|
بۆ ناكرێ (ئۆتۆنۆمی) بدرێته توركمانه‌كان؟
كێشه‌ی
كورد و توركمان، كێشه‌یه‌كی مه‌ڵاسدراوه، ئه‌و كاتانه
سه‌رهه‌رڵده‌دات كه گۆرانكاری گه‌وره له‌سه‌ر گۆڕه‌پانی
عێڕاق
رووده‌دات و دێته پێشه‌وه‌وتوندوتیژی و رووبه‌روونه‌وه‌ی
تێده‌كه‌وێت. هۆكاره‌كانی ئه‌م كێشه‌یه‌ش دوولایه‌نه‌یه
له‌لایه‌ك بۆ عه‌قلیه‌تی توركمان ده‌گه‌ڕیته‌وه، كه
به‌رده‌وام ئۆباڵی كێشه نه‌ته‌وه‌یه‌یی و سیاسیه‌كانی خۆی
ئه‌وه‌نده‌ی بۆ كورد ده‌گه‌ڕێنێته‌وه ئه‌وه‌نده بۆ
نهتهوهی عه‌ره‌بی ناگه‌ڕێنێته‌وه، كه به‌رده‌وام
عه‌ره‌بیش ده‌سه‌ڵاتداربووه. به‌ڵكو زۆرجار له‌دژی كورد
بوونه‌ته دارده‌ستی ڕژێمه یه‌ك له‌دوای یه‌كه‌كانی عێڕاق یا
به‌پێچه‌وانه‌وه كاتێك په‌یوه‌ندی كورد له‌گه‌ڵ مه‌ركه‌ز
ئاسایی بووه ئه‌وان دژی مه‌ركه‌زبوونه و به‌رده‌وام
به‌پێچه‌وانه‌ی داخوازیه‌كانی گه‌لی كورد كاریان كردووه.
هۆكاره‌كانی هه‌ندكیان ده‌ره‌كین كه په‌یوه‌ندی به‌ده‌وڵه‌تی
توركیاوه بووه و هه‌ندكیان ناوخۆین، گرنگتریان ئه‌وه‌یه كه
ئه‌مه‌ش ده‌توانین به‌لایه‌نی دووه‌مه‌ی كێشه‌كه‌شی دابنێین،
تا ئێستا كورد به‌گشتی له‌كێشه‌ی توركمان نه‌گه‌یشته‌وه‌و به
ستراتیجیه‌تی هاوپه‌یمان و شه‌ریك مامه‌له‌ی له‌گه‌ڵ توركمان
نه‌كردووه، بۆپڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و بۆشایه‌ك به‌رده‌وام توركمان
ده‌وڵه‌تی توركیای به به‌دیل زانیووه. بۆ سه‌لماندی ئه‌و
ڕایه ساڵی ١٩٦٠ له كه‌ركوك كاتێك كورد یادی دووساڵه‌ی شۆڕشی
(١٤ ته‌موزی) به خۆپشاندانێك سازكرد، توركمانه‌كان
ته‌ماته‌بارانی خۆپشانده‌راین كرد و تومه‌تی (شیوعی) بوونیان
ده‌دایه پال كورد چونكه كورد پشتگیری له شۆرش ده‌كرد،
ئه‌وبوو پێكدانێكی گه‌وره‌ی لیكه‌ته‌وه خه‌ڵكێكی زۆر له
هه‌ردوولا كوژراو بریندابوون. هۆكاره‌كه‌شی بۆ ده‌ستێوه‌ردانی
توركیا ده‌گه‌ڕیته‌وه كاتێك دژی شۆرشی (١٤ ته‌موزی) بوو. جا
بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی ئێمه‌ی كورد بتوانین توركمان به‌لای خۆمان
ڕابكێشین، پێویسته له‌سه‌ر سه‌ركردایه‌تی سیاسی كورد دوور له
ده‌مارگیری نه‌ته‌وه‌یی و دوورله هه‌ڵدانه‌وه‌ی لاپه‌ره
تاڵه‌كانی مێژوویی په‌وه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌ردوولا،
به‌ئاراسته‌ی داڕشتنی ستراتیجیه‌تی دۆستایه‌تی و
هاوپه‌یمانیه‌تی له‌گه‌ڵ توركمان دابڕێژین، ئه‌ویش به‌پێ
داگرتن له‌سه‌ر دابینكردنی مافه‌كانیان له چوارچیوه‌ی عێراق
به‌گشتی و كوردستان به‌تایبه‌تی. جا بۆ زیاتر تێگه‌یشتن
له‌سه‌ر ئاسه‌واری خراپی ده‌مارگیری نه‌ته‌وه‌یی و دواكه‌وتنی
پرۆسه‌ی دیموكراسی، وه چۆنیه‌تی كاركردن بۆ پته‌وكردن و
گه‌ڕاندنه‌وه‌ی متمانه له نێوان توركمان و كورد، باسه‌كه
به‌وشیوه‌یه ده‌ست پێده‌كه‌ین.
