|
تا ئێستا سێ بابه‌تم له باره‌ی ئه‌م به‌رهه‌مه
شیعرییه‌ى ڕابه‌ر فاریقه‌وه خوێندوونه‌ته‌وه،
یێكه‌میان ئى ئه‌حمه‌دى مه‌لا، دووه‌مییان ئى كارزان
ڕه‌حمان و سێیه‌میشیان ئى هاشم سه‌ڕاجن(*). هه‌رسێ
نووسینه‌كه ده‌ربڕین له یێك خاڵی سه‌ره‌كی ده‌كه‌ن،
به كورتى: (ڕابه‌ر فاریق ده‌نگێكى نوێ و تایبه‌تى
شیعریى كوردییه)، به‌ڵام له هه‌رسێ نووسینه‌كه‌دا،
كه‌م و زۆر، ناوى چه‌ندین شاعیر و فه‌یله‌سووف هاتوون،
ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌گه‌یێنێ، كه خوێندنه‌وه‌كان،
خوێندنه‌وه‌یه‌كن، پشتئه‌ستوور به ئه‌زموونى ئه‌و
ناوانه‌ى باسى ده‌قه‌كانیان كردووه، به شێوه‌یه‌ك،
ئه‌گه‌ر بێتوو تێگه‌ییشتنى ئه‌و شاعیر و
فه‌یله‌سووفانه له خوێندنه‌وه‌كان ده‌ركه‌ین،
له‌وانه‌یه شتێكى ئه‌وتۆ له قسه‌ى خودى ئه‌و
خوێنه‌رانه بۆ (كه‌سێك له پشت ئه‌م په‌یڤانه‌وه
سیگار ده‌كێشێ) نه‌مێنێته‌وه. واتا: قسه‌كردنه‌كان
له باره‌ی (كه‌سێك له پشت ئه‌م په‌یڤانه‌وه سیگار
ده‌كێشێ)، هێنده ڕوانگه‌ی خودی ئه‌و خوێنه‌رانه نین،
به قه‌د ئه‌وه‌ى كاوێژكردنه‌وه‌ی ئه‌و زانیارییه
پێشوه‌ختانه‌ن، كه له باره‌ی شیعره‌وه هه‌یانه-
له‌گه‌ڵ تێگه‌ییشتنه‌كانیان له‌سه‌ر چه‌مكه‌كانى ئه‌م
هه‌بوونه و چۆنیش له شیعردا كاریان پێ كراوه.
به‌ڵام: ئایا خوێندنه‌وه‌كان بۆچ به‌و ئاقاره‌دا
ده‌ڕۆن؟ ئایا ئه‌وه پێویستى نووسینه به بنخانێكى
تیۆری و هزرى، یان شیعره‌كانى (كه‌سێك له پشت ئه‌م
په‌یڤانه‌وه سیگار ده‌كێشێ)، وا ده‌كه‌ن خوێنه‌ر بێ
پێشینه‌یێكى گشتى له‌سه‌ر شیعر و فه‌لسه‌فه،
پێوه‌ندییان له‌گه‌ڵدا نه‌گرێ؟
وڵامى ئه‌و پرسیاره بۆ خوێنه‌ران به جێ دێڵم.
خوێندنه‌وه‌ى كوردی بۆ ئه‌ده‌ب، خوێندنه‌وه‌یه‌كه
پێوه‌ست به زه‌خیره‌ى هزرى نووسه‌ره‌كانه‌وه؛
خوێندنه‌وه‌ى به‌رهه‌مه ئه‌ده‌بییه‌كان، بووه‌ته
نووسینى ئه‌ده‌بى، ئه‌مه‌ش تێكه‌ڵی و ئاڵۆزییه‌كى
سه‌ختى دروست كردووه، بۆ جیاكردنه‌وه‌ى خوێندنه‌وه و
نووسین له یه‌كدى.
ڕابه‌ر فاریق، گه‌نجێكه، ئه‌گه‌ر دنیایه‌كى تایبه‌تى
هه‌بێت و شیعریشى به‌شێك بێت له‌و دنیا تایبه‌تییه‌ى،
تایبه‌تییه‌كه‌ى له‌وه‌دا نابینمه‌وه، كه - بۆ
نموونه – له باره‌ى چێژه‌وه، له‌گه‌ڵ تیۆر و
ڕوانینى فه‌یله‌سووفێكى وه‌ك هیگڵدا ته‌با دێته‌وه،
به‌و مانایه‌ى: سه‌رچاوه‌ى تایبه‌تى نووسه‌ر، له‌سه‌ر
چه‌مك و بابه‌ته‌كان، هزر و مه‌عریفه‌ى تیۆری نییه،
به قه‌د ئه‌وه‌ى ئیراده‌ى خۆیه‌تى. ئیراده به ماناى
حه‌ز و ویست و ئه‌و خولیایانه‌ى له ته‌واوى جه‌سته‌ى
خۆیدا هه‌ستیان پێ ده‌كات، نه‌وه‌ك دركیان پێ بكات،
له نێوان هه‌ستكردن و دركپێكردنیشدا جیاوازیى گه‌وره
هه‌یه، به شێوه‌یێك، كه ئه‌و جیاوازییه،
له‌وانه‌یه دوو جیهانى جیاواز بخوڵقێنێت.
