ئیسماعیل حەمە ئەمین  

یەکێک لەئەرکە ئەخلاقیەکانمان وەک ئەدیب ئەوەیە، دڵسۆز بین بۆچێژی ئەدەبی، چێژی ئەدەبیش بەهەمان شێوە لەکونجە تاریکەکانەوە بخەینە بەر ڕۆشنایی خوێنەرانی ئەدەب، تێکستە جوانەکان لەخوێنەری ئازیز نێزیک بکەینەوە. بەتایبەت کاتێک هەستدەکەین شتێکمان لەڕێزی خوێنەر پچڕیوە، ئیدی بەشێک لەئەرکی نوسەریمان ئەوەیە: دەبێت نەک وەکو مامۆستایەکی تەقلیدی، بەڵکو وەک چێژبینەرێکی ئەدەب، نەک ئاوڕ، بەڵکو بۆئەوەی لەنێو خۆماندا نقووم نەبین‌و نەبین بەژمارەیەکی دیکەی خرفەکانی نێوەندە ئەدەبی و ڕۆشنبیریەکانی ئەم دنیایە، ئاوڕ لەو نەوە نوێیە ئەدەبیە بدەینەوە کەلەزەمەنی ئێستا خەون‌و بۆچوون‌و تێڕوانیەکانی خۆی دەنوسێتەوە، لەسەروو هەمووشیانەوە، کەجێگەی بایەخدانە بۆ یەکێکی وەک من، ئەو نەوە ئەدەبیەی ئێستای ئەدەبی کوردیە، نەوەیەکە تێکستی ئەدەبی لەم فەوزای سیاسەت‌و شەڕەجنێوی ڕۆژنامە‌و هەرایەدا بەرهەمدەهێنێت. بەمەرجێک بێهودەن لەو خوێنەرانەی کەتەنها دوای ناوە دیارەکان دەکەون. ئەوانە ئەو گەنجانەن بەهێمنی دەنوسن و بەهێمنیش دەخوێننەوە، یەکێک لەو نوسەرانە کەبەهێمنی دەنوسێت، بێئەوەی هیچ هەرایەکی وەک ئەوەی ئەمڕۆ باویەتی بەدووی خۆیدا بهێنی، ئازیزمان (مەحمود نەجمەدین)ی چیرۆکنوس و شاعیرە. دەبێت ئەوەش بڵێم کەسوپاس بۆدنیای کۆمنیکاسێۆن، زۆربەی ئەو دەنگە نادیار‌و هێمنانەمان پێدەناسێت، چەندانی وەک  زمناکۆ قانع و توانا ئەمین و مەحمود نەجمەدین و ئارام سدیق و موحەمەد حوسێن و  چەندانی دیکە.

قەسیدەی (باڵندەی موسافیر) کەلەماڵپەڕی ڕۆشنبیری (دەنگەکان) بڵاوبۆوە، جێگەی ڕاچڵەکین و چێژبینێکی ئێجگار سەیر بوو بۆ من، لەوانەیە ئەوەش وایلێکردبێتم کەئەم چەند دێڕە بنوسم. بەڵێ ڕاچڵەکینێک بەوەی لێرەوە: ڕەشبینیەک، تەنهایەک، گۆشەگیریەک، خۆکوژیەک، ماسۆشیەتێک، بۆهیمیەتێک، ونبونێک، فەوزایەک لەوشە و سۆز لەو قەسیدەیەدا نەک بەبەرجەستەیی بەڵکو بەلێواری هێمنیەوە خۆی شۆڕکردۆتەوە وحەلاجوقیەکەی (حوسێن مەردان)ی شاعیری ئێراقیمان بیرده‌هێنێته‌وه‌. نەک هەر ئەوە بەڵکو تێکستی شاعیرێکی خۆشەویست و هاوڕێیەکی زەمەنی شیعریه‌تی زەمەنی جەنگی بیرهێنامەوە. هەروەک ئەوەی نەوەکان لەو ساتەوەخته‌ ڕەشبینیه‌دا، زەمەنەکانینان تێکەڵی یەکتری بووبێت..