كاتێك
هيتله‌ر به‌ده‌مارگيری نهتهوهی ئاری ئه‌لَمانی،
هه‌رجوله‌كه‌يه‌كی له‌كونجی دونيا ده‌ستگيركردبا، له‌كوره‌كانی
هۆلَۆكۆزی ده‌په‌ستو ده‌يبرژاند. هيتله‌ر به‌وكرده‌وانه‌ی
چاڵێكی قوڵی بۆخۆی هه‌ڵَكه‌ندو سه‌راپای دونيای ديموكراسیخوازی
له‌خۆ كرده دوژمن و به‌هه‌رِه‌شه‌يه‌كی گه‌وره‌يان له‌سه‌ر
دواڕۆژی ديموكراسی وجيهان ژمارد. له‌ئه‌نجامدا ئه‌لَمانيای
دابه‌شكردو ئه‌لَمانه‌كانی به‌شی رِۆژهه‌ڵاَتی تا رِووخانی
ديواری به‌رلين له سالَی ١٩٨٩ خستبوه نه‌هامه‌تی و گه‌لی
جووله‌كه‌و ئاينی یه‌هودیش به‌زوڵَم لێكراوتين ونه‌ته‌وه‌و
ئاین ده‌هاته به‌رچاو. دوای نه‌ماني هيتله‌ر جووله‌كه‌كان
هه‌ست و سۆزی هه‌موو دونيايان به‌لای خۆيان رِاكێشاو،
وه‌عده‌كه‌ی بلفۆری سالَی (١٩١٧) ش كاتی هات له‌نێو رِه‌فه
تۆز له‌سه‌رنيشتوه ته‌مه‌ن (٣٢) سالَه بێته‌وه‌گۆڕێ و له
سالَی (١٩٤٨) به‌كرده‌وه نيشتمانی به‌ڵێن پێدراو له
فه‌له‌ستين ببێته ڕاِستی. به‌ڵام كاتێ جوله‌كه‌كان
له‌نه‌ته‌وه‌ی چه‌وساوه‌وه بونه نهتهوهی چه‌وسێنه‌ر،
ئه‌وسۆزو هه‌سته‌ی جيهانيان تارِاده‌يه‌ك له‌ده‌ستدا.
ميلۆسۆفيجی يوغسلافياش كاتێك ده‌مارگيری ئاينی و نه‌ته‌وه‌يی
كرده پێوه‌ر، وڵاتی دابه‌ش كردو سه‌ری خۆشی له‌زيندان خوارد.
كاتێك
عه‌ره‌بيش ئيسلامبوونيان ته‌نيا به عه‌ره‌ب په‌يوه‌ستدار كرد
و هه‌ركه‌سێك له‌ده‌ره‌وه‌ی نهتهوهی عه‌ره‌ب ئيسلام بوونی
خۆی رِاگه‌ياندبایه ئه‌وا به (موالی) ناوزه‌ند ده‌كرا. بۆيه
ئيرانيه‌كان به‌ناوی عه‌باسيه‌كان ده‌ولَه‌تی ئه‌مه‌وی سونه
مه‌زهه‌بی قوڕه‌يشيان ڕوخاندو ئيمبراتۆريه‌تێكی گه‌وره‌يان
دامه‌زراند، له‌و ڕۆژه‌وه ده‌سه‌ڵاتی خه‌لافه‌تی ئيسلام
له‌عه‌ره‌بايه‌تی داماڵاو به‌عوسمانيه توركه‌كان كۆتايی
پێهات. له‌وێوه‌ش عه‌ره‌ب پارچه‌پارچه بوون وله‌و ڕۆژه‌وه
ڕِق و كينه‌ی خۆيان به‌سه‌ر هه‌موو نه‌ته‌وه‌كانی غه‌يره
عه‌ره‌ب داده‌ڕژێنن، به‌ڵَكو به‌وه‌ش نه‌وه‌ستان، ئه‌وه‌ی
سونه‌ش نه‌بويايه به‌عه‌ره‌ب و ئيسلامی نازانن. بۆيه‌ش ئه‌مڕۆ
له‌كۆڵاَنێك سونه هاوسێ شيعه‌كه‌ی ده‌كوژێ و شيعه‌كه‌ش
به‌پێچه‌وانه سونه‌یه‌ك ده‌كوژێ، هه‌ر ئه‌مه‌شه بۆته مايه‌ی
ئه‌وه‌ی ئه‌مرِۆ عه‌ره‌ب تاكه دۆستێك له‌جیهانی هاوچه‌رخدا شك