ئیراده، به مانا شۆپنهاوه‌ری، یان نیچه‌ییه‌كه‌ى نا،
چونكه نووسه‌ر ڕاسته‌وخۆ له ئه‌نجامى خوێندنه‌وه‌ى
فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌و دوو فه‌یله‌سووفانه‌وه، پێوه‌ندیى
به‌و دوو جیهانانه‌وه نه‌بووه و نییه [وه‌ك خودی
خۆى]، بۆیه له نێو شیعره‌كانیشیدا ڕه‌نگى
نه‌داوه‌ته‌وه. ئیراده به ماناى حه‌ز و یست و خولیا
و مه‌راق و هه‌سته‌كانه، كه نووسه‌ر بێ ئه‌وه‌ى
پێوه‌ندیى به شۆپنهاوه‌ر و نیچه‌وه هه‌بێت، پێوه‌ندى
له‌گه‌ڵ ئیراده‌ى خۆیدا گرتووه، واته له خۆیه‌وه،
بێ ناسینى ئیراده به مانا فه‌لسه‌فییه‌كه‌ى - (وه‌ك
ئه‌نتۆلۆژیی) بۆ نموونه - پێوه‌سته به ئیراده‌ى
خۆىه‌وه، بۆیه تێكه‌ڵكردنى شیعره‌كانى (كه‌سێك له
پشت ئه‌م په‌یڤانه‌وه سیگار ده‌كێشێ) به كۆمه‌ڵێك
چه‌مكى فه‌لسه‌فی، وه‌ك ئه‌وه‌ى به مانایێكى ته‌سكى
فه‌یله‌سووفێك لێك بدرێته‌وه، زۆر له ئه‌تمۆسفێرى
ئه‌م كتێبه‌وه دوورمان ده‌كاته‌وه و له
فه‌یله‌سووفانی نێوبراو، نزیكمان ده‌كاته‌وه. له برى
ئه‌وه‌ى (كه‌سێك له پشت ئه‌م په‌یڤانه‌وه سیگار
ده‌كێشێ) مانامان پێ ببه‌خشێ، ئه‌وه ئێمه‌ین دیێن و
مانا به‌و به‌رهه‌مه ده‌به‌خشین، ئه‌وه‌ش به ماناى
خوێندنه‌وه‌ى (ڕۆڵان پارتییانه) نییه، به قه‌د
ئه‌وه‌ى خوێندنه‌وه‌كانمان ده‌كه‌ن به نووسین و له
چێژى خوێندنه‌وه‌مان ده‌كه‌ن. دواتریش، له نێو
ڕێبازێكى ڕه‌خنه‌یییه‌وه، گیرمان ده‌كه‌ن و ناهێڵن
ئه‌م كۆمه‌ڵه‌شیعره، به ئازادی و له نێو ئێمه‌دا
هه‌ناسه‌ى سرووشتیى خۆى بدات.
مانابه‌خشین له كرده‌ى خوێندنه‌وه‌دا، به هه‌ر ڕێباز
و میتۆدێك بێت، له كتێبه‌كه‌وه دوورمان ده‌كاته‌وه،
ئه‌وه له‌كاتێكدا كه نامانوێ ئه‌و كتێبه بكه‌ین به
دیكتاتۆر له‌سه‌ر خوێندنه‌وه‌ى خۆماندا، وه‌كچۆن
ناشمانوێ ڕێبازێكى ڕه‌خنه‌یى ببێت به دیكتاتۆر
له‌سه‌ر شیعره‌كان. گه‌ڕان به دوای مانا له
شیعره‌كانی ئه‌م كتێبه‌دا، یان له شیعری هه‌ر
شاعیرێكى دیكه‌دا، هه‌میشه مه‌حكوممان ده‌كات
به‌وه‌ى: ئه‌و زانیاریانه‌ى له زه‌خیره‌ى فیكرى
ئێمه‌دا هه‌ن، بۆ خوێندنه‌وه‌ى شیعره‌كان به كاریان
بێنینه‌وه؛ ئه‌و زه‌خیره هزرییه‌ى ئێمه چییه، جگه
له‌و شتانه‌ی، له ڕێی خوێندنه‌وه جۆراوجۆره‌كانه‌وه
فێریان بووین؟ ئه‌و شتانه‌ى فێریان بووین، تا چه‌ند
تێكه‌ڵ به ئیراده‌ى ئێمه بوونه و توانیویانه
له‌گه‌ڵ جه‌سته‌ى ئێمه‌دا ئاوێته‌بن و بووبن به
ڕوانین و به شێوه‌یێكى سرووشتى شته‌كانى ئه‌و
جیهانه‌مان پێشان بده‌ن؟ دواتریش: ئایا نووسینه‌كان
هه‌ر به‌و شێوه‌یه‌ى پێش خۆیان، وه‌ك شیعری سه‌دان
شاعیرى دیكه‌ى كورد، ده‌بنه‌وه به به‌شێكى دیكه‌ى
ئه‌و زه‌خیره هزرییه‌ى هه‌مانه، یان چى؟ واتا:
شیعره‌كانی ڕابه‌ر فاریقیش به‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌ى
خۆیانه‌وه به‌ندمان ناكه‌ن به مانایه‌ك، كه دواتر
بچین له نێو شیعری كه‌سانى دیكه‌دا لێیان بگه‌ڕێین و
هه‌وڵ بده‌ین بیاندۆزینه‌وه؟
كه وابوو، با ئه‌و پرسیاره بكه‌ین: ئه‌م مانا دروست
ده‌كا، بۆئه‌وه‌ى خوێندنه‌وه‌ى پێویستی به ڕێبازێكى
ڕه‌خنه‌یى، یان زه‌خیره‌یه‌كى هزریى گه‌وره هه‌بێ،
دواتریش بكه‌وینه‌وه نێو هه‌مان ئه‌و بۆسه پیسه‌ى
شاعیره‌كانى هه‌شتاكان تا ئێستا هه‌ڵیانكه‌ندووه و
هه‌ڵیده‌كه‌نن، به‌وه‌ی كه شیعره‌كانى ئه‌وان پڕن له
مه‌عریفه و خوێنه‌رانى ئاسایى) ناتوانن تێیان بگه‌ن،
به‌ڵكوو ته‌نیا ده‌سته‌بژێرێك نه‌بێ، ئه‌گه‌رنا
ئه‌وانى دی ناتوانن له (مانا قووڵ و به‌ها هزرییه
گه‌وره‌كان و فه‌لسه‌فه‌ى ئه‌م شاعیرانه بگه‌ن)؟
ئه‌گه‌ر بێتوو خوێندنه‌وه‌یێك، به پشتبه‌ستن به
ڕێبازێكى ڕه‌خنه‌ییى (قه‌به)، بیوێ كتێبی (كه‌سێك له
پشت ئه‌م په‌یڤانه‌وه سیگار ده‌كێشێ) بخوێنێته‌وه و
مانا قووڵ و شاراوه و فه‌لسه‌فییه‌كانی، له‌گه‌ڵ
میتۆد و بنیات و ئه‌و جۆره ناوانه بدۆزێته‌وه،
وێنه‌ى ئه‌و كتێبه ده‌بێ به هه‌مان ئه‌و وێنه‌یه‌ی
چه‌ندین شاعیرى دیكه‌ى كورد، كه وا ده‌زانن
فه‌یله‌سووفن و ئه‌گه‌ر فه‌یله‌سووفیش بن، كه‌س له
ئاستى خوێندنه‌وه‌ى ئه‌واندا نییه، بۆ ئه‌وه‌ى تێیان
بگات، یان له دنیاى هزر و مه‌عریفه‌ى پان و به‌رینى
ئه‌وانه‌وه نزیك ببێته‌وه، ناشیرین ده‌كه‌ن. ئه‌م
كرده‌یه، كرده‌ى خوێندنه‌وه نییه، به قه‌د ئه‌وه‌ى
نووسینێكه، كه دیوارێك له نێوان كتێبه‌كه و
خوێنه‌رانه‌وه دروست ده‌كا.
