|
زمانی
ستاندارد ، بۆ هه ر نه ته وه یه ك پێویستییه كی گرنگه . به ڵام
بۆ كورد چونكه هه م زمان و فه رهه نگ و كولتووری ، هه ڕه شه ی
تێاچوون و پارچه پارچه كردنی له سه ر بووه و له سه ره ، هه م
نه ته وه یه كی بنده ست و بێ قه واره شه ، گرنگترو پێویستتره.
بۆ ڕووبه ڕوو بوونه وه ی پلانی دابه شكردنی كورد و پرۆسه ی به
عه ره ب ، تورك ، فارسكردنی له لایه ن ده وڵه ت و نه ته وه
باڵاده سته كانه وه ، زمانی ستاندارد و یه كگرتوو سه نگه رێكی
باش و مه حكه مه .
له دوای
ڕاپه ڕینی به هاری 1991 وه ، ده بوو چێكردنی زمانێكی ستاندارد
له پێشه وه ی ئه جێندای كاری نووسه رو ڕۆشنبیرو سیاسه توانانی
كورد بایه ، په رله مانیش بڕیارێكی بۆ به فه رمی ناساندنی
بدایه. تاكو زمانه كه مان ، تووشی گێژاوی ململانێی ناڕه وای
حیزبایه تی و پرۆسه ی فیفتی به فیفتی نه هاتایه.
پێویسته
نووسه ر، ڕۆشنبیرو سیاسه توان ، خولیای به رژه وه ندیی گشتی و
باڵای نه ته وه بێت ، نه ك به رژه وه ندی تایبه ت ، ناوچه ،
حیزب ، خێڵ و عه شیره ت . زمانی ستاندارد به رژه وه ندی باڵاو
هه میشه یی و گشتیی نه ته وه یه . دیالێكتیش له به رژه وه ندی
كه مینه و ناوچه و ده ڤه رێكه. خۆ كه سی ژیر، دڵسۆزو وردبین،
بۆ به رژه وه ندی باڵاوهه میشه یی ، واز له به رژه وه ندی
تایبه ت و كاتی ده هێنێت.
(زاراوه
ی سۆرانی ـ كوردیی خواروو) كه هه ندێك به ته وسه وه پێی ده ڵێن
(زاراوه ی سلێمانی!) ، ئه و زمانه ی كه حاجی قادری كۆیی ، عه
لائه دینی سه جادی ، جه میلی ڕۆژبه یانی ، هه ژار و هێمنی
موكریانی ، مه لا عه بدول كه ریمی موده ڕیس ، شێخ مه حه مه دی
خاڵ ، په شێوی شاعیر ، شێركۆ بێ كه س ، فه رهادی شاكه لیی
زمانزان ، به ختیار عه لی ، حه مه سه عید حه سه نی نووسه رو ڕه
خنه گر ، پێی ده نووسن ، گوناهه پێی بوترێت زاراوه ی سلێمانی.
بۆیه زۆرێك پێیان وایه كه له ماوه ی ڕابردوودا سۆرانی ڕۆڵی
زمانی ستانداری بینیوه و ته نها پێویستی به بڕیارێكی سیاسی هه
یه بۆ به فه رمی ناساندنی .(كوردیی خواروو زمانێكی ستاندارده و
به هه موو پێوه رێكی زانستی و زمانه وانی ساڵانێكه ڕۆڵی
زمانێكی ئه ده بی ستانداردی هه یه).1
هه رچه
نده (زاراوه ی سۆرانی ـ كوردیی خواروو) به شێوه كی فه رمی نه
كراوه ته زمانی ستاندارد ، به ڵام له سه ر ده می حوكمڕانیی شێخ
مه حمود ، پێشه وا قازی مه حه مه د ، مه لامسته فای بارزانی ،
هه روه ها له دوای ڕاپه ڕینیشه و ه ، له دام و ده زگاكاندا وه
ك زمانی ستاندارد كاریپێكراوه ، جگه له وه ش مه سعود بارزانی و
نێچیرڤان بارزانی كه سه ر به شێوه زاری بادینین ، هه ر به
زاراوه ی سۆرانی وتارو لێدوانه كانیان ده ده ن ، ئه وه ش مانای
ئه وه یه كه ئه وزاراوه یه وه ك زمانی ستاندارد جێی خۆی كردۆته
وه .
