پرسێکی ناوهڕۆکیه که ههر ههموومان له ڕوانگهیهکی
مرۆڤایهتیهوه ڕۆژانه له خۆمانی دهکهین، من به خۆم چی
دهتوانم بکهم و چیم دهسهڵاته؟ پرسێکه که لایهنه
بهرپرسهکانی وویست و ههست و هۆشی مرۆڤ له خۆی دهکات و
پهیوهندی سهرهکی به لێپرسراوێتی و توانای جێبهجێکردنی
ئهرکه پێسپێردراوهکانیهوه ههیه. له ههمان کاتدا
بهستراوه به سنووره دیاریکراوهکانی بێ دهسهڵاتیهوه .
بێگومان گشتمان له واتای وویستوو خواستهوه تێدهگهین
بهڵام ناتوانین ههستین به بهجێهێنانیان، یاخود بتوانین
ههردووکیان له ههمان کاتدا جێ بهجێ بکهین و مۆڵهتی
گونجاومان بۆ بڕهخسێت ، ههر ههموومان دهزانین چلۆن و چۆن
تواناو وویستی ههر یهکهمان به بۆنهی خواست و
بهرژهوهندی دهسهڵاتدارانهوه خاپوور دهکرێن، جا
ههندێکمان زیاتر لهوی کهمان ههست بهو کهمایهتی و
نهبوونی توانای تایبهتیه به خۆیهوه دهکات، جا بۆ گۆڕینی
ئهو خواست و وویستانهی که به هۆی ههندێک خهڵکانی ترهوه
بهربهست کراون،دهمهوێت به کورتی ڕهنگدانهوهی ئهو دوو
واته سهرکیه شی بکهمهوه، ئهو دوو بڕگه سهرهکیهی که
پێی دهوترێت دهسهڵات و به لاتینی پێی دهوترێت پۆتهستا،
وه ههروهها پۆتهنسیای لاتینی که به زوبانی کوردی واتای
هێزو توانا دهگرێتهوه.
ئایا دهسهڵات یانی چی؟ ئایا پهیوهندی دهسهڵات به
هێزهوه چیه؟ بێگومان ئهو دوو ووشهیه له کوردیدا دوو
واته دهگرێته خۆی، ههرچهنده ئێمه لهو باوهڕهدا بین
که ئهو دوو ووشهیه له زۆر لایهنهوه ههڤدی
دهگرنهوه، بهڵام خۆ زۆر خویایه که ئهو دوو ووشه ناو
براوه دوو مانای جیاواز به خۆ دهگرنهوه، کاتێک که له
دهسهڵاتهوه دهدوێن به واتای پۆتێستاسی لاتینی، یهکسهر
بیرمان بۆ دهسهڵاتی سیاسی و پهیوهندیهکانیان
دهگهڕێتهوه ، یاخود دهسهڵاتی میری و حوکمهت، كێ ئهوڕۆ
ئهو دهسهڵاتهی به دهستهوهیهو چلۆن ئهو توانایه
ڕۆژانه بهڕێوه دهبات ، بڕیارهکانی ڕۆژانهیان چیه و چلۆن
بارودۆخی ووڵات بهڕێوه دهبهن، دهتوانین له ههمان کاتدا
باس له دهسهڵاتی حهیتهو پۆلیسیش بکهین، یان تۆ با بڵێین
باس له دهسهڵاتی یاساشهوه ههر بلا بکهین، له ههمان
کاتدا باس له ڕوانگهی دهسهڵاتی میللهتیشهوه دهتوانرێت
بکرێت، یاخود بۆ نهوێرین باس له تاکه دهسهڵاتی
دیکتاتۆرێکهوه بکهین.