نه‌بات. له‌ده‌رئه‌نجامی ئه‌و رِاستيه بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت،
هه‌ركه‌سێك يا نه‌ته‌وه‌يه‌ك ياهه‌ر قه‌واره‌يه‌كی سياسی تووشی
په‌تای ده‌مارگيری نه‌ته‌وايه‌تی يا ئاينی يا ئايدۆلَۆجی بێت
له‌يه‌كه‌م رِووبه‌رووبونه‌وه‌و دواتر شكست هێناندا، چ
كاره‌ساتێكی گه‌وره به‌سه‌ر وڵات و نه‌ته‌وه‌و تاكه‌كانی
دێنێت، هه‌ر له‌تێكشكاندنی تاكه‌كانه‌وه تا خاپوور كردنی
سه‌رخان و ژێرخان و پارچه‌پارچه‌كردنی وڵات. جگه‌له‌مه ئه‌م
جۆره ده‌مارگيريانه ده‌بنه مايه‌ی بێ هێزكردن و
پاشه‌كشه‌پێكردنی شه‌پۆڵی ديموكراسی له‌سه‌رئاستی ناوچه‌یه‌ك
يا جيهان به‌گشتی.( هه‌روه‌ك سامۆئێل هنتگنی زانای سياسی
زانكۆی هارڤه‌رد ده‌ڵێت: مێژووی ديموكراسی پێشكه‌وتنێكی
به‌ره‌وامی له‌سه‌رخۆ نه‌بوه، به‌ڵكو زنجيره‌يه‌ك شه‌پۆڵی
يه‌ك به‌دوای يه‌كه، پێش ده‌كه‌وێت و دواده‌كه‌وێت و پاشان
گرده‌بێته‌وه‌و دووباره به‌گور ده‌ست پێده‌كاته‌وه. هنگتن
به (٣) قۆناغ مێژووی ديموكراسی دياركردوه و ناوی ناوه
(شه‌پۆڵی درێژی).
يه‌كه‌م شه‌پۆڵی له‌سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مه‌وه
له‌گه‌ڵ فراوانبوونی مافی ده‌نگدان بۆ ڕێژه‌يه‌كی گه‌وره‌ی
دانيشتووی خه‌ڵك له‌وڵاته يه‌گرتوه‌كان ده‌ست پێده‌كات و ئه‌و
شه‌پۆڵه به‌رده‌وام ده‌بێت تاسالَی بيسته‌كان، له‌و
ماوه‌يه‌دا نزيكه‌ی (٢٩) ووڵاتی ديموكراسی هاته‌بوون و سه‌ری
هه‌ڵدا. به‌ڵام ئه‌وشه‌پۆلَه له‌سالَی ١٩٢٢ وه به‌گه‌يشتنی
مۆسۆلۆنی بۆ ده‌سه‌ڵاتی ئيتالَيا و (فرانكۆ وهيتله‌ريش-
نووسه‌ر) تا سالَی ١٩٤٢ پاشه‌كشه‌ی كردو ژماره‌ی ووڵاته
ديموكراسيه‌كانی جيهان دابه‌زی بۆ (١٢) ووڵات.
شه‌پۆڵی
دووه‌می ديموكراسی به‌سه‌ركه‌وتنی هاوپه‌يمانان له جه‌نگی
جيهانی دووه‌م ده‌ست پێده‌كات و له‌سالَی (١٩٦٢) ده‌گاته
لوتكه‌و، ژماره‌ی وڵاَته ديموكراسيه‌كان به‌رزده‌بێته‌وه بۆ
(٣٦) وڵات. به‌ڵام ئه‌م شه‌پۆلَه‌ی دووه‌ميش پاشه‌كشه
به‌خۆوه ده‌بينی و ژماره‌ی وڵاتانی ديموكراسی له‌ساڵی ١٩٦٢
دێته خوارێ بۆ (٣٠) ولات به‌هۆی گه‌رمبوونی به‌ره‌كانی جه‌نگی
سارده.
به‌لڵام
له دوای سالَی ١٩٧٤ وه ئه‌مجاره‌يان شه‌پۆڵی سێيه‌می
ديموكراسی ده‌ست پێده‌كاته‌وه‌و نزيكه‌ی (٣٠) وڵاتی تری نوێی
ديموكراسی سه‌رهه‌ڵده‌دات و زياد ده‌كات و ده‌بێتة دووقات.
