|
THE INDEPENDENT Wednesday 27 June 2007
کام
لەمانه زاڵه: دوەم ئۆکسیدی کاربۆن
carbon dioxide
له ناو
هەوای چواردەوری زەویدا، بەرزبونەوەی پلەی گەرما لەسەر ڕووی
زەوی یان ژمارەی سەرجەم دانیشتوانی سەر ڕووی زەوی؟ وەلام :
هەر یەك لەمانه به درپژایی مپژووی زەوی هەبوون، له باری
هاوسەنگی و هاوتاییدا، جا ئیتر سووتانی کەرەستەی مەعدەنی ژیر
زەوی بوبێت ( وەک خەڵوزی بەرد و نەوت و لپکەوتوەکانی )
بەرانبەر به هەڵمژینی تێکڕای کاربۆن له لایەن ڕوەك و
سەوزاییەوه یان هەڵمژینی گەرمای تپشکی خۆر بەرانبەر به
گەڕانەوەی تپشك بۆ بۆشایی ئاسمان، یان ڕادەی له دایکبوون
بەرانبەر به ڕادەی مردن. هەر یەك لەمانه پابەنده به جیاوازی
نپوان ڕۆیشتنی به ساف و ڕەوانی یان پەنگخواردەوه، هەر
ناهاوتاییەك ڕووبدات کار بوردێکی گەورەی دەبێت، ئێستا هەریەك
لەم سیانه، له ئەنجامی کرداری مرۆڤدا، له هاوتایی خۆیان دەر
چووون و هەر نا هاوتاییەك دەبێته گیروگرفتی زۆر گەوره.
پرسیاری
دوەم : ئەم سێ جیاوازیە چین؟ وەلام : دەرکردنی کاربۆن له
لایەن مرۆڤەوه و گۆڕینی ئاو و هەوا گەورەترین پرسن له سەرتۆپی
بەرنامەی هەواڵەکان، کە به ڕاستی ئەمه له جێی خۆیەتی لەو
کاتەوه که ئەمانه مەترسی گەوره پیشان ئەدەن. بەلام ئەمە لەگەڵ
پەرەسەندنی ژمارەی دانیشتوانی سەر زەوی، که نزیکەی به تەواوی
پشت گوێ
خراوه، نەگونجاوه، که ئەمه ڕیشەی کارەساتی ئاو و هەوایە و
مەترسیە بۆ باری تەندروستی و پێشکەوتنی کۆمەلایەتی- ئابوری
.
لێرەدا
ئاماری سەرژمێریی سەرنجڕاکێشەره، بۆ زیاتر له دوو ملیۆن ساڵی
مێژووی مرۆڤ و ژمارەی دانیشتوانی سەر ڕووی زەوی کەمتر له
چارەکه ملیۆنێك بووه. سەرهەڵدانی کشتوکاڵ بوو به هۆی بەردەوامی
زیاد بوون، بەلام ئەمه هەزاران ساڵی خایاند، تا ساڵی 1800 بەر
لەوە زەوی یەك ملیار مرۆڤ هەڵبگرێت. ئیتر لەو کاتەوه تیژیی و
خێرایی پەرەسەندنی مرۆڤ دەستی پێکرد. له 1930دا گەیشتینه 2
ملیارد ، له 1960دا 3 ملیارد، له 1975دا بووین به 4 ملیارد، له
1987 دا 5 ملیارد له 1999 دا 6 ملیارد ، ئەمڕۆ تێکڕا به 6
ملیارد و نیو مەزەنده ئەکرێت، یان زیاد بوونی به ڕادەی 80
ملیۆن له هەر ساڵێکدا.
دەتوانین ئەم بەرزبووەنەوه پڕتاوه بدەینه پاڵ چی؟ لەم بەشه دا
زۆربوونی خواردن کار تپکردنپکی مەزنی هەیە. بەلام ڕەوتی
نادیاری گۆڕانی سروشتی کۆمەڵگە له وزه وەرگرتن له: با، دار،
ئاو، چوارپێ بارکردن، (مرۆڤیش) بۆ بەکارهێنانی سوتەمەنی
مەعدەنی له جیهاندا که ئیستا زۆربەی وزه مان له سوتاندنی
خەێوزی بەرد، نەوت و گاز دەست دەکەوپت ، تین و گڕی دا به
گۆڕانی چۆنیەتی ژیان گونجاو لەگەێ تەکنۆلۆجیای مۆدپرن دا،
بەتایبەتی له بواری پپشکەوتنی تەندروستی و خاوێنی و دەرمانسازی
دا، هەروەها نابەرانبەری دابەشکردن،ئەم زۆری و مشەییە دوو
چەندانه درێژەی به ژیان و کەمکردنەوەی ڕادەی مردندا.