لەچەقی بێ ئومێدیەوە

سڵاو لەتۆ

ئەی باڵندەی موسافیر

(مەحمود نەجمەدەین: قەسیدەی باڵندەی موسافیر، ماڵپەڕی دەنگەکان)

ئەم قەسیدەیە (لەچەقی بێئـومێدیەوە) دەستپێدەکات، سڵاوێک لەباڵندەیەکە نەک لەهەموو باڵندەکان، سڵاو تەنها و تەنها لەیەک باڵندەیە و کۆیی ئەوانی دیکە فەرامۆش دەکات، کۆیی باڵندە کۆچەرەیەکانیش فەرامۆش دەکات، تەنها باڵندەیەکی موسافیرە کەلەچەقی بێئومێدیەوە شیعر سڵاوی لێدەکات. ڕۆحی قەسیدە ئەو باڵندەیە دەبینێت کەئەوانی دیکە نایبنن، چونکە ئەوە مرۆیە حەزی بە بینینی (باڵندەکۆچەریەکانە)، ئەوە ئەدەبێکی زۆری ئەم دنیایە کەسەرسامە بەکۆچی باڵندەکان، لێرەدا ڕۆمانی (وەرزی کۆچکردن بەرەو باکور)ی‌ ڕۆمانوسی سودانی (تەیب ساڵح) لەیادەوریمداخۆی ئامادە دەکات، بەڵام لەقەسیدەی (باڵندەی موسافیر)، شاعیر سەرسامە بەتەنهایی یەک باڵندەی موسافیر!. لێرەوە کۆچ و تەنهایی و بێئومێدی و باڵندەکۆچەریەکان، ئەو ڕەگەزە ئەدەبی وسایکۆلۆژیانەن کەدەقەکە لەسەرەتادا دەیانجوڵێنێ، بەڵام بەجیاوازیەکی یەک خاڵ، ئەویش ئەوەیە: ئێمە لەبەردەم باڵندە کۆچەریەکاندا نین، نەخێر!، ئێمە لەبەردەم تەنها یەک باڵندەی کۆچەرین، تەنها یەک باڵندە و هیچی تر..

ئەم دێڕەی سەرەتای قەسیدەکە بەشێکە لەزنجیرەیەک تۆنی مۆسیقی شیعری ناوەکی، کەبەهێمنیەوە مانا بەرهەمدەهێنێت،مانایەک‌‌‌‌‌ شێوازێکی تایبەتی شیعری خۆی فۆرمولەدەکات. لێرەدا پێویستە ئه‌وه ‌‌بڵێم کەبەرهەمهێنانی ماناو وێنەی شیعری بەشێکە لەو قەیرانە قوڵەی شیعری کوردی ئەمڕۆمانی پێـناسراوە، زۆربەی ئەو شیعرانەی بڵاودەبنەوە لە ڕۆژنامەو گۆڤارەکان کێشەی دورستکردنی وێنەی شیعریان هەیە. ئەمە جگەلەوەی زۆربەی شیعرەکان بەڕۆحێکی میکانیکی و تەکنیکی مەعریفیەوە نوسراون، جوانن بەڵام دوورن لەئیلهام و سروش. لەبەرئەوە سەیر نیە بەشێکی زۆری شیعرەکانی ئەم سەردەمە لەخوێندنەوەی نوسەرەوە سەرچاوەیان هەڵگرتبێت وەك‌ ئەوەی بەشێک بن لەو مۆتیڤانەی شیعریەتی دنیای کردۆتە خەمی‌ باڵای خۆی، بەمانای دوورن لەڕۆحیانەتی شیعریی، دوورن لەئیلهام .