قه یران
و گرفته كه له و كاته وه سه ری هه ڵدا كه هه ندێ نووسه رو خه
ڵكی ناوچه ی دهۆك ، كه گومانی ئه وه یان لێده كرێت پشتیان به
ده سه ڵاتدارێك قایم بێت ، ( بێگومان خه ڵكانی بادینی وهه
ورامی و فه یلی هه ن حه ز به بوونی زمانی ستاندارد ده كه ن و
له گه ڵ خوێندن به دیالێكت نین ، چونكه به رژه وه ندی باڵایان
به لاوه گرنگتره )، داوای خوێندن به زاراوه ی بادینی له
قوتابخانه دا ده كه ن ، دواتر به بڕیارێكی وه زاره تی په روه
رده ، پاڵپشتی داواكه یان ده كرێت . لێره وه یه كه م هه نگاوی
له باربردنی زمانی ستاندارد ده نرێت و شه ڕه دیالێكت ده ست
پێده كات ، هه ر كه س شین بۆ دیالێكت و شێوه زاری خۆی ده كات ،
به رژه وه ندی باڵای نه ته وه یی و خه ونی زمانی یه كگرتوو مان
زینده به چاڵ ده كرێت ، سه ره نجام و به تێپه ڕبوونی كات ،
كورد ده بێته چه ند نه ته وه و زمانه كه شی وه ك نووسه رێكی به
ڕێزی داكۆكیكار له شێوه زاره كان ده یوت ، ده بێته (زمانه كانی
كوردی ـ یان زمانانی كوردی) 2. هیچ گه ل و نه ته وه یه ، ڕازی
نابێت زمانه كه ی بكرێته زمانه كان و نه ته وه كه ی بكرێته نه
ته وه كان ، ته نها كورد نه بێت. ئاخر كێ له عه ره بێكی
بیستووه بڵێ زمانه كانی عه ره بی ، یان ئینگلیزێك بڵێ زمانه
كانی ئینگلیزی!.
له ماوه
ی ڕابردوودا كۆمه ڵێك نووسه ر، ڕۆشنبیر، ئه كادیمیك ، داوای به
فه رمی ناساندی زمانی ستانداردیان پێشكه ش به سه رۆكایه تی هه
رێم و په رله مان و لایه نه په یوه نداره كان كرد . داواكاری
ئه و به ڕێزانه هه م به خه مه وه بوونی به رژه وه ندی باڵای نه
ته وه یی كورد و ، هه م هه ستكردن به مه ترسیی شه ڕه دالێكتیشه
.
یه كێك
له و كه سه چالاك و لێبڕاوانه ش به ڕێز كاك كامیار سابیره ، كه
پێشتر له كۆمه ڵه بابه تێكدا به ناونیشانی (زمانی ستانده ردی
كوردی ) به شێوه كی زانستی و ئه كادیمی و بوێرانه ، باسی له
پرسی زمانی ستانداردی كوردی كردووه و له هه فته نامه ی
هاوڵاتیدا بڵاوكراوه ته وه.
له م
ڕۆژانه دا كاك حه مه سه عید حه سه ن له بابه تێكدا به
ناونیشانی (زمانی ستاندارد بۆ جنێوی كوردی) ڕه خنه له زمانه كه
ی كاك كامیار ده گرێت و هه ڵه كانی بۆ ڕاستده كاته وه!. من
گومانم له وه نییه، كه كاك حه مه سه عید ، نووسه رێكی زمانزان
، زمانناس ، زمانپاراوه ، هه م به زمانێكی باڵا و بێهه ڵه و
جوان ده نووسێت ، هه م شێوازی ڕه خنه كانی خۆش و به تامن ، له
كاتی خوێندنه وه یاندا خه نی ده بم ، جگه له وه ش شیعره كانی
شێخ ڕه زام بیر ده خه نه وه . به نده وه ك خوێنه رێكی به رهه
مه كانی ، چێژی زۆر له ڕووی زمانه وه له نووسینه كانی وه رده
گرم. له وسۆنگه یه وه كه به ڕێزی ڕه خنه كانی زیاتر له باره ی
زمانی نووسینه وه ن و گرنگی زۆربه و بواره ده دات.
