەقی ماونەتەوە (كارەساتی هەلەبجە لەگەلأ ئەوەی كارەساتێكی ئێجگار گەورەبە كەبەسەر گەلی كورد داهات هاوكات كارەساتێكی جیهانییەو بەتاوانێكی دژی مرۆڤایەتی لەقەڵەم دەدرێت لەبابەتی هێرۆشیماو ناكازكی، بەجیاوازییەك ئەو كەسانەی كارەساتی هێرۆشیماو ناكازاكیان ئەنجامدا دەوڵەتێكی بیانی بوون، بەڵام ئەنجامدەرانی تاوانەكەی هەڵەبجە لەلایەن كەسانێكەوە بوو خۆیان بەخاوەنی ئەم وڵاتە دەزانی، ئەنجامدەرانی دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتە بوون كەخۆیان دەیانگوت هەڵەبجە بەشێكە لەو وڵاتە)^([5]).

 رەنگە كۆمەڵێك فاكتەرو هۆكاری جیاجیاش هەبوبن كەڕواڵەتی ئەنجامدانی كارەساتەكە دیاریبكەن، لەسەروی هەمووشیانەوە سروشتی ڕژێمی عێراقە كەلەڕواڵەتء بنەچەوە ڕژێمێكی فاشستی دڕندانەیە، ڕژێمێك كەتاوەكو سەرئێسقان دژایەتی نەتەوەی كوردی كردووەو (لە ڕوانگەیەكی شۆڤینستی ڕەگەز پەرستانەوە دەڕوانێتە مەسەلەی كوردو جوڵانەوە شۆڕشگێڕانەكەی، بۆیە بەگوێرەی ستراتیژێكی دیاریكراوو بەپێی تاكتیتكء نەخشەو پلانی ووردو حسابكراو دەیەوێ نەتەوەی كورد لەعێراق لەناو ببات وخاكی كوردستانی عێراق داگیرو تەعریب بكات بەنیازی ئەوەی مەترسی كورد لەسەرپاشە رۆژی عێراق نەهێڵێء زەمینەی جیابوونەوە بۆجوڵانەوەی ڕزگاری نیشتمانی كوردستان لەعێراقدا ساز نەبێ بۆبە دیهێنانی ئەم مەبەستەش گەلێ ئامرازو شێوازی بەكارهێناوە^([6]).

فاكتەرێكی دیكە دەگەڕێتەوە بۆ شوێنء جوگرافیای شاری هەڵەبجەو دانیشتوانەكەی كەمێژوویەكی شكۆدارو بەرچاویان لەهەموو ئەو راپەڕینء شۆڕشانە هەبوە كەبزووتنەوەی رزگاریخوازی كوردستان بەخۆیەوە بینیوە بەتایبەتی رۆڵی خەڵكی ئەم ناوچەیە لەپشتگیریء هاوكاریكردنی شۆڕشی بارزان لەساڵانی 1945ء دواییدائەمە جگە لەرۆڵی رۆشنبیری دانیشتوانی هەڵەبجە، لەهەمووش گرنگتر ئەم شارەبنكەیەكی گرنگی شۆڕشی مەزنی ئەیلولی ساڵی 1961 بوە كەتوانرا ئازاد بكرێ وەك گەلێك ناوچەی دیكەی ئازاد كراوی كوردستان، هەروەها راپەڕین وخۆ پیشاندانەكانی قوتابیانی هەڵەبجە لەساڵی 1982و 1987 گەواهی ئەو ڕاستاینەن، ئەوەی جێگای داخء حەسرەتە كەتاوەكو ئێستاش نەتەوەی كوردی دوچاری بێئومێدیء پشتگوێخراوی كردوە كڕو كپیء بێدەنگی جیهان بوو سەبارەت بەو كارەساتەوە تەنانەت (رژێمەكانی ناوچەو دەسەڵاتدارانی رۆژئاواش نەیانویست خۆیان لێلأ بكەن یان بەتاوانبار بلًێن بەری چاوت كلی پێوەیە، ئەوتۆزەی كردیشیان لەژێر كاریگەری چەند گروپێكی پاراستنی مافی مرۆڤء چەند ڕۆژنامە نوسێكدا بوو كەویستیان دنیا ئاگاداربكەنەوە،بۆیە چەند وڵاتێك لەجیاتی ناردنی سەدەها پزیشك و داخوازییەكانی پزیشكی بۆ ناوچەكە، هەریەكەیان چەند بریندارێكی وەرگرت بۆ تیمار كردنیان بەناوی مرۆڤایەتییەوە، ئەمەش بۆ دەمبەستكردنی گەلەكەیان لەلایەكء لەلایەكی تریشەوە بۆ تاقیكردنەوەی دەرمانییەكانء ناسینی گازە كوشندەكەی رژێمی بەغدا بوو، ئەگینا تیماركردنی چەند كەسێك و وەڵانانی هەزارەهای تر دەبێت چ مرۆڤایەتییەك بێت؟!) ^([7]).