خوێندنه‌وه‌ى شیعره‌كانی نێو ئه‌م كتێبه، ته‌نیا
پێویستى به خوێندنه‌وه‌ى شیعره‌كانه‌وه هه‌یه، كه
من تایبه‌تمه‌ندیی شیعره‌كانیش له‌م خاڵه‌دا
ده‌بینمه‌وه، هه‌ر ئه‌وه‌شه له شاعیرانى نه‌وه‌ى
هه‌شتاكانه‌وه جودای ده‌كاته‌وه، به‌وه‌ى: بۆ
خوێندنه‌وه‌ى ئه‌وان، خوێنه‌ر ده‌بێ (تایبه‌ت) بێت و
نه‌وێرێ هه‌موو قسه‌یه‌ك له حزوورى ده‌قى ئه‌و
حه‌زره‌تانه‌دا بكات، بۆ خوێندنه‌وه‌ی شیعری ئه‌م
ئه‌زموونه‌ش، خوێنه‌ر ئه‌وپه‌ڕی ئازاده. ئه‌مه
پێویستی به له‌سه‌روه‌ستانی درێژه و وه‌زیفه‌شی
له‌سه‌ر ده‌قی ئه‌ده‌بی كه‌م كردووه‌ته‌وه
شیعره‌كانى (كه‌سێك له پشت ئه‌م په‌یڤانه‌وه سیگار
ده‌كێشێ)، وه‌ك خۆیان كراوه‌ن، بێ ئه‌وه‌ى پێویستیان
به‌وه هه‌بێ له ڕێى ڕامبۆ، هیگڵ، یان له ڕێى
شیعره‌كانی به‌رۆژ ئاكره‌یییه‌وه، بچینه نێویان؛
كه‌سێك ئاماده‌ییی نییه، كه كلیلى ئه‌و شیعرانه‌ى
له ده‌ست بێت، جگه له خوێنه‌ر خۆى نه‌بێ، ته‌نانه‌ت
نووسه‌ریش ناتوانێ ده‌ركه به ڕووى كه‌سێكدا
بكاته‌وه، یان دای بخات، وه‌كچۆن ئه‌وه ئه‌ركى هه‌ر
خوێنه‌رێكى دیكه‌ش نییه، به‌وه‌ى كه شیعره‌كان له
ڕێی ڕێبازێكى ڕه‌خنه‌یییه‌وه، به لایه‌كدا ببات.
زۆرجار گوتراوه: (شیعر ده‌ربڕینه له هه‌سته‌كان)،
به‌ڵام ئایا سه‌رچاوه‌كانى هه‌ست چین؟ چه‌ندجۆر هه‌ست
هه‌ن؟ هه‌ر له نه‌رێترین هه‌ست، تا ئه‌رێترین هه‌ست؟
ئه‌وانه‌ى باسى هه‌سته‌كانى (كه‌سێك له پشت ئه‌م
په‌یڤانه‌وه سیگار ده‌كێشێ) ده‌كه‌ن، ئایا باس له
هه‌ستى شاعیر ده‌كه‌ن، یان له هه‌ستى خۆیان؟ واتا:
خوێندنه‌وه‌ى ئه‌م به‌رهه‌مه، هه‌ستى كێمان پێ نیشان
ده‌دات، هه‌ستى خوێنه‌ره‌كان، یان هه‌ستى نووسه‌ر؟
نووسه‌ر هه‌سته‌كانى "كه‌سێكـ"ـی نووسیونه‌ته‌وه،
نه‌وه‌ك هه‌ستى خوێنه‌رێكی ده‌ره‌وه‌ی خۆی، به‌ڵام:
ئایا خوێنه‌ره‌كان هه‌ستى كێ ده‌نووسنه‌وه؟ كه
وابوو: ئه‌و كه‌سه‌ى له پشت ئه‌م په‌یڤانه‌وه سیگار
ده‌كێشێ، كێیه، نووسه‌ره یان خوێنه‌ر؟ دواى ئه‌وه‌ش،
خوێندنه‌وه‌كه ده‌بێ به خوێندنه‌وه‌ى ده‌قه‌كانى
ئه‌م كتێبه، یان خوێندنه‌وه‌یێك، كه ده‌كرێ له‌سه‌ر
ده‌یان ده‌قى دیكه‌دا پراكتیك بكرێن؟!