هنتگن ده‌پرسێ ئايا پاشه‌كشه‌ی شه‌پۆڵی سێيه‌می ديموكراسی
رِووده‌دات؟
بۆ
وه‌ڵامی ئه‌و پرسياره هنتگن كه‌وته شێكردنه‌وه‌ی پێكهاته
ئاڵۆزه‌كانی هێزه كه‌لتوری و سياسيه‌كان نێوو هه‌رێمه
جياجياكانی جيهان كه له‌كاردان، دووئه‌گه‌ری ده‌ست نيشان كرد،
ئه‌گه‌ری پاشه‌كسه‌ی شه‌پۆڵی سێيةمی ديموكراسی و ئه‌گه‌ری
سه‌رهه‌ڵدانی شه‌پۆڵی چواره‌می ديموكراسيی له سه‌ده‌ی (٢١)
دا. به‌ڵام هه‌ر یه‌ك له‌و ئه‌گه‌رانه‌ی به‌يه‌كبوون و
لێكترازانی دوو فاكته‌ری يه‌كلاكه‌ره‌وه به‌سته‌وه، كاتێك
هه‌ردوو فاكته‌ری په‌ره‌سه‌ندنی ئابووری و سه‌ركردايه‌تی كردنی
سياسی يه‌كببن په‌ره‌سه‌ندن و فراوان بوونی ديموكراسی روو له
گه‌شه‌سه‌ندن ده‌كات. چونكه په‌ره‌سه‌ندنی ئابووری واده‌كات
زه‌مينه‌و ئه‌گه‌ری ديموكراسی بوونی ببێت، به‌ڵام
سه‌ركردايه‌تی كردنی سياسی راسته‌قینه، ديموكراسی ده‌كاته
رِاستی).
لێره‌دا دوای ئه‌و لێكدانه‌وه‌يه‌ی هنتگن ده‌توانين بلَين
مه‌به‌ست له‌سه‌ركردايه‌تی كردنی سياسی كاتێك ديموكراسی
ده‌كاته رِاستی، ئه‌وكاته‌ی خۆی له‌ده‌مارگيری نه‌ته‌وايه‌تی
يا ئاينی يا ئايدۆلۆژی بپارێزێ. په‌ره‌سه‌ندنی ئابوريش به
ئاراسته‌ی خۆشگوزه‌رانی و پێشكه‌وتنی كۆمه‌ڵگايه‌كه‌ی
به‌كاربهێنێ. به‌پێچه‌وانه‌ش ئه‌و ده‌رئه‌نجامه خراپانه‌ی
لێده‌كه‌وێته‌وه كه سه‌روه ئاماژه‌مان بۆكرد.
به‌واتايه‌كي تر ده‌بێت سه‌ركردايه‌تی سياسی كورد نه‌كه‌وێته
ئه‌و گۆشه نيگايه‌ی كه جوله‌كه‌كان تێكه‌وتن و ده‌بيَت زۆر
ژيرانه مامه‌لَه له‌گه‌ڵ كه‌مه نه‌ته‌وه‌يه‌تيه‌كانی
كوردستان بكات، له نهتهوهی چه‌وساوه نه‌بێنه نهتهوهی
چه‌وسێنه‌ر. هه‌رچه‌نده ئێمه خاوه‌ن قه‌واره‌يه‌كی سياسی
سه‌ربه‌خۆنين و هێشتا كێشه‌كه‌مان له‌عێراق به‌ته‌واوه‌تی
يه‌كلانه‌بۆته‌وه. به‌ڵام گه‌ربێت و مافه‌كانی گشت نه‌ته‌وه‌و
ئايينه‌كانی نێو ئه‌و هه‌رێمه دابين بكه‌ين و داكۆكيان
لێبكه‌ين، دوورنيه ئه‌و هه‌نگاوه‌ی ئێمه ببێته مايه‌ی
وه‌ديهێناني ئه‌و قه‌واره سیاسيه‌ی كه هه‌موومان خه‌ونی
پێوه ده‌بينين. جا ئه‌وه‌ي من لێره مه‌به‌ستمه، دابين
كردني مافی ئه‌و نه‌ته‌وه‌و ئاينانه‌يه‌يه كه‌هاوشان له‌گه‌ڵ
كوردا له‌كوردستان ده‌ژين. له‌نێو ئه‌و نه‌ته‌وانه‌ش
نهتهوهی توركمانه.( هه‌رچه‌نده به‌پێی سه‌رچاوه
مێژوويه‌كان بوونی توركمان له‌ناوچه‌كه ده‌گه‌رِێته‌وه بۆ