بەلام
سەرکەوتن له بواری نزمکردنەوەی ڕادەی مردندا لەگەڵ
بەرزبوونەوەی ڕادەی زایین (لەدایکبون) نەگونجێنراوه، ئەمەش
ئەنجامی ئەوەی داوەته دەستمان که مرۆڤ وەك سامان له زۆربوونێکی
توندوتیژدایە
Malthus
لە
کۆتایی سەدەی 18 دا یەکەم جار پپشبینی گیروگرفتی پەرەسەندنی
دانیشتوانی سەر زەوی کرد، ئەم پەرەسەنەندنه خپرا تیژتر دەبپت،
له کاتپکدا هەموو تاکێك توانایی خستنەوەی وەچەی زۆری هەیەوه و
هەر یەکه لەوانەش بەنۆبەی خۆی وەچەخستنەوەی زۆرتری هەیە، ئەم
ڕەوتەش تەنیا کاتێك دەوەستێنرێت که چتێك ڕوبدات تا ڕادەی زایین
و ڕادەی مردن هاوتا بکرێنەوه
.
له
ڕاستیدا له کۆتایی شەستەکاندا ڕادەی زۆربوونی دانیشتوان لە
جیهاندا گەشته پۆپەی، 02% ، دوای ئەوه هاتخوارەوه بۆ 1.3%،
لەگەڵ ئەوەشدا کات و فراوانی ئەم گۆڕانه جیاوازن لەگەڵ جیاوازی
پارچە جیاوازەکانی جیهاندا، لەسەرەتادا،هەردوو ڕادەی مردن و
زایین بەرزن له گەڵ دامەزراوی دانیشتوان. که ڕادەی پپشکەوتنی
ژیان و مەرجی تەندروستی پپشکەوت، ڕادەی مردن کەم دەبپتەوه
ئەنجامی جیاوازی نیوان مردن و زایین دەبێته هۆی زۆربونی
دانیشتوان، دوایی ڕادەی زایین هەر لە زیادیدایە تا هاوتا
بوونەوه بەدەست دەهپنرپت و دیسانەوه ژمارەی دانیشتوان دامەزراو
دەبێت، بەلام له ڕادەیەکی تازه و بەرزدا.
زانایانی سەرژمێری دانیشتوانی سەرزەوی
demographer
بۆ هپنانەخوارەوەی ژادەی زایین، دوو ئەگەریان شیکردوەتەوە؛
پپشنیازیان ئەوەیە که دۆزینەوەی هاوتایی له نیوان مردن و
زاییندا مەیلپکی خۆیی سروشتی کۆمەێگایە، له گەڵ دانپیدانانی
کاتی گۆڕاوی ڕادەی مردن، لەو سەرەوه، هەروەك کەمبوونەوەی ڕادەی
مردن درایە پاڵ هەندێك هپزی گشتی وەك پپشکەوتن له بەکارهپنانی
دەرمان و تەکنۆلۆجیا به هەمان جۆر بەکار بهێنرپت بۆ
کۆنترۆڵکردنی ڕادەی زایین.
کەواتە،
ئپمه ئەمڕۆ له کوێدا وەستاوین؟ ڕادەی زایین له سەرانسەری
جیهاندا نزیکەی 6% و ڕادەی مردن 3%، پپشنیازی نەتەوه
یەکگرتوەکانUN
تا
2050 ئەم ژمارەیەی داناوه که ڕێك دەبێتەوه 8- 10 ملیارد مرۆڤ.
ئەمه دەکاته 50% زۆربوون به پێی ژمارەی ئەمڕۆ.
ئەمه
هەواڵێکی دڵخۆشکەر نییە، ڕێکخراوەی تەندروستی جیهانی
the World Health Organization
ڕاپۆرتپکی توندوتیژی داوه، که زیاتر له 3 ملیارد کەس له ژپر
هپێی هەژاری و بپخۆراکیدا دەژین. لەگەڵ ئەوەشدا له هەشتاکانەوه
بەردەوام بوونی گەشەپێدان و وەدەستکەوتنی خواردن و دانەوێڵه
بەگوێرەی سەر دابەزیوه، تەکنۆلۆجیا ڕەنگه بەردوام بێت له
ڕادەدانان تا ئیستا 50% گۆی زەوی و گیانلەبەر کۆکراوەتەوه بۆ
بەکارهپنانی ئێمه. گەورەترین کارکردی خراپی له سەر گیانلەبەرە
هاوبەشەکانی ترمان لەسەر ئەم گۆی زەویە هەبووەthe
world’s ecosystem ،
ئەمەش به فیڕۆدانپکه له لایەن وزه بەرهەمهپنەرەکانمانەوه که له
گۆڕینی ئاو و هەوا بەر دەوامه.