ئه‌گه‌ر خوێندنه‌وه‌كان له‌سه‌ر ده‌یان ده‌قى دیكه‌دا
پراكتیك بكرێن، ]ده‌قى بیانى بن، یان كوردی[ به‌و
ئه‌نجامه ده‌گه‌ین: ئه‌م كتێبه، نه تایبه‌ته، نه
چش! ئه‌گه‌ریش خوێندنه‌وه‌كان له‌سه‌ر ده‌یان ده‌قى
دیكه‌دا پراكتیك نه‌كرێن، ده‌كرێ كتێبه‌كه تایبه‌ت
بێ؟ دیسان ده‌گه‌ڕێمه‌وه سه‌ر پرۆسێسى خوێندنه‌وه‌ی
ئه‌و به‌رهه‌مه و پرسیار ده‌كه‌م: سه‌رچاوه‌ى
بڕیاردان له‌سه‌ر تایبه‌تبوون و ناتایبه‌تبوونى چییه؟
نووسینى شیعره‌كان تایبه‌تمه‌ندی ده‌سه‌لمێنن، یان
خوێندنه‌وه‌ى شیعره‌كان، یانیش هه‌ردووكیان پێكه‌وه؟
سه‌ره‌تاى وڵامدانه‌وه‌ى ئه‌م پرسیاره به‌ره‌و
ئه‌وه‌مان ده‌بات: رابه‌ر فاریق چ ده‌نووسێ- چۆن
ده‌نووسێ؟ چونكه هه‌ردوو باره‌كه: (چينووسین) و
(چۆننووسین)، به‌ره‌و هه‌سته‌كانى نووسه‌رمان ده‌به‌ن،
وه‌كچۆن تێگه‌ییشتنى خوێنه‌ر بۆ ئه‌م چى و چۆنییه
به‌ره‌و هه‌ستى خوێنه‌ریشمان ده‌بات. من جیاوازیی
خوێنه‌ران و كتێبه‌كه، له‌وه‌دا ده‌بینمه‌وه: ئه‌و
شتانه‌ى نووسه‌ر له ڕێى هه‌سته‌كانیه‌وه ده‌یانگرێ،
ده‌یانخاته نێو جه‌سته‌یه‌وه؛ نێو دڵ و په‌نجه و
پێست و خوێن و به‌شه‌كانى دیكه‌ى جه‌سته‌یه‌وه، كه
زیاتر وه‌ك كه‌سێك له ئیراده‌یدا پێوه‌ستیان
ده‌كاته‌وه به جیهان و هه‌بوون، نه‌وه‌ك له ڕێى
ئه‌قڵه‌وه بێت و پێوه‌ندیى خۆى به جیهانه‌وه
ڕابگه‌یه‌نێت، له بارێكدا هیچ یێكێك له‌و نووسینانه‌ی
له باره‌ی ئه‌و كتێبه‌وه خوێندمنه‌وه، باسی
ڕه‌هه‌ندێكی گرنگی وه‌هایان نه‌كردووه. یێكێك له‌و
تایبه‌تمه‌ندییه جوداكه‌ره‌وانه‌ى ئه‌م كتێبه له
كتێبه‌كانى دی جودا ده‌كاته‌وه، ئه‌و دیده
سۆفیگه‌رییه درك پێ نه‌كراوه‌یه، كه شتگه‌له‌كان
ڕه‌وانه‌ى له‌شى ده‌كرێن، نه‌وه‌ك ته‌نیا مێشك. له‌م
كتێبه‌دا، نووسینه‌وه‌ى شته‌كان، بێگه‌ردترن له‌و
خوێندنه‌وه و نووسینانه‌ى له شیعری چه‌ندین نه‌وه
له شاعیرانی كوردیدا ده‌یانبینینه‌وه، به تایبه‌تیش
له‌و نه‌وه‌یه‌ى هه‌شتاكاندا، كه تا ئێستا به توندى
له هه‌وڵدان، تا ئه‌قڵ و شیعر به نێو یه‌كدا
بتوێننه‌وه و شیعر بكه‌ن به قسه‌ى مێشكێكى پڕ له
زانیاری و ته‌ندراو به كۆمه‌ڵێك كه‌ناڵى مه‌عریفیی
جۆراوجۆر؛ شیعر بكه‌ن به‌و ته‌رزه‌نووسینه‌ی، كه
سه‌رچاوه‌ى جیهان و له‌ززه‌ت و چه‌مك و
تێگه‌ییشتنه‌كان كه‌شف ده‌كا، وه‌ك ئه‌وه‌ى له ڕێى
سیمبۆل، یان ناوێك، یانیش تێگه‌یشتنێكى دینى، سیاسى،
كۆمه‌ڵایه‌تى، په‌روه‌رده‌یى، هزری فه‌لسه‌فى،
ئه‌ده‌بى، كولتوورى و سایكۆلۆژیى و.... هتده‌وه
كه‌شفێكى باوه‌ڕپێكراومان له‌سه‌ر هه‌بوون و جیهان پێ
بده‌ن، كه ئه‌و كه‌شفه‌ش له‌سه‌ر ده‌ستى نه‌وه‌ى
هه‌شتاكانه‌وه، كه‌شفێكى زانستى و فه‌لسه‌فى و
مه‌عریفیی سه‌قه‌ت بووه، به سوودوه‌رگرتن له هه‌موو
ئه‌و زمان و زانیاریانه‌ى له‌به‌ر ده‌ستییان دا بوون،
به شێوه‌یێك، كه ئه‌زموونێكیان پێكه‌وه‌ناوه و
له‌سه‌ر زه‌خیره‌یه‌كى گه‌وره‌ى هزرییه‌وه ته‌راتێن
ده‌كه‌ن و له كاتێكى كه‌مدا به ده‌یان ده‌ق و كتێب
بڵاوده‌كه‌نه‌وه؛ چونكه ئه‌وان ئیدی خاوه‌نى ئه‌و
ئیراده بێگه‌رده ڕاڕا، له هه‌مان كاتیشدا بێ دڵه
نین، كه تینووى شتێك بن، ئه‌وان له ئیراده‌وه
پڕكراونه‌ته‌وه و ته‌ماهى شتێكى دیكه ناكه‌ن،
گه‌ییشتوونه‌ته ترۆپكێك، له‌وێوه تماشاى به‌ر پێى
خۆیان ده‌كه‌ن، نه‌وه‌ك شتێك له‌سه‌ر سه‌ریانه‌وه
مابێت و پێى نه‌گه‌ییشتبن، بۆیه ته‌نزیر و (تیۆری
بنیاته شاراوه‌كان) و ئاشكراكانى شیعریان
هه‌ڵته‌كاندووه و به دووى دروستكردنى كۆپییه‌كانى
خۆیانه‌وه‌ن.