سه‌رده‌می خه‌لافه‌تی عه‌باسی، به‌تايبه‌تی له‌كاتی
فه‌رمانڕه‌وايی (خه‌ليفه معتسم ساڵی (٨٣٢)ی ميلادی)،
به‌تايبه‌تی پێش ئه‌وه‌ی ببێته خه‌ليفه ئه‌و توركانه‌ی
ده‌كڕييه‌وه كه به‌كۆيله‌يه‌تی له ناوه‌ڕاستی ئاسيا له
وڵاَتی پشت ڕووبار (فه‌رغانه، ئه‌شرونه، سغدو شاش) ده‌هێنران
و له‌بازڕاكانی به‌غدا ده‌فرۆشران. سوپايه‌كی لێ دروستكرد بۆ
دژايه‌تی كردن و رِاگرتنی پارسه‌نگی هێز له‌به‌رامبه‌ر
ڕه‌گه‌زی فارس وعه‌ره‌ب. كاتێكيش (فاتح بأمر اللة)ی خه‌ليفه‌ی
عه‌باسی داوای له (تغرلبك) ی سوڵتانی توركه‌كان له‌ناوه‌ڕاستی
ئاسيا كرد، بێت يارمه‌تی بدات بۆ له‌ناوبردنی ده‌سه‌ڵاتی
(بۆهيه‌كان- كه فارس بوون). ئه‌وه‌بوو له (١٦/ره‌مه‌زانی/
٤٤٧ هجری) هاتنه نێو به‌غدا. له‌وكاته‌وه ده‌سه‌ڵاتی
سه‌لجوقيه توركه‌كان له‌عێراقی ئه‌وكاته سه‌ريهه‌ڵدا.
دوابه‌دوای ئه‌وه شه‌پۆڵی كۆچی به‌رده‌وامی خێڵه توركه‌كان
بۆ عێراق و ئه‌و ناوچه‌یه به هاتن وده‌سه‌ڵات گرتنه ده‌ستی
خێلَی (قه‌ره قۆينلۆ- واته به‌رخی رِه‌ش) له (١٤٠٥ تا ١٤٦٢)
بوو، دواتر هاتنی خێڵی (ئاقۆينلۆ- واته به‌رخی سپی) له
(١٤٦٢ تا ١٥٠٨). خه‌لافه‌تی عوسمانيش (١٥٣٤ تا ١٩١٧) دوا
ده‌سه‌ڵاتی توركه‌كان بوو له‌ناوچه‌كه). ئه‌گه‌ر
لێكوَلَينه‌وه‌يه‌كی میژوویی و زانستی دوور له ده‌مارگيری
نه‌ته‌وه‌يی ئه‌نجام بدرێ، ده‌تواندرێ مێژووی بوونی تورك
له‌ناوچه‌كه ده‌ستنيشان بكرێ. به‌ڵام ئه‌مرِۆ يه‌كلايی
كردنه‌وه‌و يه‌كلايی نه‌كردنه‌وه‌ی بوونی تورك و توركمان
له‌ناوچه‌كه، هيچ له‌مه‌سه‌له‌ی بوونی توركمان وه‌ك واقعێكی
سياسی و ديموگرافی له‌عێراق به‌گشتی وله‌كوردستان به‌تايبه‌تی
كه‌م ناكاته‌وه‌و ناگۆڕێ، ده‌بێت وه‌ك نه‌ته‌وه‌يه‌ك مامه‌ڵه‌ی
له‌گه‌ڵدا بكرێ و دان به‌بوون و مافه‌كانی دابنرێت. پێكه‌وه
ژيان و تێكه‌ڵ بوونی هه‌ردوونه‌ته‌وه‌ی كوردو توركمان
له‌كوردستان باكگرانوندێكی مێژووی به‌هێزتری هه‌يه، له
په‌يوه‌ندی توركمان به عه‌ره‌ب به‌هێزتره. هه‌رچه‌نده
ئه‌مرۆ يه‌شێك له‌توركمان ده‌يه‌وێت پشت له‌و راستيه
مێژووييه بكاو نايه‌ت تاكتيكه‌كانی خۆی له‌سه‌ر
ئه‌وستراتيجيه‌ته دابرِێژێ و قوربانی تاكتيكه سياسيه‌كانی
توركی كردووه. به‌ڵام توركمان ده‌توانێ زياتر ماف و داواكاری
و ئامانجه‌كانی وه‌ك نه‌ته‌وه له‌ناو كه‌مينه‌ی كوردی عيراقدا
به‌ده‌ستبهێنێ، نه‌وه‌ك له‌ناو زۆرينه‌ی عه‌ره‌بی عێراق.