بهڵام کاتێک له ووشهی هێز دهدوێین، ئهو کاته مهبهستمان
له توانای شتێکهوهیه که بتوانێت پاڵدهری جموجۆڵێکی
ناسراو بێت، بۆ نموونه ووشهی ووزه، یان واتا بنبڕهکهی
ووزه خۆ هێزه سرووشتیهکانیش دهگرێتهوه، توانای به
جێهێنانی ههندێک کاری گشتیه که دهتوانێت جووڵه به دهزگا
و ئامێرهکانهوه بکات، دهی باشه ئێمه چۆن ئهم دوو
واتایه به یهکهوه بلکێنین؟ دهتوانین بڵێین که پێوانهی
هێز مهرجێکه له دابینکردنی دهسهڵات، له ههمان کاتدا
ئهو هێزه درووستکراوه توانای بهجێهێنانی به وورده
دهسهڵاتێکیشهوه ههر ههیه، ههر وهک چلۆن خودای مهزن
توانای بێ پێوانهی بهرامبهر به گۆڕانکاریهکاندا ههیه،
ئهم دوو ووشهیه له زوبانی ئینگلیزیدا گهلێک له یهکهوه
نێزدیکن، ئهویش به ئینگلیزی پێی دهڵێن پاوهر، که ههردووک
واته کوردیهکهی لای خۆمان دهگرێته نێو باوهشی خۆی،
لێرهدا بۆمان دهردهکهوێت که ئهو دوو واژهیه که له
ڕوانگه سرووشتیهکاندا ههن دهتوانن بهرسیڤی پرسهکانی
سهبارهت بهئهخلاق و ڕهوشتیشهوه بگرێتهوه.
کاتێک که پرسیار له خۆت دهکهیت و دهڵێت جا گوایه ئهمن
چیم پێ دهکرێت، ئهو کاته دهبێت تۆ بزانیت که پرسهکه دوو
بڕگه دهگرێتهوه، یهکامیان ئهوهیه که دهپرسیت ئایا من
چیم دهسهڵاته، توانای من چیه که بتوانم ئهنجامی بدهم؟
ئهو دهسهڵاتهی من ههمه چلۆن دهتوانم بهراوردی کهم له
گهڵ دهسهڵاته بووهکانی دهوروپشتمدا، ئایا ئهو
ڕووداوانهی ڕۆژانه دێنه بهرچاوم، تۆ بڵێیت منیش یهکێک بم
له هاندهری ئهو پێشهاتانه؟. ئایا ئهو هێزهی که
لهناخمهوه ههڵدهقوڵێت نێزدیکه به کام سیستێمی
دهسهڵاتهوه؟، ئهدی خۆم دهبێت به کام سیستێمێکی
دهسهڵاتهوه گرێدرابم؟،وه ههروهها پرسیار؟؟؟؟؟؟؟
زۆر جار وا به خهیاڵماندا دێت که هۆش بڵێت، جا کهواته
دهبێت گرژبوونهوهو دژایهتیهک ههبێت له نێوان دهسهڵات
و هێزدا!!!گومان لهوهدا نیه گهر بێت و بنۆڕینه
لاپهڕهکانی مێژوو و بوویهرهکان و ڕووداوهکانی سیاسی
بتوانین بوێرانه شی بکهینهوه، له شیکردنهوهدا بۆت خویا
دهبێت که دهسهڵات خۆی به لادا داوهو دووره پهرێز
ههوڵی داوه خۆ بپارێزێت و له دهرهوهی بازنهکاندا خۆی
قهتیس نابێت، ههر وهک تێڕوانینی ماناکانی سهر به
ههڕهشه کردن، یان دراوسێی ئهو ووشهیه بێت، ئهم
ڕهخسانه وامان لێ دهکات که دووره پهرێز خۆمان ڕابگرین و
له ههمان کاتدا لێمان دهبێته دیوارێک که نهوێرین
تهنانهت بیر له ئهنجامدانی ئهو کارهش بکهینهوه ،
ههردهم سیاسهت و سیاسهتمهدار و پیاوه ئاینییکانی لهو
شێوه ڕهفتارانه ههبوونه که هێنده کاریگهر بن له سهر
بۆچوونهکانمان، که بتوانن ناکۆکی و دووبهرهکی بخهنه
نێوان ئێمه و ئارهزوهکانمان و ڕووبهڕوی به کارهێنانی
هێزهکانمان ببنهوه، سهرهڕای ئهوهی که وویستی خۆمان
ههمیشه خواستۆتی که دان بگرین به سهر هێزهکانماندا،
ئهویش له کاتێکدا که ئێمه به وی شکلی دنێڕینه سهر ئهو
گۆڕانکاریانه که جێگهی سهرسووڕمانمان بێت، کهچی به
پێچهوانهوه دهتوانم بڵێم که ئهو جۆره بیرکردنهوانه
به هێمایهک و بوویهرێکی گهلهک سرووشتی دادهنرێت، له
کاتێکدا که ههر بهخۆمان دهبینین چلۆن گشت ئهو کۆمهڵه شت
و ڕووداوانه که ڕۆژانه به خۆمان به ڕێیان دهکهین و
دهیانگوزهرێنین به مهرجێک که خۆشمان به هیچ شیوهیهک
لێی ئاگادار نهبین و به بێ مهرامی خۆمان ئهو ڕووداوانه
بهرهو ڕوومانهوه دێن.