ئه‌گه‌ر ئه‌م كۆپى نه‌بێت و سێبه‌رى ئه‌و ده‌نگانه
نه‌بێ، كه هه‌بوون و هه‌ن، ناكرێ له دیدی
نانه‌تدروستی ئه‌وانه‌وه تایبه‌ت بێ، ته‌نانه‌ت كه
ئه‌م كتێبه به هه‌مان كه‌ره‌سته و ئامرازه‌كانى
ئه‌و نه‌وه‌یه‌ى هه‌شتاكانه‌وه ده‌خوێندرێته‌وه،
دیسانه‌وه به ناتایبه‌تكردنى كتێبه‌كه‌یه و
ده‌یهاوێنه‌وه نێو نه‌وه‌یه‌كى پیر و په‌ككه‌وتوو!
بۆیه پێویستییی وشیاریی ئه‌و خوێنه‌ره گه‌نجانه
لێره‌وه ده‌ست پێ ده‌كات، كه بزانن ئه‌و جۆره
خوێندنه‌وانه هێنده‌ی نووسینن، نووسینێك كه ده‌بێ
به گه‌مه‌یێكى مه‌عریفى، دواتریش ڕه‌وتێكی نووسینى
باو و سواو دروست ده‌كا، هێنده خوێندنه‌وه نین.
ڕۆشنبیر و ڕۆشنله‌ش!
ڕابه‌ر فاریق، له پشت په‌یڤه‌كانیه‌وه ناخوێنێته‌وه
و نانووسێت و سه‌رقاڵى شتێكی دیاریكراو نییه، جگه
له سیگاركێشان نه‌بێ؛ ئه‌وه‌ى له پشت ئه‌و
په‌یڤانه‌وه به‌رز ده‌بێته‌وه، دووكه‌ڵه، كه له
سینگى نووسه‌ره‌وه دێته ده‌ر و تێكه‌ڵ به‌و
په‌یڤانه ده‌بێت و هه‌ناسه و په‌یڤه‌كان له نێو
یێكتردا [بۆ چه‌ند ساتێكى كه‌م] مژاوى ده‌كات و نووسین
به عه‌تر و تووتن و ژه‌هر ده‌پێچێته‌وه؛ ئه‌وه
پێچانه‌وه‌ى خودێكی بزۆكه له نێو ئه‌و هه‌بوونه‌دا،
ئه‌و هه‌بوونه‌ى به په‌یڤ ده‌ری ده‌بڕێ. به ساده‌یی:
نووسه‌ر له‌گه‌ڵ هه‌بووندا، پێوه‌ندی به خوێندنه‌وه
و فه‌یله‌سووفه‌كانه‌وه ناكا، به‌ڵكوو له ڕێى
هه‌ناسه و هه‌سته‌كانیه‌وه ئه‌و پێوه‌ندییه ده‌گرێ.
ئه‌وه هیچ گرینگ نییه: ئه‌و دووكه‌ڵه له هزری منى
خوێنه‌ردا (عه‌تر)، یان (ژه‌هر)ه، به قه‌د ئه‌وه‌ى
گرنگیی دووكه‌ڵ له كن نووسه‌ر، چییه؟ چونكه له
تێگه‌ییشتنى منه‌وه: دووكه‌ڵ پێوه‌ندیى به سینه و
هه‌ناسه و هه‌ست و تووتنه‌وه هه‌یه، به‌ڵام نووسه‌ر
چ هه‌ستێك له‌گه‌ڵ ئه‌م شتانه‌دا كۆی ده‌كاته‌وه،
ته‌نیا خۆى هه‌ستى پێ ده‌كات و مه‌رجیش نییه ده‌ری
ببڕێ، یان بتوانێ ده‌ریببڕێ و بۆ سه‌ر كاغه‌ز
بیگوازێته‌وه.
ئه‌و، په‌یڤه‌كان ده‌نووسێته‌وه، كه‌سێكه، كه‌سمان
ناتوانین له سنوورى گریمانه‌كردن ده‌رچین و به
یه‌قینه‌وه بڵێین ئه‌وه ماهیه‌تیه‌تى. دواى ئه‌وه‌ش،
هه‌رگیز هه‌ست ناكه‌م بیوێ، خۆیمان پیشان بدات، ئه‌و
له پشت په‌یڤه‌كانه‌وه سیگار ده‌كێشێ، ئیدى ژه‌هر،
یان له‌ززه‌ت ده‌خاته له‌شیه‌وه، كه‌س نزانێ، ئه‌وه
خۆیه‌تى كه ناڵێ سیگار ژه‌هره، یان له‌ززه‌ت؛
ته‌نانه‌ت كه په‌نچه‌كانیشى - نه‌وه‌ك سه‌رى - مه‌ست
ده‌بێ به دووكه‌ڵى سیگاره‌كانی...