ده بوو
ئه و له م كاته دا كه شه ڕه دیالێكت ده ستی پێ كردووه و تۆڵه ی
حیزب ، ناچه و عه شیره ت له زمانی ستانداردی به سته زمانی
كوردی ده كرێته وه و خه ونه كانی گۆران و مه سعود مه حه مه دو
ده یانی تر بۆ زمانی ستاندارد ، به ده ستی كورد واخه ریكه له
بار ده برێن ، هه ڵوێستی دیارو ڕوونی هه بایه و به هیچ كلۆجێ
بێده نگ نه بوایه ، ئه وێك كه له به رامبه ر هه ڵه یه كی
ڕێنووس ، ڕێزمان ، یان بیرچوونی وێرگوڵی نووسه رێكدا ده یكات
به گاڵه و بێده نگ نابێت ، كه چی ئێستا نقه ی له خۆی بڕیوه. ئه
و وه ك خۆی ده ڵێت: ڕۆشنبیر كه سێكه بوێر ، ئه گه ر ڕۆشنبیر
به دراو بچوێنین، ئه وا د وو ڕوخساره كه ی ئه و، بریتین له مه
عریفه و بوێری 3.
كاك حه
مه سه عید ، له و وتاره یدا ئه و بێده نگیه ی شكاند ، به ڵام
به داخه وه ئه و له جیاتی داكۆكیكردن له زمانی ستاندارد ،
پاڵپشتیكردن له داوای ڕه وای ئه وانه ی كه به خه می زمانی
كوردیییه وه ن ، كه خۆی پێشتر له ساڵێك ده ڵێت: بۆ كوردیش
باشتر وایه ، چی زووتره له سه ر زمانێكی ستاندارد ڕێ بكه ون و
ده ستبه رداری دیالێكته جۆراو جۆره كان ببن5. ئه و له
جیاتی ده نگهه ڵبڕین و هه ڵوێسته كردن دژ به وانه ی كه به ڕۆژی
ڕۆشنا به ناوی دیموكراسییه وه ، هه وڵی له باربردنی زمانی
ستاندارد ده ده ن .كه چی ئه و دێت له و دووره وه ڕه خنه له
تاڵه بانی ده گرێت ، بێده نگه به رامبه ر ئه وانه ی كۆسپ له به
رده م زمانێكی ستانداردو یه كگرتوودا دروست ده كه ن ، خوێندن
به دیالێكتان حه ڵاڵ و زه ڵاڵ ده كه ن ، هه رچه نده ئه وه نده
لێوه ی نزیكن ، ئێواران پێكه وه له سێبه ری قه ڵاو مناره به
هره مه ند ده بن. نازنم ئه و بۆچی ئه وانه ناكاته پۆڕی خوراو!؟
نازانم به چی تۆڵه ی زمان له حیزب ده كا ته وه؟ خۆ بڕواناكه م
ئه و وه ك ئه میری حه سه ن پوور، بڕوای به زمانی جووت ستاندارد
هه بێت!، كه هه ندێك بانگه شه ی بۆ ده كه ن. كوا هه ڵوێستی ئه
و شۆڕه سواره ڕه خنه گره مان ، ئه و باش ده زانێت كه وابه سته
یی ڕۆشنبیر كۆمێدیا یه ، بێده نگیشی تراژیدیا. كه ده سه ڵات
ڕۆشنبیرانی كه وی كرد ، ڕۆشنبیریی هه ره س ده هێنێت، ئاخر
ڕۆشنبیر كه كه وی كرا، ده نگی خۆی بزر ده كات. ڕۆشنبیر با وابه
سته ش نه بێت، ئه گه ر بێده نگیی
هه ڵبژارد، به شداری له به رهه مهێنانی ڕۆشنبیرییه كی
تێكشكاودا ده كات.
كاك حه
مه سه عید ، باش ئه وه ده زانێت هه ردوو حیزبی ده سه ڵاتدار چ
له سلێمانی ، چ له هه ولێر ، له هه وڵی مۆنۆپۆلكردن و به
حیزبیكردنی ناوه ندی ڕۆشنبیری كوردی و كه ویكردنی
ڕۆشنبیراندان، چونكه ئه وان بڕوایان به ئاڵوگۆڕكردنی ده سه ڵات
نییه. هه وڵه كانیشیان تا ڕاده یه كی زۆر سه ركه وتوو بووه .