وەلێ لەهەمووشیان كاریگەرترو ناخۆشتر ئەو بێدەنگییەترسناكەی وڵاتانی دەوروبەر بەتایبەتی ولاتانی عەرەبی بەئیسلامیء عەلمانیء نەتەوەییشەوە بوو كە (تاریكارییەكی تەواویان خستە سەرمەسەلەكەو شۆڤینییەتی عەرەبی هەموو دەسەڵاتی خۆی بەكار هێنا هەموو ئیتجاهاتی فیكری خۆی بەكارهێنا بۆ ئەوەی مەسەلەكە داپۆشن، هەموو ئیتجاهاتی جیهانی عەرەبی ئیسلامی كەناوەندی بزوتنەوەی ئیسلامین سەرباری ئەوەی ئێران مەسەلەكەی كەشف كرد تێكڕای ئیتجاهاتەكانیش كەوتنە پالأ شوڤێنییەتی نەتەوەیی عەرەبی لەپێناوی داپۆشینی مسەلەكەدا كەئەمەش خۆی مەسەلەیەكی تایبەتیء زولمێكی مێژوویی زۆر گەورەیە لەكوردكراوە زولمێكی زۆر گەورەترە لەمرۆڤایەتی وتاوانێكی كۆ كوژی بەو شێوەیە ترسناكە و فراوانە داپۆشرا بۆ دوای راپەڕین وەك چۆن ئەنفال بۆ دوای ڕاپەڕین داپۆشرا)^([8]).

لێرەدا پێویستە دان بەهەندێك راستی بنرێتء هەروەها بەسادەیی بەسەریاندا تێپەڕنەبین چونكە ئاوەژوكردنی راستیەكەكان دەبێـە هۆی داپۆشینء پەردە خستنە سەر تاوانەكانء شاردنەوەیان. دیارە وڵاتە زلهێزەكانی دنیاو بڕیار بەسدەتەكان لەیارمەتیدانء هاریكاریكردنی رژێمی عێراق هیچ كاتێك كەم تەرخەمیان نەكردووەو بەهەموو شێوەیەك پاڵپشتی بوونە بەڵكو لەكاتی كیمیابارانكردنی هەڵەبجەو دێهاتەكانی تری كوردستانیش جڵەوەیان بۆ عێراق شل كردو ورتەیان لێوە نەهات ئەوەتە ولیەم واڵدگرێف (Wiliam Waldgrave) وەزیری دەوڵەتی بەریتانی بۆ كاروباری دەرەوەی وڵاتی كۆمنوێلس لەوتارێكدا بۆ پەرلەمانی بەریتانی پێش شەڕی دووەمی كەنداو لە 5/4/1990دا دەڵێت: (خۆ دابڕین لەعێراق هیچ مومكین نییە، ئەمە شتێكە دڵی مونافیسەكانی ئێمە خۆش دەكات وبێكاریء بێ ئیشی لەوڵاتە كەماندا زیاد دەكات)^([9]). دیارە ئەم وڵاتانە لەكاتی مامەڵەو ئیش كردنیان پڕانسیپی (لیس هناك فی السیاسە صدیق دائم او عدو دائم بل هناك مصالح دائمە)یان ڕەچاو كردوەو بەرژەوەندییەكانیان لەبەرایی وپێشینەی هەموو كارو هەنگاوێك داناوە، ئەوەتە (چەندین كۆمپانیای ئەمریكایی لەنموونەی Phillip Petoleum USAو KBS یارمەتی عێراقیاندا لەدروستكردنی چەكی كۆكوژی هەر بەتەنیا ئەم دوو كۆمپانیایە لەساڵی 1983دا بایی (000ر500) پێنج سەد هەزار پاوەند كیمیاییان فرۆشتە عێراق بۆ ردسوتكردنی ماستەر گاز، هەروەها گەلێك ولاتانی دیكەش یارمەتی عێراقیان داوە بۆبەرهەم هێنانء دروستكردنی چەكە كۆكوژییەكان وەك كۆمپانیای M wlchemieBvی هۆڵەندی كە (1200) هەزارو دووسەد تەن لەو مادانەی داوەبەعێراق بۆ دروستكردنی چەكی كیمیاییء (000ر20) بیست هەزار كیلۆ لە Posphoro ous Tyichloridیشی پێ داوە، كۆمپانیای ئەلمانی Chlore Thly Dime thyamine Thiodiglg col كارگەی چەكی كیمیایی سامەڕای دروستكردوە هەروەها ئەم كۆمپانیایانەی خوارەوەش بەشداریان لەدروستكردنی كارگەی چەكی كیمیایی لەعەكاشات كردووە كەساڵانە (2000) دوو هەزار تەن كیمیایی بەرهەم بوو كە ئەمانەن Bebcock & Wilcoxof Britain، monted ison of Italy، Fevost ahl of Germany، Messerschmitt- BolKow- Blohm بەپێی رۆژنامەی ئەلمانی (DynsPigel) ی رۆژی 24/9/1990 ئەم كۆمپانیایانە جۆرێك وقودی بۆمبای (Fuelair Explasie) یان داوەتە عێراق كەهێزی بۆمبایەكی ئەتۆمی بچوكی هەبووە)^([10]).