خوێندنه‌وه‌ى "ڕۆشنبیره‌كان"، له‌وانه‌یه شیعره‌كانى
ئه‌م كتێبه بۆ ئاستانه‌ى فه‌لسه‌فه و خه‌مى
ئۆنتۆلۆژى و ساته ئه‌فسووناوییه‌كانى چێژێك ببه‌ن،
كه هزر دركیان ده‌كا، به‌ڵام خوێندنه‌وه‌ى
"رۆشنله‌شـ"ـێك بۆ كتێبه‌كه، شیعره‌كان بێگه‌رد
ده‌كاته‌وه له‌و بیر و فه‌لسه‌فانه‌ى شتێك به بوون و
هه‌بوونى ئێمه‌وه ده‌به‌خشن. كه وابوو: شیعره‌كان
ئه‌گه‌ر تایبه‌ت بن، چین؟ شیعری نۆرماڵن - به‌و
مانایه‌ى وه‌ك هه‌ر شیعرێكى دیكه‌ى كوردی، ته‌نانه‌ت
بیانیش، كه كه‌ڵكى ئه‌وه‌یان هه‌بێ هه‌ر ڕۆشنبیرێك
بیاخوێنێته‌وه - یان كۆمه‌ڵێك شیعرن، كه كه‌ڵكى
ڕۆشنبیرانیان نییه و ته‌نیا ڕۆشنله‌شه‌كان ده‌توانن
بیانخوێننه‌وه؟ یان هه‌ردووكیان؟
له‌وانه‌یه ئێمه تێگه‌ییشتنێكمان له باره‌ی
ڕۆشنبیره‌وه هه‌بێ، به‌ڵام بۆ ئێوه: ڕۆشنله‌ش كێیه؟
ڕۆشنله‌ش، له‌وانه‌یه ئه‌و خوێنه‌ره بێ، كه له‌و
شیعرانه‌دا بووه‌ته نووسه‌ر، واته ڕابه‌ر خۆى،
له‌وانه‌شه من بم، كه له‌و خوێندنه‌وه‌یه‌دا ببم
به‌و كه‌سه‌ى به له‌شیه‌وه شیعره‌كانى رابه‌ر نا،
به‌ڵكوو ئى ئه‌و كه‌سه ده‌خوێنێته‌وه، كه له‌پشت
په‌یڤه‌كانه‌وه سیگار ده‌كێشێ.
بۆ خوێندنه‌وه‌ى ئه‌م كتێبه، پێویست به‌وه ده‌كا،
به وزه‌یه‌كى جه‌سته‌ییه‌وه خۆمان بخه‌ینه ژێر بارى
په‌یڤه‌كانه‌وه، ئه‌وه له بیر مه‌كه‌ن، كه نووسه‌ر
هه‌میشه (په‌یڤ - وشه) ده‌كات به سه‌رچاوه‌یێك بۆ
هه‌بوونى خۆى، ئه‌وه پنتێكه شیاوی ڕه‌خنه‌گرتنه،
له‌م نووسینه‌دا دواتر له باره‌ی ئه‌م باسه‌وه
ده‌نووسین. ئیدى ئێمه پێویستیمان به ته‌واوى
جه‌سته‌مان هه‌یه، بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌م به‌رهه‌مه
بخوێنینه‌وه، نه‌وه‌ك ته‌نیا كه‌لله‌سه‌ر، چونكه له
ڕێى مێشكه‌وه هه‌ست به ته‌واوى جیهانى ئه‌م
به‌رهه‌مه ناكرێ، هه‌رچه‌نده جیهانێكى بچووكیشه و
له په‌یڤدا زیندانی كراوه؛ ساته مه‌ستكردووه‌كان
ئه‌زموونكردنن، ئه‌زموونى جه‌سته له ڕێى
هه‌سته‌كانه‌وه، به‌وه‌ى كه‌پوو چى بۆن ده‌كا، چاو چی
ده‌بینێ، و گوێ چی ده‌بیستێ، ده‌ست چی ده‌گرێ و زمانیش
تامى چی ده‌كا، به جۆرێك، كه یه‌كسه‌ر پێوه‌ندی له
نێوان ئه‌و (شت - جیهان)ه و ڕوحى مرۆڤدا دروست ده‌بێ،
بێ ئه‌وه‌ى مێشك سانسۆرى له‌سه‌ر دانێ، له ده‌یان
فلته‌ره‌وه شته‌كان له گه‌ردی دین و سیاسه‌ت و
كولتوور و... هتده‌وه پاك بكاته‌وه. ڕۆچوونه نێو
جیهان و دواتریش كردنى ئه‌و ڕۆچوونه به په‌یڤ، واتا:
وه‌رگرتنى جیهان به كۆمه‌ڵێك هه‌سته‌وه و دانه‌وه‌ى
به وشه، كرده‌یه‌كه وه‌رگر ده‌خاته به‌ر سه‌نگى
مێشك؛ وه‌رگرى ڕۆشنبیر، به‌ڵام وه‌رگرى ڕۆشنله‌ش،
وه‌رگرێك نییه ته‌نیا له ڕێى مێشكه‌وه خوێندنه‌وه
بكا، به‌ڵكوو لێده‌گه‌ڕێ وشه‌كان له نێو له‌شیدا
ببنه‌وه به ده‌نگ و بۆن و تام و ده‌ستلێدان و
هه‌سته‌كانى دیكه، واتا: ئه‌وه‌ى به هه‌ست
وه‌رگیراوه و به په‌یڤ ده‌درێته‌وه به خوێنه‌ر؛
خوێنه‌رى وه‌رگری ڕۆشنله‌شیش وشه‌كان ده‌گه‌ڕێنێته‌وه
سه‌ر دۆخى ڕه‌سه‌نى خۆیان. ئه‌وه‌ى به (ده‌نگ - به
گوێلێبوون، شێوه - به دیتن، بۆن - به بۆنكردن، تام
- به زمان و گرتن - به ده‌ستلێدان) په‌یداى كردوون،
دواتریش بۆ ئه‌وه‌ى بیانهێنێته سه‌ر كاغه‌ز،
ده‌یانكاته‌وه به په‌یڤ، خوێنه‌ری ڕۆشنله‌شیش
پێویسته ئه‌و وشانه بكاته‌وه به (ده‌نگ - به گوێ
لێبوون، شێوه - به دیتن، بۆن - به بۆنكردن، تام -
به زمان و گرتن - به ده‌ستلێدان) ئنجا ده‌توانێ
هه‌سته‌كانى خۆى به‌و شیعرانه ببه‌خشێ.