گه ر ڕۆشنبیر ئه سیری سیلسیله ی به ندی سه ر قه تاری حیزب نه
بێت 4 ، هیچ كات له كاتی پێویست و له به ر خاتری ئه م یان ئه و
، بێده نگ نابێت ، بۆ گه یاندنی ڕاستی و په یامه كه ی سڵ له ده
سه ڵات ناكاته وه . به هێزی و ته كنیك ، چه ند پێویستن
بۆ وه
رزشه وانێكی بۆكسێن ، هێنده ش زیاتر بوێری ، ڕۆشنبیریش هه ر
وایه . هه ر دوو حیزبی هاوبه شی ده سه ڵات ، وه ك یه ك له باشی
و خراپیه كانیشدا ڕێژه ی فیفتی به فیفتیان به ر ده كه وێت، كه
چی كاك حه مه سه عید له به رامبه رلایه كدا بێده نگ و له
پاڵیدا ڕه خنه بارانی ئه و لا ده كات ، خۆشی وه ك بێلایه ن ده
ناسێنێ.
چه نده
ناخۆش و جێی نیگه رانی بوو، كه كاك حه مه سه عید له لیستی قه
ڵه مه كانی شه ڕی
ناوخۆدا،
ناوی هه بوو ، هێنده ش ناخۆشه كه ناوی له لیستی ئه و نووسه رو
ڕۆشنبیرو ئه كادیمیانه دا نییه ، كه داوای به فه رمیكردنی
زمانی ستاندارد ده كه ن، گه ر بۆ ئه وه ش بوایه كه هه ڵه
كانیان بۆ ڕاستبكاته وه!.
زانای
ئاینی و موفتی هه بوون و هه ن ، كاتێ وه ڵامی پرسیارێكیان
دابێته وه ، یان فه توایه كیا ن ده ركردبێ ، چاویان له وه بووه
، خاوه ن ده سه ڵات چۆنی ده وێ وا وه ڵام بده نه وه و به گوێره
ی حه زی ئه وان فه تواكه یان بشه رعێنن.
كاك حه
مه سه عیدی زمانزان ، هێشتا مه ره كه بی نووسینه كه ی پاری وشك
نه بووه ته وه ، كه چی فه توا
تازه كه ی ئه وه نده نازانستی و سه مه ره یه ، ئه و ده ڵێ كرمانجی
باكوور ، نووسه ری له به ختیار عه لی و شێرزاد حه سه ن
باشتریان تێدا هه ڵكه وتووه ، من لاریم له وه نییه ، ئایا ئه
وه ده بێته هۆی ئه وه ی ئه و
نوقڵانه
ی نسكۆی به فه رمی ناساندی زمانی ستاندارد گه ش گه ش وێنا بكات
، كه هێشتا ڕۆشنبیران له هه ڵوێستی بوێرو ژیرانه ی ده سه
ڵاتداران هیوابڕاو نه بوون.
من پێم
وایه هه وڵه كانی به ڕێز كاك كامیارسابیر ، كه لای كاك حه مه
سه عید نه زمانناسه و نه زمنزان ! و ئیمزاكه ی شێركۆ بێكه سیش
كه لای ئه و له و بواره دا ناخوات ، هه روه ها ئه م نووسینه ی
زماننه زانێكی وه ك من ، له هه ڵوێسته وه یه و سه دان جار له
بێهه ڵوێستی زمانزان و زمانناسێك گه وره ترو باشتره.
له
كۆتاییدا ده ڵێم فه تواو هه ڵوێستێكی هه ڵه و بێده نگی
ڕۆشنبیرێ ، به سن بۆ به هه ڵه دابردنی ده سه ڵاتدارێ.
Nali-penjweni@hotmail.com
تێبینییه
كان:
1ـ فه
رهادی شاكه لی ، پرسیاره كان هێشتا تینووی وه رامن ل 132.
2ـ په
روێزی جه هانی.
3 ـ هه
موو ئه ودێڕانه ی هێڵیان به ژێردا هاتووه ، هی حه مه سه عید حه
سه نن ، له كتێبی (ڕۆشنبیرو ده سه ڵات) له ل 5 ، 7 ، 40 ، 8 ،
وه رگیراون .
4 ـ له
دێڕه شیعری ئه سیری سیلسیله ی به ندی مه هاری سه رقه تارت بم ،
نالی وه رگیراوه .
|
