لە رۆژی 8/6/2010 دا ناوەندی هەڵەبجە دژ بە ئەنفال و جینۆسایدی گەلی کورد (چاك) بەشداریی لە مێزگردێکدا کرد، که‌له‌بارەگای سەرەکیی نەتەوە یەکگرتووەکانی شاری‌جنێف رێکخرا به‌ناوی: مافی مرۆڤ له‌عێراقداو به‌ربه‌سته‌کانی. مێزگرده‌که‌به‌وتارێکی د. عه‌بدولئه‌میر حوسام ده‌ستی پێکرد که‌نوێنه‌ری رێکخراوی ئه‌لحه‌کیمه‌. دواتر چارڵز گره‌یز مێزگرده‌که‌ی به‌ڕێوه‌برد که‌سکرتێری گشتی دیالۆگی ئایینه‌جیاکانی سه‌ر به‌نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتوه‌کانه‌. به‌شداربووانی ئه‌م مێزگرده‌پێکاتبوو له‌به‌کر جاف که به‌نوێنه‌رایه‌تی باڵوێزی عێراق بۆ نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان ئاماده‌بوو، هه‌روه‌ها سه‌ید محه‌مه‌د‌ی موسه‌ویی و د. عوسمان ئه‌ل-حه‌ججه‌‌ نوێنه‌ری وه‌زیری مافی مرۆڤی عێڕاق و ناوه‌ندی چاک. ئه‌م جۆره‌میزگرد و کۆبوونه‌وانه‌هه‌ر چه‌ند مانگ جارێک له‌م باره‌گایدا ده‌چێت به‌ڕێوه‌له‌سه‌ر کێشه‌ی وڵاته‌کان و کۆ‌مه‌ڵگاکان. ناوه‌ندی چاک له‌درێژه‌ی هه‌وڵه‌کانیدا بۆ ناساندنی جینۆساید به‌جیهان، به‌گوێره‌ی توانا و بۆ لوان به‌شداری ده‌کات له‌م چالاکیانه‌دا. ناوه‌ندی چاک، هه‌وڵده‌دات هه‌ر جاره‌و که‌سێکی پرۆفیشینال بانگهێشتبکات بۆ قسه‌کردن له‌سه‌ر جینۆسایدی گه‌له‌که‌مان. بۆیه‌ له‌سه‌ر بانگهێشتێکی ناوەندی چاک، دکتۆر چۆمان هەردی که‌لێکۆڵینه‌وه‌ی پۆست دوکتۆراکه‌ی له‌سه‌ر ژنانی ده‌ربازبووی ئه‌نفاله‌به‌شداریی له‌م مێزگرده‌دا کرد. ناونیشانی بابه‌ته‌که‌ی " تاوانی ئەنفال و ئاکامەکانی لەسەر ژنان" بوو.

بوونی ئەو خانمە و پێشکەشکردنی بابه‌تێکی وەها گرنگ سەبارەت بە ژنانی کورد، سەرنجی هەموو میوانەکانی ڕاکێشاو لە کۆتایی ووتارەکەیدا بە چەپڵەڕێزانێکی بەجۆشەوە دەستخۆشی لێکرا. لەناو هەموو باس و وتارەکانی تردا زۆرینەی پرسیارەکان ڕووبەڕووی بەڕێزی کرانەوە، ئەمەش گرنگیدانی ئامادەبووان بوو بە تێزەکەی دکتۆر چۆمان. بەبڕوای ئامادەبووان بابه‌ته‌کی ئه‌و کاریگەرترین و پڕۆفشناڵترین بابەتی سیمینارەکە بوو.



کورتەیەک لە باسەکەی چۆمان هەردی بەم شێوەیە بوو:
پاش باسکردنی پرۆسەی ئەنفال بەگشتی، د. چۆمان تیشکی خستە سەربارودۆخی ژن لە کاتی ئەنفال و پاش ئه‌نفالدا. بەتایبەتی باسی ئەو ژنانەی کرد که‌لە زیندانەکانی ڕژێمی لەناوچوودا بەندکرابوون و ئەوانەش که‌بەهۆی تاوانەکەوە ئاوارەی وڵاتانی دراوسێ بووبوون. هەروەها ئەو ژنانەی لەپاش ئازادبوونیان ڕاپێچی ئۆردوگا زۆرەملێکان کران و بەبێ پیاو، بێ ماڵ، بێ ئیش و بێ هیچ پشتگیرییەک دەستیانکردەوە بە بنیاتنانەوەی ژیانی خۆیان و مندالەکانیان. ژنانی دەربازبوو بەهۆی ئەوەی تاکە سەرپەرشتیار و بەخێوکەری منداڵەکانیان بوون، ناچاربوون بە ئانجامدانی هەرزانترین و سه‌ختترین ئیشوکارەکانی ناو کۆمەڵگا.