ڕاستهوخۆ لهو باوهڕهدام که دهتوانین خۆمان به براوه
بزانین گهر بێت و لهم ڕوانگهیهوه واژهی هێز به سهر
دهسهڵاتدا دیاری بکهین، زیاتر براوه دهبین گهر بتوانین
زیاتر ئانالیزهی زیادبوونی هێز ڕوو به ڕووی دهسهڵاتهوه
بکهین، ئهو دوو واتهیه چلۆن ههڵقوڵاون و ئامرازه
پهیوهندیهکان چین که ئهو دوو بڕگهیه له ههڤدی نێزدیک
دهکاتهوه، جۆرهها پهرهفیسۆره جیهانیهکان سهبارهت
بهم دوو کۆڵهکهیه وورهدبوونهتهوه، زیاتر ئهوانهی که
شیکهرهوهی فهلسهفهی سیاسین، یهک لهو ناودارانه ناوی
سپینۆزه بوو که له چهرخی 1600 زاینیدا له هۆلهندا له
دایک ببوو، به ڕاشکاوی باس لهوه دهکات که مرۆڤ
تواوهتهوه و پێکهاتهی چهن هێزێکی جودان، وهک هێزی
دهروونی و سرووشتی و فیسیکی، ئهم هێزانه به شێوهیهکی
هاوبهش پێکڕا کاردهکهن، ئهم هێزانه ڕوو به ڕووی ههڤدیش
ههر کار دهکهن، سهرجهم خهڵکان پێناسه دهکرێن، به پێی
واتهی سپیونۆزا، ئهم هێزانه به ڕێژهیهکی گونجاو له یهک
تێکهڵبووی تایبهت دا ههم کارن، جا به پێی ئهم
تێکهڵبوونانهیه که زۆر ڕووداو سهرههڵدێنن، ئهویش کاتێک
ئهم جۆره مرۆڤانه ڕوو به ڕووی ههڤدی دهبنهوه، لهو
هاوبهشهیهدا ستروکتووری هێز پێک دێت، کهواته ئهم
ستروکتوره هاوبهشه تهنها له کاتێکدا سهر ههڵدێنێت که
ئهو جۆره هێزه جودانه یهک دهگرنهوه، ئهوهی که به
هێز ناودهبرێت پێی دهوترێت تهڤ لهههڤبوونێکی کۆمپلێکس ،
که له بنهچهدا له چهند هێزێک پێکهاتوون که ههندێکیان
له ژێر ڕاژهو نرخی ئهوی تریانن، دهتوانین به چهند تێرمێک
ئهم هێزانه پێناسه بکهین، یهک لهوان هێزێکی فیسیکی
لاوازه، که دهکهوێته ژێر هێزێکی فیسیکی به توانا، ئهو
به خۆی سترووکتوری هێزه، جا وا ئاسانیش نیه چونکه ههندێک
جار هێزه فسیکیهکانمان گهلێک مهزنن، بهڵام زۆر جاریش
جۆره شیکاره جوداکانی دهروونی دهبن به هۆیهک که به
کهم بنرخێندرێین و ژێر ئاواتهکانمان بکهوین، کاتێک که
دهترسێین یان کهم باوهڕین به خۆمان یاخود باوهڕیان به
زۆردی پێهێناوین که ئهو ڕووداوانهی هاتوونهته پێش ههر
به خۆیان کاردانهوهیهکی سرووشتین و ناتوانین دووره پهرێز
بین لێیان، نموونهش بۆ ئهمه ئهوهیه که ئهو کهسهی
به بهدهن هاوکێشهی ههڤدین یاخود هێزێکی لاوازتری ههیه ،
بهڵام ههر دهتوانێت که باوهڕمان پێ بێنێت که ئێمهمانان
لهوان کهم نرخ ترین، جا ئهگهر ئێمه بتوانین بهو شێوهیه
هێز پێناسه بکهین ئهو کاته دهتوانین بڵێین که ئێمه چلۆن
خۆمان له نێو ئهم هێزه سترووکتورانهدا بدۆزینهوهو خۆمانی
تیدا بهراورد بکهین، لهوانهیه ئێمه به خۆمان بتوانین
ئهنالیسێرهی هێزه جوداکانی خۆمان بکهین و بهراوردی ئهو
ڕووداوانه بتوانین ڕاشکاوانه بکهین له گهڵ هێزهکانی
مرۆڤانی دهورو پشتمان و بپرسین بۆچی ئێمه لهو هێزانهی دی
خۆمان به کهمتر بزانین، به کورتی دهتوانین بڵێین که ئهو
ڕوداوانهی سهرهتاتکێ دهکهن به هێچ جۆرێک سرووشتی نین و
به واتهی ئهوهش نایهت که نهتوانین ئێمه خۆمان لهو
ڕووداوانه دوورهپهرێز ڕاگرین، بهڵکو ئهو ڕووداوانه له
سهر پایهیهک وهستاون که خۆمان ههر له سهرهتاوه
بهشێک بووینه له درووستکردنیاندا.