بەپێچەوانەوە ئەمانەوە قەسیدەی (ئەی باڵندەی موسافیر) یەکێکە لەو قەسیدانەی خاوەنی ڕۆحی خۆیەتی، خاوەنی سروش و ئیلهامی خۆیەتی، خاوەنی لامسەلایی و بێهودەی خۆیەتی، خاوەنی ژیانی تایبەتی خۆیەتی. بەهیچ شێوەیەک (تەنها لەهەندێک شوێندا نەبێت!)، هەست بەزۆر لەخۆکردن ناکەین لەنوسیندا، هەست ناکەین هێزێکی نەرجسیانە هەبێت کەکێشەی لێرەبوونی شاعیر لەنێو قەرەباڵغی مێگەلی کۆمەڵایەتیدا، ڕاپێچی نوسینی كردبێت. بەتۆبزی لەقودەرەتی خوێندنەوە شیعر بەرهەمهێنرابێت، نەک تواناو ئیلهام پاڵی پێوە بنێت بنوسێت، نەخێر، لەم دەقەدا شاعیر بەتەنهایی بەرامبەر دنیای خۆی دەبێتەوە، تەنها دنیای خۆی و باڵندە موسافیرە تەنهاکەی.

ئەی باڵندەی موسافیر

من لەزەویم و تۆ لەئاسمان

بابەیەک ئاڕاستەدا بڕۆین

تۆ ڕێگە لەو خودایە بگرە کەبۆ دزینی ڕۆحی من دێ

منیش ئەو ڕاوچیە ڕاودەکەم کەئەشق کوژە.

(مەحمود نەجمەدەین: قەسیدەی باڵندەی موسافیر، ماڵپەڕی دەنگەکان)

ئەم قەسیدەیە هەوڵدانێکە بۆ وێنەکێشانی پۆرترێک بۆ خود لەڕێگەی ڕاپێچکردنی ڕەگەزەکانی دەرەوە بۆنێو ئەو ماناو ڕەگەزانەی، کەبەنێو خودی شیعریدا لەململانێدان. هەوڵدەدات هاوسەنگبوونێک بدۆزێتەوە لەنێوان هەردوو خود (سوبێكت)، سوبێکتێکی کۆمەڵایەتی کەبەرەو دەرەوەی خۆی نەرجسیانە وەک خودێکی کۆمەڵایەتی کاردەکات بۆ ئەوەی بڵێت: ئاها ئەوە من لێرەم‌و دەمەوێت وەک خودی نوسەرێک لەنێوەندێکدا بوونێکی سۆسیۆ فیزیکیم هەبێت. ئەوی دیکە سوبێکتێكە کەزیاتر ئیلهامە‌‌و خۆخەریکردنە بەئیگۆسینتراڵی (خۆپەرست سێنتراڵی شیعری). من پێموایە چیرۆکی ئەم دووسوبێکتە، ئەم دوو خودە (سۆسیۆفیزیکی و ئیگۆ سێنتراڵیە) لەڕۆحی ئەدەبی هەموو دنیادا دەبینرێت، چاوگێڕانێکی کورت بە ئاوتۆبیۆگرافی نوسەرانی ئێمە و دنیادا، ئەو نەخشەی زۆرانبازیە سەختەمان بۆ دیاری دەکات.

لەقەسیدەکەدا خودێکی خۆپەرست سێنتراڵی دەبینین کەدەوێت لەڕًێگەی دووبارە تەشکیلەکردنەوەی دنیای دەرەوە، خۆی نیشانبدات، بەمانای دەیەوێت جارێکی دیکە جیهانی هەبووی دووبارە بینابکاتەوە بۆ ئەوەی بگاتە ئاستی هیواکانی، لەبەر ئەوەی خودی دیار، یان (خودی بینراوی کۆمەڵایەتی) کەبە (سۆسیۆفیزیکی) ناوزەدمان کرد،لەو ژینگەیەدا توانای ژیانی نەماوە، چارچیە جگەلەگەڕانەوە بۆ (ئیگۆسێنتراڵی شیعری ) بۆ ئەوەی لەیۆتۆبیای شیعریدا بتوانێت دنیایەکی دیكه‌ بۆ خۆی بینابکات، دنیایەکی تەواو جیاواز لەدنیای ڕۆژانە ژیان..