خوێندنه‌وه‌ى ئه‌م كتێبه، ئه‌وه‌نده‌ى گه‌ڕانه له
هه‌سته‌كاندا، ئه‌وه‌نده و نیو ئه‌وه‌نده‌ش گه‌ڕان
نییه له ماناكاندا. ئه‌م كتێبه مانا نابه‌خشێ،
به‌ڵكوو هه‌ست ده‌به‌خشێ، خوێنه‌رى ڕۆشنله‌شیش ئه‌و
وه‌رگره‌یه، كه ده‌توانێ زۆرترین هه‌ستى جیاواز له‌و
به‌رهه‌مه‌دا ئه‌زموون بكا، هه‌ر ئه‌مه‌شه كتێبه‌كه
ده‌كا به كتێبێكی جیاواز و تایبه‌ت، چونكه
هه‌سته‌كانى تاكه‌كه‌سێك، به ڕوانینی جیاوازه‌وه؛
به وشه، ده‌نووسێته‌وه، دواتریش ئه‌وه خوێنه‌ره
كه ده‌بێ بپرسێ: مانا له كتێبه‌كه‌وه وه‌رده‌گرێ،
یان له هه‌سته‌وه.
ته‌نیا په‌یڤ
یێكێك له‌و خاڵانه‌ى شایه‌نى ڕه‌خنه‌یه، ئه‌م
ئه‌زموونه هه‌رده‌م جیهان له (وشه، له زمان و
نووسیندا) كورت ده‌كاته‌وه:
"كه‌سێك له پشت ئه‌م په‌یڤانه‌وه سیگار ده‌كێشێ"
به‌رگ، یان نێونیشانی كتێبه‌كه.
"ده‌ڵێى وشه له مابه‌ینى په‌نچه‌كانم ده‌فڕن" لا9
"سه‌وڵى هه‌وا ده‌نێمه نێو زه‌ریاى وشه" لا10
"بڕوانه ئه‌فسوونى زمان چۆن ده‌له‌رێته‌وه" لا12
"له‌سه‌ر پشتى مانگایه‌ك ده‌نووسم: خانوو
له‌سه‌ر پشتى وشه‌یه‌كی نیگه‌رانیش: خۆكوشتن" لا14
"له‌م چۆڵه‌وانییه‌ى وشه‌دا
بۆ كێ بنووسم ئه‌ى جریوه‌ى ته‌م؟
- مه‌به‌ستمه بڵێم: نووسین خولانه‌وه‌یه،" لا15
"قه‌ت شوێن نه‌بوو بۆ حه‌سانه‌وه‌ى زمان" لا17
"فاریزه‌م له به‌رده‌م هه‌موو وشه‌كان دانا" لا22
"به كۆڵانى وشه‌یه‌كدا قاچه‌كانم ڕه‌ت ده‌بن" لا23
"له‌رینه‌وه‌ى وشه‌كان، " لا29
"ژانى ڕژانی دڵۆپێك وشه ده‌ده‌ى" لا30
"دێیته نێو ژوورى زمانم،
زمانى وشه" لا31
"نه‌هاتى تا به‌م ته‌نیاییه سه‌رگه‌ردانه‌ى وشه‌م
بڵێى: " لا32
"تۆ نه‌هاتى،
په‌نچه‌ره‌ى ژوورى وشه‌یه‌ك" لا32
"په‌نچه‌كانم له پێم و
له وشه‌كانم" لا34
"لێگه‌ڕێ با وشه فه‌رامۆشم نه‌كا" لا36
"من له وشه‌دا نێژراوم" لا38
"ئه‌مه دوا ڕسته‌ى ئاهێك بوو" لا39
"زمان چه‌قى بوونه" لا45
"سڵاو له وشه‌یه‌ك، مانى گرتبوو له نووسینه‌وه"
لا52
"چۆن بتوانم ئه‌سرى وشه‌كانم نه‌ڕژێنم" لا59
"تۆ كه پێكى عه‌ترى ڕسته و
دڵی منت پێكه‌وه شكاند
چیت ده‌وێ له نووسینه‌وه‌ى
ئه‌م فاریزه له‌توپه‌ت و نه‌خۆشانه" لا59 و 60
ئه‌مانه و له زۆر جێى دیكه‌دا وشه‌كانى: (وشه،
ڕسته، نووسین و زمان)، هه‌روا وشه‌گه‌لى وه‌ك:
(كاغه‌ز، پیت، نانووسم، ده‌نووسم و نووسینه‌وه)، به
كار هاتوون، كه نووسینه‌وه‌یان لێره‌دا ده‌بێت به
بارگرانی، به‌سه‌ر ئه‌و نووسینه‌وه.
كه وابوو: ئه‌م كتێبه له نێو وشه‌دا، یان له نێو
زماندا، چه‌قى بوون [بوون به خودی خۆشیه‌وه]
ده‌بینێته‌وه، بۆیه شیعره‌كان له ئاستى شێوه‌دا، پڕ
ده‌بن له (په‌یڤ وشه و زمان)، له ئاستى
ناوه‌وه‌شدا، هه‌وڵێكن بۆ گواستنه‌وه‌ى
ساته‌هه‌سته‌كییه‌كان، به‌ره‌و ساته‌په‌یڤییه‌كان.
ئه‌م كرداره، هه‌سته‌كان له ئاستێكى
میتافیزیكییه‌وه ده‌خاته بارێكى دیاره‌وه، به‌ڵام
ئه‌وه‌ى له‌م گه‌مه‌یه‌دا وه‌ها ده‌كا زمانه‌كه هێشتا
تایبه‌ت و جیاواز بێ، ئه‌وه‌یه كه وزه‌یه‌كى
فه‌نتازیى گه‌وره له زماندا ده‌ته‌قێنێته‌وه،
به‌ڵام ئه‌مه ڕێ له‌وه‌ش ناگرێ، كه
دووباره‌بونه‌وه‌ى ئه‌و هه‌موو وشانه به
بارگرانییه‌ك بۆ سه‌ر هه‌ستى خوێنه‌ر، نه‌بینین.