بهڵام شتێکی تریش له نێو ئهم بیرکردنهوهیه ههیه ئهویش
ئهوهیه که سهبارهت بهو پێناسهیهی که کردوومانه
ڕووهو هێز که جڤینێکه له نێوان جۆرهها هێز که ئێمه
ناومان ناوه هێزی به توانا، ئهویش ههر به تهنها به
هێزێکی سهربهخۆ ناژمێردرێت، بهڵکو کاردانهوهکهی
دهگهڕێتهوه بۆ ئهو ههمکارو ههم ئاوازهی که ههیه له
نێوان هێزه جوداکاندا، ئهو کۆبوونهوهیهی که دهکرێت له
گهڵ سترووکتوری هێزدا، جا ههر جۆرێکیش بێت، ئهو
کاردانهوهیه تهنها خۆمان دهگرێتهوه ڕووبهڕووی ئهوانی
تر یان ههر هێزێکی تر، ههمێشه هێز پێویستی به کهسێک
ههیه که هێزدار بێت به سهریدا و دهسهڵات دار بێت به
سهریاندا، یاخود دهسهڵاتی خۆی دهسهپێنێت به سهریدا بۆ
ئهوهی بتوانێت ڕوونی کاتهوه که ئهو دهسهڵاته ههیه،
پادشایهک ناتوانێت خۆی به پادشا بزانێت ئهگهر نهتوانێت
دهسهڵاتی ههبێت به سهر ئهوانهی که له ژێر دهستیدان،
سهردارێک ناتوانێت خۆی به سهردار بزانێت کاتێک که
نهتوانێت دهسهڵات دار بێت به سهر نۆکهرهکانیدا، هێزیکی
درووستکراوی دهسهڵاتدار ناتوانێت خۆی بنوێنێت گهر نهزانێت
کهسانێک ههن که دهتوانێت هێزو دهسهڵاتی به سهریاندا
ههبێت و بیانخهپێنێت،،، وه ههروهها
له ڕوانگهیهکی ترهوه دهتوانم بڵێم که ئێمه ههرگیز بێ
دهسهڵات نهبووینه، ئهویش ههر له بهر ئهوهی که ئێمه
خۆمان دار دهستێک بووینه بۆ هێنانه کایهوهی دهسهڵات و
هێزێکی درووست کراوی سهر به هێزه سترووکتوورهکانهوه،
دهسهڵات ههرگیز دیاردهیهکی دهرهکی یاخود نامۆ نیه،
گهر هاتوو ئهو بوونهش له ڕاستیدا بهو شێوهیه له دایک
بووبێت، ئێمه ههر ههموومان بهشدارین لهو ناوهڕۆکه
درووستبوه که له ناویدا هێزه سترووکتورهکه خۆی
دهبینێتهوه.