توركمان له‌نێو (٤) پارێزگادا سه‌نگی زياتر ده‌رده‌كه‌وێ، يا
له‌ناو (١٤) پارێزگای عه‌‌‌ره‌بيدا؟
كاتێك
به‌رِونی بوونيان له‌سه‌ر ئاستی هه‌ردوو پارێزگای (كه‌ركوك
وهه‌ولێر) و ده‌وربه‌ری پارێزگای دهۆك ده‌رده‌كه‌وێ! باشه
له‌عێراق چۆن وا گرده‌بنه‌وه، به‌رای من ئه‌گه‌ر توركمان
عێراق هه‌ڵبژێرن به‌فێڵێكی مه‌زهه‌بی دابه‌شی سه‌ر سونه‌و
شيعه ده‌بن و له‌ناو ئه‌وگێژاوه‌دا ئه‌وه‌ی ناوي توركمانه
نامێنێ و به‌ڵكو ده‌كه‌ونه گيانی يه‌كتريش. هه‌روه‌ها
دابرِانێك له‌نێو توركمانه‌كانی هه‌ولێرو كه‌ركوكيش دروست
ده‌بێ. جگه له‌مه ئه‌گه‌ر به‌لايه‌نی ستراتيجی قوڵايی
نه‌ته‌وه‌يیش سه‌يربكه‌ين، توركمان له‌رێگای كوردستانه‌وه
زياتر نزيكتر ده‌بن له‌توركيا نه‌وه‌ك له‌رێگای عێراق. وه
توركياش له‌رێگای ئه‌و پێكهاته‌ی كورد توركمان له‌ناوچه‌كه
باشتر ده‌توانێ به‌رژه‌وه‌نديه‌كانی خۆی وسنوره‌كه‌ی بپارێزێ.
ڕه‌نگه بپرسين چۆن؟
-
ئه‌مرۆ
كورد تاكه هێزه له‌عێراق به‌ده‌ست توركياوه مابێ كه
پارسه‌نگی هێزو بوونی توركيا له‌عيراق بهێلێته‌وه. چونكه
شيعه‌ی عه‌ره‌ب به‌قوڵايی مه‌زهه‌بی درێژكه‌ره‌وه‌ی ئێرانه
له‌عيراق. سونه‌ی عه‌ره‌بيش به‌هه‌مان شێوه قوڵايی مه‌زهه‌بی
وڵاتانی عه‌ره‌به له‌عێراق و هه‌رگيز ئه‌و دوومه‌زهه‌به
يه‌كێكيان به‌هۆی تێكه‌لَبوونی به‌ناسيۆنالستی عه‌ره‌بی و
ئه‌وتريان به‌هۆی جياوازی مه‌زهه‌بی له‌گه‌ڵ توركيا نابنه
هاوپه‌يمان. كه‌واته لێره ته‌نيا كورد ده‌مێنێته‌وه. به‌رای
من كورد به‌هۆی ئه‌و قولاييه میژوويی ونه‌ته‌وه‌ييه‌ی له‌گه‌ڵ
توركيا هه‌يه‌تی، زۆر به‌ئاساني ده‌توانن كار بۆ يه‌كتر
بكه‌ن. چۆن؟
-
ژماره‌يه‌كي باشي توركمان له كوردستان هه‌يه و قووڵايی
مێژوويی و نه‌ته‌وه‌يی و ستراتيجيه‌تيان توركيايه .
-
بوونی
زياتر له (٢٠) مليۆن كورد له‌توركيا، ئه‌مه‌ش قووڵاييه‌كی
نه‌ته‌وه‌يی ومێژوويی وستراتيجی كورده‌كانی كوردستانی عێراقه
له‌توركيا.
-
جگه
له‌م هةموو خالَه هاوبه‌شه، گرنگترين خاڵ هاوسنووری و سروشتی
خاك و مه‌زهه‌ب وزمان نزيكترین فاكته‌ری به‌هێزن بۆ
چه‌كه‌ره‌كردنی ئه‌و پڕۆسه‌يه.
له‌په‌راوێزی ئه‌م خوێندنه‌وه‌يه ده‌بێت توركمان كار بۆ ئه‌و
شێوه ستراتيجيه‌ته بكات و له‌گه‌ڵ كوردا مانه‌وه
هه‌لَبژێرێ. ئه‌مه سه‌باره‌ت به‌كاری توركمان له قۆناغي
داهاتوودا.