تەنانەت
هپشتا، لەئاستی
geo-political
جیوگرافیای سیاسِیدا
بەدگمەن باسی کۆنترۆڵکردنی زیادبوونی دانیشتوان دەکرێت. هەر
چۆنێك بێت ئەمڕۆ له بلاوکراوەی
UN Environment programme
له
ڕاپۆرتێکی نوێدا پەنجەی بۆ سەر زۆربوونی دانیشتوان ڕاکپشاوە.
ڕەنگه ئەمه ببێت به هاندەرپکی پێویست که لپدوان و مشتومڕ دەست
پێ دەکات ، ڕەنگه هەندێك بڵێپن پپویستمان به ڕاگرتنی
پەرەسەندنی دانیشتوانه و دەبێت له و جپگایانەدا که ڕادەی زایین
بەرزه – له جیهانی دواکەوتوودا- زۆر پەله بکرپت. هەندێك ڕەنگه
لەسەر ئەوە سووربن، که دەبێت له جِهانی
پیشەسازیدا بێت، دەبێت پپدابگرین له سەر کۆشش و هەوڵدان، لەو
جپگایەی که کارتپکردنی ئەمه له سەر تاکەکان بەرزتره. ڕای سێیەم
ئەوەیە که زۆری ژمارەی دانیشتوان پشتگوێ خەین و چاوببڕینه
زۆربوونی خەرجی مرۆڤ.
ئەو
پرۆگرامانەی له سەر گورجوگۆڵی بۆ دابەزاندنی ڕادەی زایین
سوورن، دەڵێن که ئەو سێ هەلومەرجه دەبێت یەکبگرن. یەکەم:
کۆنترۆڵی زایین دەبێت له ناومەودای هوشیاری و ئاگاداریەوه
هەڵبژێردرێت. دوەم دەبێت به ڕاستی کەڵك له هەرچەند
بچوکتربوونەوەی خپزان وەرگیرێت - ئەگەر بژپوی بۆ به ساڵاچووان
دابین نەکرێت، ئەمه دەبێت بەهاندەر بۆ منداڵ زۆربون. سێیەم
سەرچاوەی کۆنترۆڵ دەبێت ئامادەبێت - بەلام هەروەها بۆ ئەوەی له
کۆمەڵگەدا پەسەندکراوبێت دەبێت ئەمه ببەسترێتەوە به پرۆگرامی
ڕۆشنبیری و زانیاریەوه وه به ئازادی و سەربەخۆیی کچان و ژنان.
چڕی و
زۆری دانیشتوان بووه به هێزێك لەسەر کپشی زەوی. بەگشتی
بەکارهپنان و ڕوتانەوەی سەرچاوەکان له جیهاندا گەشتوەته
ڕادەیکی وا به گوپرەی ڕپکخراوەی یارمەتی بۆ ژیانی جانەوەرانی
کپوی له جیهاندا
the World Wildlife Fund
کە ئەمه هەستێرەیەك دەتوانپت هەڵی بگرێت که 25 جار لەمەی ئێمه
گەوره تر بێت.
بۆ
وەستانەوە بەرەوڕووی ئەم حاڵەته مەترسیدارەدا، گەلێك بڕیار
هەیە له بارەی وەڵام چییە بۆ کارتپکردنی مرۆڤ له سەر گۆی زەوی
و به تایبەتی چۆن دەتوانرێت ئەو دوکەڵ و هەڵمه که مرۆڤ
دەریدەداتhuman
carbon emissions
کەم
بکرپتەوه. ڕێکخستی جۆراوجۆر تەکنیك ، گۆڕانی ڕەوشت و
هەڵسوکەوتی مرۆڤ پپشنیازکراوه، وه بۆ جپبەجێکردنی ئەمانه نرخی
چەندان ترلیۆن دۆلاری بۆ دیاریکراوه که له ماوەی دەیان ساڵدا
دەتوانرێت بکرپت، باشتره له زیانگەیاندن به باری ئاو و هەوا و
کاولبوونی ئابوری به گشتی که ئەمه زۆر نزیکه ڕوو بدات.