لهوانهیه به لای ههندێکهوه ئهم واتهیهی که ئهز
دهمهوێت بیدرکێنم به لای ههندێکتانهوه سهیرو سهمهره
بێت، بێگومان مهبهست لێرهدا ئهوه نیه که بڵێین
چهوساوهکراوهکان بهشدارن له گهڵ ئهوانهی که
دهیانچهوشیننهوهو خهپهو ژێردهستیان کردوون، به
ئاگاداری یان به بێ ئاگاداری ئهو چهوساوه کراوانه
کارهکانی ئهو دهسهڵاتدارانهیان پهسهند کردبێت یا خود
خۆیان یهکێک بن لهو هاوبهشه سیاسیه، ئهو کاره
ناپهساندانهو ئهو کرداره نا مرۆڤایهتیانهی که
دهسهڵاتدارانی ستروکتوری هێزهکان بهڕێوهی دهبهن نه
له دوورهوهو نه له نزیکهوه به هیچ شێوهیهک مافی
ئهنجامدانی ئهو کاره ناڕهوانهیان نهبوه، وهک زۆرداری،
دهستبهسهری،ئازاردان، دهموزار بهستنهوهو ههر کارێکی
نامرۆڤانهی تریش به لای ههر هیچ تاکو چینو توێژهکانی
میللهتهوه به کارێکی مرۆڤایهتیو ماف له قهڵهم نادرێت،
زۆربهی ئهوانیش بێگومان له ژیانیاندا خاوهن تاقی
کردنهوهیهکی مهزنن.
یهکسهره ئهنالیسێکی پله بهرز ڕووبهڕوومان دهبێتهوه
سهبارهت به ستروکتوره گهماڕۆدراوهکانی سهر به هێز و
دهسهڵاتهوه، بێگومان مهبهستم لهم ڕوانگهیهوهیه
ئهوهیه که ئێمه وای لێک دهدهینهوه که به پله یهک
دهتوانین ناوی دهسهڵات ههردهم بهستراوه بێت به هێزه
قهتیسماوهکانی نێو بهدهنی خۆمانهوه، که خۆمان به
ژێردهسته دادهنێین به مانای ئهوهی که ئهو کارانه دوور
به چاوی خۆمان به جێ نههێنراون وه له ههمان کاتدا
ناتوانین خۆمانی لێوه دوورهپهرێز بگرین، ئهویش له بهر
ئهوهی که ئێمه ههر له سهرهتاوه دهبێت بزانین خۆمان
به کام ستروکتوری دهسهڵاتهوه بهند کردوه وه بهرامبهر
کامیشیان ڕووبهڕوو بوینهتهوهو دژی وهستاوین، لهم
ڕوانگهیهوه دهتوانین لهوه تێ بگهین که خۆمان و هێزه
نادیارهکانمان له کوێ گهماڕۆدراون، هێزهکهمان له کوێدا
ماوهتهوه، ئهم تێگهیشتنه یارمهتیمان دهدات که خۆمان
ڕزگار بکهین و سهربهست بمێنینهوه. وامان لێدێت بوێرانه
بتوانین دژ به دهسهڵاته زۆردارهکان دهنگمان بهرز
بکهینهوه، دهی بهو شێوهیه دهتوانین سیستێمێکی جوداو
پێشکهوتوخواز بۆخۆمان ببژێرین، له ههمان کاتدا
دهوڵهمهندترو زیاتر ماف خواز و هاندهری دهسهڵاتێکی
هاوبهش دهبین، ئهو کارهی ئێمه بهجێیان دێنین نابێته هۆی
بهرقاڵی پرسهێنهرێک که بهرامبهر به ستروکتوره
جوداکانهوه پێناسه بکرێن، بهڵکو ئهوانه ئهنالیسێکن بۆ
چۆنێتی کارکردنی ئهو ستروکتورانه، ئهوانه چۆن له
بنهچهدا پێک هاتوون و چلۆنیش به کاربراون؟.
پرسیار لێرهدا ئهوهیه که ئێمه تا چهند توانیومانه
خۆمان بهرامبهر به لاوازی و ترس و دانپێهێنانو توانای
ڕووبهڕووبوونهوهی ڕووداوهکان بووین؟ کام لهوانهش بۆیان
ههیه بگۆڕدرێن بۆ واتای توانا ؟ ئازایهتی وویست و خوازی
ڕووناکبیری، ئهم کاره تهنها بۆ فهیلهسوفهکان تهرخان
نهکراون، بهڵکو به پلهی یهک بۆ ههر ههموومانه،بۆ
ئێمهی تاک و بۆ بهرپرسانه.
پرس لێرهدا خۆی دووباره دهکاتهوه ئهویش دهڵێت!!!!!
ئایا من دهتوانم چی بکهم و چلۆن دهتوانم مانایهکی پڕ جۆش
به ژیان ببهخشم و چلۆن بوێرانه بتوانم ڕوو به ڕووی
ڕووداوهکان ببمهوه و چلۆن مافی بوون و ههستی مرۆڤایهتیم
بپارێزم؟؟؟.
سوید
2006-07
|