به‌ڵام
كاركردنی توركمانيش به‌و ئاراسته‌يه په‌يوه‌سته
به‌كاروكرده‌وه‌ی كورد له‌چۆنيه‌تی پاراستن ودابين كردنی
مافه‌كانيان، تا دڵنيا بن له‌وه‌ی كه ئه‌م رێگايه رِێگای
راسته و به‌قازانجی ئه‌وانه.
دڵنياكردنه‌وه‌ی توركمان و گشت نه‌ته‌وه‌و ئايينه‌كانی تر
له‌و ناوچانه‌ی كه‌هێشتا يه‌كلايی نه‌كراونه‌ته‌وه‌و
چاره‌نووسيان به ماده‌ي (١٤٠) هه‌ڵواسراوه كارێكی به‌په‌له‌ی
سه‌ركردايه‌تی سياسی كورده له‌م قوناغه ناسكه‌دا. به‌رای من
بۆ وه‌ده‌ست هێنانه‌وه‌ی خاك تارِاده‌ی شازش كردن ودابه‌شكردنی
ده‌سه‌ڵات و سه‌روه‌ت وسامانيش له‌گه‌ڵ ئه‌و نه‌ته‌وانه،
له‌وناوچانانه كارێكی ئاسايی ومه‌شروعه. چونكه مه‌سه‌له‌ی
گه‌رِانه‌وه‌ی ناوچه‌كانی (كه‌ركوك و خانه‌قين وشه‌نگارو
ته‌له‌عفه‌رو مه‌ندلی باقی ناوچه‌كانی تر) بۆ سه‌ر كوردستان
پێويستی به‌هاوكاری و لایه‌نگيری گشت نه‌ته‌وه‌كانی تره
به‌گشتی وتوركمان به‌تايبه‌تی. گه‌ربێت و كورد بيه‌وێ متمانه‌ی
توركمان و گشت نه‌ته‌وه‌كانی تر به‌ده‌ست بهێنێ، پێويسته
به‌پێی پڕۆتۆكۆڵێك وله‌رێگای ريفراندۆم وده‌نگدان تا رِاده‌ی
(ئۆتۆنۆمی) بۆتوركمان بسه‌لمێنێ. بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش ده‌بێت
سه‌ركردايه‌تی كورد تازووه به‌ئاماده‌بووني لايه‌نی سێيه‌م،
بكه‌وێته دانوسانی (ئاشكرا يا نهێنی) له‌گه‌ڵ گشت ئه‌و باڵه
توركمانانه‌ی دژ به‌ماده‌ی (١٤٠)ن له‌سه‌پرينسيپی دان و
وه‌رگرتن بكه‌وێته گفتوگۆ، وه ئه‌و به‌لَێن و ده‌سكه‌وت و
دلَنيابونه‌وه‌يان بۆ بخاته ڕوو، كاتێك بێت وله‌گه‌ڵ كوردا
به‌ئاراسته‌ی جێ به‌جێ كردنی ماده‌ی (١٤٠) كاربكه‌ن،
به‌وشێوه‌يه‌ی كه له قازانجی هه‌ردوولا بێت. ئه‌وه‌شيان
به‌دڵنيايی بۆ دوپات ببێته‌وه كه كورد پارێزه‌ری
مافه‌كانيانه‌و بوون و سه‌ركه‌وتنيان له‌گه‌ڵ كورد
سه‌ركه‌وتنه بۆ ئه‌وان و بۆ كورد.
به‌رای
من ئه‌م جۆرة سازش كردنه كارێكی رِه‌وايه، به‌تايبه‌تی
بۆگێرانه‌وه‌ی يا وه‌رگرتنه‌وه‌ی زه‌وی بێت. ميسريه‌كان
به‌مه‌به‌ستی وه‌رگرتنه‌وه‌ی (بيابانی سينا) سازشيان له‌سه‌ر
جۆلان و قودس و له‌ده‌ست دانی هه‌ندێك سه‌روه‌ريش له‌سه‌ر خاكی
سينا كرد. به‌ڵام خۆ ئێستا سينا ميسريه‌و رِزگاركردنی جۆلان
وقوديش بۆته خه‌می خه‌ڵَكانی خۆی. ئێمه ده‌بێت له‌و
رِاستيه‌ش بگه‌ين توركمان به‌هيچ شێوه‌يه‌ك ده‌ستبه‌رداری
شێونی باو باپيران وماڵ وحاڵی خۆيان نابن، چونكه به‌چه‌ندين
رِه‌چه‌ڵه‌ك و نه‌ووه بوونی خۆيان له‌وێ چه‌سپاندوه، به‌ڵام
عه‌ره‌بی هاورده ئه‌وێ به‌نيشنگه‌و خاكی باوباپيرانی خۆیان
نازانن و ڕه‌نگه يه‌ك نه‌وه‌ی تازه له‌وێ له‌دايك بووبێ،
به‌رامبه‌ر به‌قه‌ره‌بونكردنه‌وه‌يه‌كی ئه‌و زيانانه‌ی
له‌ئه‌نجامی به‌جێهێشتنی ئه‌وناوچانه‌ی لێبهاتبوون و ئه‌و
ناوچانه‌ی لێی ده‌ڕۆن رازي بن و بڕۆن.