ئەوەی جێگای ئاماژە پێكردنء سەرنجە ئەوەیە كەمێژووی پتەو كردنء بنیادنانی هێزەسەربازیء پرۆسەی میلیتاریزەكردنی عێراق بەشێوەیەكی گشتی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1973، بەتایبەتی دوای بەرزبونەوەی نرخی نەوت، لەو ماوەیەدا واتە (لەنێوان ساڵانی 1973-1978دا عێراق پارەیەكی ئێجگار زۆری بۆ كڕینی چەك خەرج كردووە هەرگیز بەگوێرەی زیاد بوونی رێژەی گەشەسەندنی تێكڕای داهاتی ناوخۆ نەبوە، بەهای چەككڕین لە 58 0و0بلیۆن دینار لەساڵی 1973دا بۆ 205و. بلیۆن دنیار لەساڵی 1978 زیادی كردوە. ئەمەش رێژەی گەشەی ساڵانەی لە29% پێك دێنێت، هەروەها ئەگەر سەیرێكی ئەو چەكە قورسانەش بكەین كەعێراق لەماوەی نێوان ساڵانی 1972-1980دا بوویەتی دەبینین ژمارەی تانك، فڕۆكەی شەڕكەر، هەلیكۆپتەر، زریپۆش لە 925،189، 48، 360 ەوە یەك لەدوای یەك بۆ 1900، 339، 231، 1300 زیادی كردوە و زۆربەی هەرە زۆری ئەوچەكانەش یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو پێی فرۆشتووە، هەر بۆنموونە لەساڵی 1979-1980دا لەكۆی 1900 تانك، 1800 یان سۆڤیەتی بوون، بۆیە یەكێتی سۆڤیەت پشكی شێری لەناردنی چـــــــەك بۆ عێراق هەبووە

كەرێژەی لە80%ی پێكهێناوە)^([11]).

لەم پێودانگەوە دەكرێ مەبەستی سەرەكی رژێمی عێراق لەكیمیابارانكردنی كوردستان لەنێوان ساڵی 1987و 1988داو پێادە كردنی سیاسەتی خاك سوتاندن (الارچ المحروقە) لەم خاڵە سەرەكیانەی خوارەوە دابرێژرێت^([12]).

یەكەم: بۆلێدانء تێكشكاندنی بنكە وبارەگاسەرەكییەكانء شوێنەكانی كۆبوونەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان بەگشتی بوە كەژمارەیەكی زۆری ئەم هێرشانە بۆ سەر دۆڵی جافایەتی (ئەنفالییەكەم)، ناوچەی قەرەداغ(ئەنفالی دووەم)، دۆڵەكانی بالیسان و سماقوڵی (ئەنفالی شەشەمء حەوتەم) زێوەشكان (ئەنفالی كۆتایی) ئەنفالی بادینان بوو.

دووەم: بۆپەشۆكاندنء كوشتن ء لەناوبردنی ئەو پێشمەرگانەوە كە لەحاڵەتی پاشەكشە دابوون لەكاتی پەرەسەندنء بەرفراوانی جوگرافیای پرۆسەی ئەنفالدا.

سێیەم: ترساندنء تۆقاندنء چاوشكاندنی بەكۆمەڵی خەڵكی مەدەنی لەسەر پشتگیری كردنیان بۆپێشمەرگە، گەورە ترین حاڵەتی لەناكاوو دراماتیكی بۆردومانكردنی هەڵەبجەبوو.

چوارەم: بۆبەرپاكردنی ترسء سام لەنێوان سەرتاپا دانیشتوانی مەدەنیداو بۆئەوەی گوندنشنیان ودێهاتەییەكان بەیەكجاری مالأء شوێنی نیشتەجێبوونیان چۆلأ بكەنء بەم شێوەیەش گرتنء گواستنەوەو كوشتنیان ئاسان بێـت، بەزۆری دەستپێكردنی هەرقۆناغێكی پەلاماری ئەنفال ئەم جۆرە هێرشانەی دەگرتە خۆ، بەڵام لەئەنفالی كۆتاییدا (ئەنفالی بادینان) لە25ئابی1988دا لەناوچەیەكی بەرتەسكداو لەسەر هێلێك لەرۆژهەڵاتەوە بۆ رۆژئاوا كیمیاباران بەشێوەیەكی خەستتر ئەنجامدرا.