تەنهام و ئاشقم بەوەهم

تەنهام و یاخیم لەکۆڵانەکانی شار

تەنهام و زیندوم لەنێو مەرگدا

تەنهام و لەقەرەباڵغیدا گەمارۆدراوم..

(مەحمود نەجمەدەین: قەسیدەی باڵندەی موسافیر، ماڵپەڕی دەنگەکان)

خودی شیعری تەنهایە و بەقەرباڵغی گەمارۆدراوە، ئەمەش ئەو (خۆپەرستیە شیعریە) کەباسی لێوەدەکەین، ئەو خۆپەرستیەی شیعر نایەوێت هیچ مانایەک بدات بەقەرەباڵغی، ئەوەی بەلای ئەو خودە شیعریەوە گرنگە تەنها ئەو ڕەگەزانەی دنیای هەبوویه‌ کەلەخزمەت چێژی شیعریدان. نەک هەر ئەوەندە بەڵکو دەیەوێت مەرجەکانی خۆی بۆ ئەو باڵندەیەش نەخشەڕێژ بکات کەئەو، لەڕێگەیەوە بۆ دنیا دەدوێت. چ نەبێت لەڕێگەی ئەو فیگورەوە (خۆپەرستی شیعری ) دەتوانێت تەعبیر لەخۆی بکات، ئەوەتا مەرجی هەیە بۆ باڵندە تەنیایەکە و دەڵێت:

ئەی باڵندەی موسافیر

ئۆقرە مەگرە لەسەر درەختێک

کەلەودیوی وەرزێکەوە دەمرێ

(مەحمود نەجمەدەین: قەسیدەی باڵندەی موسافیر، ماڵپەڕی دەنگەکان)

ئیدی باڵندەی موسافیریش هەمان کۆیلەی ئەو خودە شیعریە خۆپەرستەیە کەدەیەوێت دنیای ئێمە پڕبکات لەخەم و ڕەشبینی، بەڵام هەموو ئەم ڕەشبینیە بۆ تێرکردنی (ئیگۆ سێنتراڵی ) شیعریە کەلێرەو لەوێ بەپێوانەکانی خۆی دنیای هەبووی دەرەوەی خۆی  دەنەخشێنێ. لەپشت هەموو ئەوانەشەوە ئیگۆسێنتراڵی شیعری لەتێکشکانە (سۆسیۆ فیزیکیەوە) هاتووە کەدنیای دەرەوە،( کۆمەڵگە و نۆرم و ئاین و دەسەڵات)، بەقوڵی ئەو خوده‌‌ کۆمەڵایەتیان بریندار کردووە، ئیدی هەستێک هەیە کەلەتەنهایی خۆیدا بۆتە نوێنەری دەنگی نەوەیەکی نوێی کوردی، بەجۆرێک واهەستدەکەم لەجیاتی هەزرارەها گەنجی وڵاتەکەم قسەدەکات :

باڵندەی موسافیر

تۆ دەتوانی ئەتلەسەکان ببڕی

من هەنگاوەکانم

لەکۆڵانەکانی شار دەرناچێت

(مەحمود نەجمەدەین: قەسیدەی باڵندەی موسافیر، ماڵپەڕی دەنگەکان)