بۆيه
ده‌بێت به‌و ئاراسته‌يه كاربكه‌ين، نابێت مه‌سه‌له‌كه
به‌هه‌ند هه‌ڵنه‌گرين و بڵێین ئه‌وانه‌ی له‌گه‌ڵ ماده‌ی (١٤٠)
نين ژماره‌يه‌كی كه‌من و هيچ ده‌ورو كاريگه‌ريه‌كيان نييه‌و
به له‌خۆباييه‌وه كێشه‌كه بچوك بكه‌ينه‌وه. ئه‌گه‌ر ئێمه
به‌ئاڕاسته‌ی چاره‌سه‌ركردن و زامن كردنی پڕۆسه‌ی گه‌ڕانه‌وه‌ی
ئه‌و ناوچانه كاربكه‌ين، چه‌ندين خاڵی پۆزه‌تيف
تۆمارده‌كه‌ين.
-
سه‌ركه‌وتنی مسۆگه‌ر بۆ مه‌سه‌له‌ی گه‌رڕانه‌وه‌ی ئه‌و
ناوچانه، بۆ سه‌رهه‌رێمی كوردستان تۆمارده‌كه‌ين.
-
نموونه‌يه‌كی زيندوو به‌گشت وڵاتانی ده‌وروبه‌رو جيهان
ده‌ده‌ين، كه كورد چه‌وسێنه‌ر نييه. رِه‌نگه ببێتة مايه‌ی
گۆڕينی رِه‌وشی سياسی و گه‌شه‌سه‌ندنی ديموكراسيش
له‌ناوچه‌كه.
-
تۆ
توانيت به‌پێی گشت ده‌ستورو جارنامه‌كانی مافی مرۆڤی جيهانی،
ڕیز له‌هه‌موو مافه‌كانی مرۆڤ به‌هه‌موو ره‌نگه‌كانيه‌وه
بگری. ببێته مايه‌ی زياتر رِێزگرتن له داواكاريه‌كانی كورد
له ده‌ستورو په‌رله‌مانی عێراق.
-
ڕه‌نگه
ببیتة مايه‌ی ده‌ست برِينی ده‌ست تێوه‌ردانی ده‌ره‌كيش
له‌كاروباری ناوخۆت.
ئێمه‌ي كورد نابێت ئه‌و هه‌لَه ميێژووييه له‌كيس خۆمان و
نه‌وه‌كانی داهاتوو بده‌ين، به‌بيانووي ملكةض نه‌كردن بۆ
داخوازييه‌كانی توركياو ده‌ستێوه‌ردانی تورك، كه‌له ره‌قی
بنوێنين. ڕه‌نگه دوای به‌ئه‌ندامبوونی توركيا پاش چه‌ند
سالَێك له‌يه‌كێتی ئه‌وروپا، رِێرِه‌وی ئيهتماماتی توركيا
بگۆردرێت و به‌و ئه‌ندازه‌يه‌ی ئێستا گرنگی به كێشه‌ی كه‌ركوك
نه‌درێت. جا ئه‌و كاته په‌شيمانی دادمان نادات. ده‌بێت
ستراتيجيه‌تی خۆمان وه‌ك توركمانه‌كان به‌قوربانی تاكتيكه‌كان
نه‌كه‌ين. چونكه ده‌مارگيری نه‌ته‌وايه‌تی، نه‌ك ناتوانێ
پارچه دابرِواكانی تر به‌خاكی دايك گرێ بداته‌وه، به‌ڵكو
بوون و مانه‌وه‌ی پارچه‌ی دايكيش ده‌خاته مه‌ترسی. له
نووسینی داهاتوو باسی كه‌ركوك له نێوان دیمۆستراو ئۆباماو
یاسای نه‌وت و گاز ده‌كه‌ین.
|