خاتوو چۆمان باسیشی له‌وه‌کرد که‌ژنانی ده‌ربازبوو به‌بۆنه‌ی ئه‌وه‌وه‌که‌ناچاربوون بۆ په‌یداکردنی بژێوی ژیانیان منداڵەکانیان له‌ماڵه‌وه‌جێبهێڵن و نه‌یانتوانیوه‌خەرجی و قوتابخانه‌و خۆشگوزه‌رانیان بۆ دابین بکەن، هه‌ست به‌گوناه ده‌که‌ن. ئێستاش ئەوە هەر منداڵی ئەنفالەکانن که‌به‌بۆنه‌ی نه‌بوونی ده‌رفه‌تی خوێندنه‌وه‌که‌مترین داهاتیان هه‌یه ‌و له‌نزمترین ئاستەکانی کۆمەڵگادا کاردەکەن و هەست به‌وه‌ده‌که‌ن که له‌کۆمه‌ڵگه‌دا‌په‌راوێز خراون.
هەروەها باسی لەوەکرد که‌ئەنفال پڕۆسەیەکی وێرانکاری و توندوتیژبوو دژ بە خەڵکی کورد بوو بەمایەی ئازاری جەستەیی و دەروونی بۆ دەربازبووان. ئەم کارەساتە خەڵکی لە ماڵ و خێزان و عەشیرەت و کشتوکاڵ و موڵک و کار بێبه‌ش کرد و پەیوەندی ئەوانی بە زەویەوە تێکشکاند. بەشێکی زۆری دەربازبووان لە هەژارترین چینەکانی خەڵکن. ئەو شوێنانەی ئه‌وانی لێ ده‌ژین گوزارش لە هەژاری و پەراوێزخراوی ئەوان دەکات. سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش خەڵکی کوردستان وەک کۆمەڵێک قوربانیی بێ ده‌سه‌ڵات لەو دەربازبووانە دەڕوانن، ئەمە لەکاتێکدا که‌ئه‌وان توانیویانە بەهێز و ڕەنجی خۆیان چه‌ندین نه‌وه‌پەروەردە بکەن. ئەم تێڕوانینەی خەڵک کاریگه‌ریی هه‌یه‌بۆ سه‌ر تێڕوانینی ده‌ربازبوان بۆ خۆیان و که‌م نرخاندنی تواناکانی خۆیان و هه‌ندێک جاریش خۆ به‌که‌م زانین.
خاتوو چۆمان کۆتایی ووتەکانی بەوە هێنا که‌بۆ بەرەنگاربوونەوەی دەرەنجامەکانی کاره‌ساتی ئه‌نفال دەبێت چارەسەرێکی بنەڕەتی و گشتگیر بۆ کێشە درێژ خایه‌نه‌کان بدۆزرێتەوە. جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه‌کرایه‌وه‌که‌بەتایبەتی له‌سه‌ر ئه‌م سێ ئاسته‌ی خواره‌وه‌کار بکرێت:
١. قەرەبووکرنەوەی له‌ده‌ستدانی ماڵ، موڵک، بژێوی ژیان و ئه‌ندامه‌کانی خێزانیان به‌دابینکردنی ژیانێکی هێمن و تێر و تەسەل.
٢. بەدەستهێنانی چەمکی دادپەروەری، واته دادگایی کردنی هەموو تاوانباران، نەک تەنها سەرانی ڕژێمی بەعس، بەڵکو ئەو سه‌رۆک جاشانه‌ی رۆڵیکی به‌رچاویان له‌تاوانه‌که‌دا بینیوه‌. هەروەها دابینکردنی زانیاری دەربارەی قوربانیانی ئه‌نفال و کارکردن بۆ گێڕانەوە و هێنانەوەی ئێسکو پروسکی ڕوفاتی ئەنفالکراوان بۆ زێدی دێرینەی خۆیان.
٣. کارکردن بۆ گێڕانەوەی هیوا و ئومێدی دەربازبووان: گێڕانەوەی شکۆ و یه‌کسانیی کۆمەڵایەتی و زه‌مینه‌سازیی بۆ به‌شداربوونی ده‌ربازبووان لە نێوەندی بڕیار و پۆستە باڵاکانی حکومەت و بوارەکانی کارگێڕیی لە ئاستە جیاکاندا.
لە کۆتاییدا بەهۆی کاریگەریی باسەکەی دکتۆر چۆمانه‌وه‌، هه‌ندێ پرسیاری ئاڕاسته‌کرا.
چالاکوانێکی بواری جینۆسایدی خەڵکی پاکستان پرسیاری کرد ئایا هیچ هەوڵێک دراوە بۆ بە نێونەتەوەییکردنی کارەساتی ئەنفال؟
لە وەڵامدا وتی: لەسەرەتای ساڵی نەوەدەکانەوە ڕێخراوی" چاودێری مافی مرۆڤی جیهانی" دانی بە جینۆسایدکردنی خەلکی کوردستاندا نا. ئه‌م رێکخراوه‌به‌پشت به‌ستن به‌و دۆکۆمێنتانه‌ی حکومه‌تی عێڕاق که‌له‌کاتی راپه‌ڕیندا ده‌ست خه‌ڵک که‌وتن و هه‌روه‌ها چاوپێکه‌وتن لەگەڵ زیاتر لە سێسەد مرۆڤی دەربازبووی ئەنفال و هەڵدانەوەی چەندان گۆڕی بەکۆمەڵ کتێبێکیان لە ژێر ناوی " جینۆساید لە عێراق: پرۆسه‌ی ئەنفال دژی کورد" بڵاو کرده‌وه‌. هەر ئەو کاته‌ئەم ڕێخراوە هەوڵی دا قه‌ناعه‌ت به‌دوو وڵاتی هەمیشەیی نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان بکات که‌سکاڵای یاسایی دژی ده‌وڵه‌تی عێراق تۆمار بکه‌ن به‌تاوانی جینۆساید دژی کورد به‌ڵام به‌داخه‌وه‌ئه‌م هه‌وڵه‌سه‌ری نه‌گرت.