ئەمە ئەو تراژیدیایە سایکۆلۆژیە کەبەلێواری ژیانی کۆمەڵگەی کوردیدا پیاسەی لامسەلایی خۆی دەکات، ئەوە وێنەی ئەو گەنجانەن لەبێهودەیی بێهودەترن. لێرەوە ئیگۆ سێنتراڵی شیعری تەنها لەبابەتی شیعری ئەبستراکدا خۆی گێژنادات، بەپێچەوانەوە هەوڵدەدات پەلبهاوێتە نێو پێچەکانی خۆشبەختی، خۆی بکات بەمەوداکانی بەختەوەریدا، مادامەکی مێینەیەک هەیە دەتوانێت هەموو ئەم تێکشکانە لەخۆیدا، لەجەستەی خۆیدا لەئامێز نێت، ئاڵۆشی بکات بەدڵۆپە شەهوەتە پڕلەخومارەکانی نێوان ساتەکانی گەنجێتی و ساتەوەختەکانی بێهودەیی، ئەوەتا دەڵێت:

دەستەکانم لەنێو مەمکی ڕەعنا بەجێما..

(مەحمود نەجمەدەین: قەسیدەی باڵندەی موسافیر، ماڵپەڕی دەنگەکان)

کەچی ئەو هەستە بەئاڵۆشی و مەستبوون بەجەستەیه، جارێکی دیکە لەئیگۆسێنتراڵی شیعریدا خۆی شێوەباز دەکاتەوە، بەمانای جارێکی دیکە جەستە دەبێتەوە بەدەروازەیەک بۆ تێپەڕبوونی خەمە فیزیکیە کۆمەڵایەتیەکان، ئەو برینداریەی کەنایەڵێت شتەکان وەک خۆی ببینرێت، دیسانەوە ئیگۆی شیعری زاڵترە بەسەر توخمەکانی دیکەی ئەم دەقەو بواری جەستەی مێینە نادات (پلاتۆنیانه) خۆی بەسەر تەوەرەکاندا بەختەورەبکات، بەڵکو نێرینەیەکی شیعری ئیگۆ سێنتراڵ هەموو جەستەی دەکاتەوە بەو ڕەمزەشیعریانەی کەلەدنیای ماتریاڵی دەرەوەی خۆی وەریگرتووە ..

کۆلانێک تاریک

وەک پرچی ڕەعنا

کۆڵانێک دەرگاکانی داخراون

کۆلانێک ساڵ دوانزە مانگ پایزێتی

(مەحمود نەجمەدەین: قەسیدەی باڵندەی موسافیر، ماڵپەڕی دەنگەکان)

لەم چەند دێڕەو چەندەها دێڕی دیکەی بەرهەمهێنانی مانا لەو ئیگۆ سێنراڵیە شیعریەوە سەرچاوەی هەڵگرتووە، وایکردووە قەسیدە خۆی لەخۆیداو لەنێو جیهانی ناوەکیدا خۆی چەندەها جار تەشکیلە بکاتەوە، لەهەموو لایەکی ئەم قەسیدەیەدا ماناو ڕەمزەکان، دنیای دەرەوەی ڕیاڵستی و خەیاڵ، یۆتۆبیاو ڕەگەزە وەحشیەکانی هۆشمەندی، نەست‌و ڕۆشنایەکانی لۆجیکی ژیانی ڕۆژانە، ڕۆمانسیەت‌و ڕەشبینی، ئەمانە هەمووی هاوتەریبی یەکترن‌و مانای خۆیان بەرهەمدەهێنن.

هۆ باڵندەی موسافیر

دۆزەخ سەختە

سەختتر ئەوەیە

بەدارستانەکانی بەهەشتدا

بەکەلەپچەکراوەی بۆ دۆزەخت بەرن.

یاخو لەم چەند دێڕەدا موتوربەی خەیاڵێکی بەپێز لەنێو ئەم دێڕانەدا خۆی شاردۆتەوە:

ئەوەندە بەسەر ڕۆحی ڕووبارەکاندا مەیەو مەچۆ

چاوەڕوانی گەمەی ماسیەک مەکە...

.....