بەلام
بۆ خۆلادان له بەشبەشبونی پلان له سەر زیادبونی دانیشتوان،
دەستپیوەگرتنی دەرکردنی دوکەڵ و هەڵم زۆر گرنگ دەبێت و بەسوود
دەبێت، لەسەر بناخەی ئەزموونیUN
له
پرۆگرامی به بەرهەمهپنانەوەی تەندروستی، که ئەوه تۆزقاڵپکه له
هەزارانی ئەو تەکنۆلۆجایانەی بۆ ئەمه ڕپکخراون. ڕاستیەکه
ئەمەیە، له کاتێکدا ناتوانین شوپنەپێی تاکێك لەم بواردا بەهیچ
بگرین، هەروەهاش بەشدارنەبوونی تاك لەم بوارەدا کاری ( خراپی )
خۆی ئەکات.
من
ئیستا بەڕێوەبەری ئەندازیاریی جەمسەری باشوڕیم بۆ بەریتانیا
British Antarctic survey
پێشتر بەڕپوەبەری بالابووم له
International Geo-sphere-biosphere program
، به
دوای زانستی کیمیایی و بایەلۆجی داین که چۆن سیستەمی زەوی کار
ئەکات. نزیکەی 18 مانگ لەمەوبەر نووسراوەیەکم بۆ ماڵپەڕی
BBC Green Room
نووسی،
که پرسەکەم تپدا وروژاندووە
"ئەگەر باوەرمان بەوە هەیە، که قەبارەی شوپنەپپی مرۆڤ لەسەر
ڕووی زەوی مەترسیەکی ڕاستینە ( که لپرەدا بەڵگەیەکی زۆر هەن بۆ
ئەم ڕاستیە)، واتە پپویستمان به تپڕوانینێکی ژیرانه هەیە له
گەڵ کپشان و پێوانێکی زۆردا بۆ کەم کردنەوەی شوپنه پێ بۆ هەر
تاکێك و پرسی بەڕیوەبەری دانیشتوانی سەر زەوی پێویسته بخرپته
بەردەم".
بێگومان
لە کرداردا ئەمه پرسێکی قوڵی هاڕێنەر و پرسۆزه بۆ ڕەفتار و
ڕەوشت و ڕەوایی و کرداریەتی. بۆیە مشتومر له سەری بابەتپکه
بووه به چیرۆکەکەی سەندرپلا(*)Cinderella
، زۆر به دگمەن دەردەکەوێت له ناو گشتی و تەنانەت تایبەتی
خەڵکدا زۆر بەلێبڕاوی لپکۆێینەوەی له سەر بکڕپت. کوبوونەوەی
زانایانی جۆراوجۆر بابەتەکان ئەرك و یەکگرتنی سەرجەم ئەم
هەستێرەیە دەستنیشان دەکەن، کەچی زانایانی سەرژمپرناس
demographer
و تایبەتمەنده دیاریەکان له بارەی دانیشتوانەوه بزرن. هەلێکی
نایابه بۆسەرکرده ئایینیەکان فەیلەسوفان، ڕەوشتناسان، سەرکرده
سیاسیەکان، سیاسەتمەداران و هەموو خەڵك به گشتی له سەرانسەری
زەویدا له سەر له ڕێ لادانی زۆربونی دانیشتوان و پەستاندەوەی
زەوی بکۆڵنەوه
.
له
پێشدا کە ئەم پرسە سەری دەرهپنا زۆر به هێز و توندییەوه له
سەرانسەری جیهاندا بەرەوپیری چوون، بەلام دوای هەڵچونپکی بەجۆش
بۆی، ئێستا ئەبینم کەمێك گۆڕاوه ، ئەمه غەمناکه، له کاتێکدا
کات ناوەستێت هەر دەڕوات توانای ئێمه بۆ هپنانی جیهانێك که
خۆشتر تێیدا بژین کەمتر دەبپتەوه . ڕاپۆرتەکەی
UN
ئەمڕۆ
هەلێکی ترمان بۆ دەڕەخسێنێت تاوەکو لەپپناوی ژیان و پاشەڕۆژی
نەوەکاندا، لپکۆڵینەوەکه دەست پێکەینەوه. هیوا دارم لەم کاتەدا
هەر کەسێك له جێی خۆی ئەم بەربەرەکانپیە بگرپته ئەستۆ.
---------------------------
(*)
ئەم
چیرۆکه مندالانەیە، له چیرۆکێکی کوردی دەچێت بەناوی « دەنکه
هەناره و دپگونه چاره ».
|