دواتر لە دۆسیەی دادگاییکردنی گەورە بازرگانی هۆڵەندی " فرانس ڤان ئانرات"دا دادگای هۆڵەندیی دانی بەوەدا نا کە ئەنفال ده‌چێته‌خانه‌ی جینۆسایدەوه‌.
هەروەها دادگای باڵای عێراقی دانی بە جینۆسایدکردنی گەلی کورددا نا و دواتر پەرلەمانی عێراق بە فەرمی قەبوڵی کرد. بەڵام بەداخەوە دادگای نێودەوڵەتی هەتا ئێستا کاری لەسەر نەکردووە.
پاشان پارێزەرێکی بەشداربوو پرسیارێکی ئاراستەی دکتۆر چۆمان کرد که‌ئایا هیچکام لەو کۆمپانییانەی مادەی خاوی چەکی کۆکوژییان بە عێراق فرۆشتووە راپێچی دادگا کراون؟
چۆمان لە وەڵامدا وتی: هەتا ئەو شوێنەی ئاگام لێی بێت تا ئێستا هیچی وا نەکراوە، لەگەڵ ئەوەشدا له‌ساڵی ٢٠٠٢ عێراق دۆسیەی چه‌کی کیمیایی پێشکەش بە نەتەوەیەکگرتووەکان کرد که‌تیایدا باسی پرۆگرامی دروستکردنی چه‌کی کۆکوژی و سه‌رچاوه‌کانی به‌ده‌ستهێنانی که‌ره‌سه‌ی خاوی کیمیایی کرد. به‌ڵام به‌بڕیاری ئه‌مریکا و به‌ریتانیا و چه‌ند زلهێزێکی تر ئه‌م زانیاریانه‌له‌دۆسیه‌که‌دا لابران به‌بیانووی ئه‌وه‌ی که‌نه‌کا وڵاتانی دیکتاتۆری تری وه‌ک عێراق به‌خراپی سوود له‌م زانیاریانه‌وه‌ربگرن و بۆ دروستکرنی چه‌کی کیمیایی به‌کاری بهێنن. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هەندێک زانیاری سه‌باره‌ت به‌م کۆمپانیانه‌لە ڕۆژنامەیەکی ئەڵمانیدا بڵاوکرانەوە. ڕۆژنامەکە ووتبووی بەشێکی زۆری ئەو کۆمپانیانە ئەمریکین و بەشێکی زۆرتریشی ئەڵمانین. ئەوەبوو هەر ئەوکاتە چەند چالاکوانێک هەوڵی بەدادگا گەیاندنی ئەو کۆمپانیانەیان دا بەلام هیچ ئاکامێک دیار نیە هەتا ئێستا. هۆی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی زانیاری پێویست و بڕواپێکراو، وە پاشان زاڵبوونی سەرمایەداری و پشتگیری ولاتە زلهێزەکان و ناوگۆڕینی زۆرێک لەو کۆمپانیانە و هه‌روه‌ها که‌م ته‌رخه‌می ده‌سه‌ڵاتی کوردی له‌به‌دواداچوونی ئه‌م دۆسیه‌یه‌دا.
کات تەواو بوو ، لەم کاتەدا دەبوو هۆڵەکە بەجێبهێڵین، بەڵام دەستەکان هەر بە ئاسمانەوە بوون بۆ پرسیارکردن لە نوێنەرە خاوەن ئەزمونەکەمان "دکتۆر چۆمان" بەڵام دەرفەتەکان ڕێگایان نەدا و جارێکی تر ئێمە نرخ و ڕێزی کاتمان بە بەرجەستەیی بینی. لە دەرەوەی هۆڵەکە و لە ساڵەی ئەو بینایەدا زۆرێک لە خەڵک لە نوێنەرانی ناوەندی چاک ئاڵابوون بۆ ووتوویژی زیاتر و و باسکردن لەو کارەساتە شومە و ناسینی دۆزە ڕەواکانمان، وێنەگرتن و جێبوونەوەی نوێنەرەکانمان لە ئەلبوم و ئەرشیفی ئامادەبوواندا.
ناوه‌ندی هه‌ڵه‌بجه‌،دژ به‌ئه‌نفالکردن و جینۆسایدگی گه‌لی کورد ـ چاک

www.chak.inof chak.org@gmail.com