کازیوەکان گشتیان ئاوەها شوومن

کازیوەیەک ئومێدێکی چکۆلەم بوو بەخۆڵەمێش

کازیوەیەک دایکم بەبێ ویستی خۆی بەجێیهێشتم

کازیوەیەک ڕەعنام لێ ونبوو

کازیوەیەک دارچنارەکانی خەیاڵمیان بڕیەوە

کازیوەیەک دڵم وەک سێوێک قاشکرا..

(مەحمود نەجمەدەین: قەسیدەی باڵندەی موسافیر، ماڵپەڕی دەنگەکان)

لەم خوێندنەوە تێپەڕییەدا بەنێو قەسیدەی (باڵندەی موسافیر) ی (مەحمود نەجمەدین)ی چیرۆکنوس‌و شاعیر، ئەو خودە لەخۆبایی و خوپەرستە شیعریە دەناسینەوە کەلەنێو هەموو دەقێکی ئەدەبی داهێنەرانەدا خۆی پاڵخستووە، ئەبێت ئەوەش لەیاد نەکەین کەمەحمود وەک گەنجێکی کوردی خاوەنی خەونی سەردەم و کەشیگەرایی نەوەکەی خۆیه‌تی‌، نوێنه‌ری ئەو تان‌و بۆ کۆمەڵایەتیە سیخناخدراوەیە بەململانێەکانی نێوان ئیندڤیدوالی شیعری و کۆمەڵگەیەکی ئاوس بەسیاسیەتەکانی خێڵ.

کەئەم قەسیدەم خوێندەوە هەستم بەغەمباریەکی قوڵ کرد، غەمباریەک تائەو ئاستەی ڕۆحی بریندارکردووم، بەوەی، نەوە نوێیە ئەدەبیەکانی ئەم سەردەمەش هەر وەکو ئێمەی نەوەی جەنگ لەنێو ئەو بێهودەیەدا پەلەقاژێیانە. بێهوده‌یه‌ك،ڕەشبینیەکی ترسناک لەگەڵ خۆیدا ڕاپێچ دەکات. گەر هاتوو ئێمە ئەو زەمەنە ئەو بێهودەیەمان بەپاشەڕۆژێکی دوای تەواو بوونی جەنگەبێهودەکانی پڵنگەپەڕۆینەکانی ژەنراڵاکانی بەعس و شاخ ڕاونابێت‌و باشتر وایە بڵێم مەشروعدار کردبێت. ئەوا لەم قەسیدەیەدا نەوەی نوێی کوردی لەبەردەم بەتاڵیەکی گەورەدا پەلاقاژێتی، لەنێو بۆشایەکی نادیاردا پێمەلەیەتی، کەنەک پاشەڕۆژ، تەنانەت ساتەکانی ڕەشبینیشی،‌ئەوساتانەنین کەبتوانێت خۆی لەبەردەم یۆتۆبیایەکدا وەک سێوێک قاش بکات. بەمانایه‌كی دیكه، گەر نەوەی جەنگی ئەدەبی، نەوەی ئێمە کازیوەیەکمان لەخەیاڵدا هەبووبێت، ئەوا نەوەی نوێی کوردی نەک هەر کازیوەی نیە، بەڵکو  کازیوەکانیشیان لابێزراوە. لەم قەسیدەیەدا ڕۆحێکی بریندار و ئیگۆسێنتراڵیەکی شیعری سەما دەکات،سەمایەک لەنێو بێهودەیدا، سەمایەک لەنێو بۆشایەکی تەنیاو بێهودەیدا، سەمایەک لەنێو زەوتکردنی خەیاڵ و پاشماوەی ئەو جەنگانەی بەسەرچوون و داروپەردووەکانیان بۆ نەوەی نوێی ماوەتەوە، سەمایەکە لەنێو خرفبوونی شکۆداریەکانی مێژوو، سەمایەکە لەنێو مەمکەکانی ونبوونەکانی ڕەعنادا ..

نورنبێرگ ‏

10. August 2007