بارگرانییه‌كه له خودى دووباره‌بوونه‌وه‌ى هه‌مان
پیت و وشه و زماندا نییه به ته‌نیا، به قه‌د
ئه‌وه‌ى دووباره‌بوونه‌وه‌ى هه‌ستێكیشه به‌رده‌وام،
كه له ئه‌زموونه‌كه جودا نابێته‌وه، به‌وه‌ى كه
نووسه‌ر ده‌نووسێ، له نێو نووسیندا بوونى خۆى
ده‌سه‌لمێنێ، ئه‌مه‌ش جۆرێكه له‌و گه‌رده‌ى به‌ر
نووسین ده‌كه‌وێ، چونكه جوانكردنى هه‌ست له ڕێى
زمانه‌وه، له ڕێى وشه و پیته‌كانه‌وه، كارێكه
هێنده‌ی ته‌كنیكییه، هێنده هه‌سته‌وه‌ریى پێوه‌ند
به گواستنه‌وه‌ى سرووشتى هه‌سته‌كانه‌وه نییه،
ئه‌گه‌رچى ئه‌م جوانكارییه له تێگه‌ییشتنى ئه‌مڕۆى
شیعریدا وه‌ك پێویستییه‌ك دێته پێشچاو، به‌ڵام ئه‌مه
له‌وه ناگۆڕێ، كه كرده‌یێكى گرینگ ئاوه‌ژوو
ده‌كاته‌وه، ئه‌ویش: له بری ئه‌وه‌ى هه‌سته‌كان وشه
دروست بكه‌ن، ده‌قه‌كان به وشه هه‌ست دروست ده‌كه‌ن،
ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ بێگه‌ردیى ئه‌و ئیراده‌یه‌ى پێشتر
باسمان كرد، ناگونجێ. ئه‌گه‌ر شاعیرانى دیكه، به
فۆلكلۆر، دین، سیاسه‌ت، كۆمه‌ڵ، په‌روه‌رده،
فه‌لسه‌فه، میتۆد، ڕه‌خنه، هزر و ئیراده‌وه شیعری
خۆیان گه‌رددار كردبێ، ئه‌م كتێبه به (وشه) و
(زمان) و (نووسین) بێگه‌ردیی خۆی كاڵ ده‌كاته‌وه.
بێ گومان، من ئامۆژگاری نووسه‌ر ناكه‌م، تا خۆى له
دووباره‌كردنه‌وه و سه‌دباره‌كردنه‌وه‌ى هه‌ر وشه‌یێك
و دۆزینه‌وه‌ى "چه‌قى بوون"ه‌وه به دوور بگرێ،
به‌ڵام ئه‌م جۆره دووباره‌كردنه‌وانه، پێش خوێنه‌ر،
ئیراده‌یێكى گه‌رددار پێشكێش به ده‌ق ده‌كه‌ن.
گواستنه‌وه‌ى ساته نادیاره‌كانى هه‌ست، كه له
جه‌سته‌دا هه‌ستیان پێ ده‌كرێت و ته‌نیا جه‌سته
ده‌توانێ له نێو خۆیدا ئاوێته‌ى تام و چێژیان ببێ،
له شیعردا، له ڕێى ته‌كنیكه‌وه ئه‌م ئاوێته‌بوونه؛
له ڕێى دووباره‌بوونه‌وه‌وه كاڵ ده‌بێته‌وه،
ئه‌وه‌ش یێكێكه له‌و ڕه‌خنانه‌ى دی، كه له‌و كتێبه
هه‌من، به‌وه‌ى كه ئه‌و له ڕێی زمانه‌وه زۆر هه‌وڵی
داوه، تا هه‌سته‌كان زیندانی بكا، ئه‌گه‌ر ئه‌و
زمانه فانتازیاش به نووسین ببه‌خشێت و خوێنه‌ر
بتوانێ له‌گه‌ڵیدا بڕوات، به‌ڵام دواتر هه‌ر مه‌حكوم
ده‌بێته‌وه به‌و زمانه‌ى، كه له مێشكى نووسه‌ره‌وه
دێته‌ده‌ر، نه‌وه‌ك ئاوێته‌یێك له هه‌سته‌كانیدا.
نووسه‌ر، پێش ئه‌وه‌ى ئه‌م شیعرانه له‌م كتێبه‌دا
كۆبكاته‌وه، له شوێنى دیكه‌دا بڵاوى كردوونه‌ته‌وه،
كه‌م و زۆریش، به‌رده‌وام له‌و ماوه‌یه‌دا ده‌ستكاریى
ده‌قه‌كانی كردوون، له‌وانه‌شه ئه‌م ده‌ستكاریانه
له ڕووى ته‌كنیكییه‌وه هه‌ندێك له شیعره‌كانى
جوانتر كردبێ، به‌ڵام وه‌ك هه‌ست و ئه‌و سرووشته‌ى
شیعره‌كان هه‌یانه، وه‌ك سرووتى له دایكبوونى خۆیان،
نه‌ماون، ئه‌مه‌شیان گه‌مه‌یه‌كه، ئه‌وه‌نده‌ى
ته‌كنیكییه، ئه‌وه‌نده پێوه‌ندیی به ئیراده‌یێكى
بێگه‌ردی شاعیرانه‌وه نییه. له‌وانه‌یه ئه‌م كتێبه
خاوه‌نى مۆسیقاى شیعریى بێ، به‌ڵام مۆسیقا له‌م
دووباره‌كردنه‌وانه‌دا كه‌م ده‌بێته‌وه.
نووسه‌ره چاكنووسه‌كانى كورد، ئه‌وانه‌ن كه زمانیان
باشه و ته‌كنیكیان باشه و دواتریش هیچییان بۆ گوتن و
بۆ ژیان نییه، نووسه‌رانی خراپنووسیش ئه‌وانه‌ن كه
ته‌كنیكیان خراپ و زمانیان خراپ و شتى زۆر و باشیشیان
هه‌یه بۆ ژیان و بۆ گوتن. خۆ ئه‌گه‌ریش هه‌ردووكیان
له ئیراده‌دا ئاوێته‌ى یێكتر ببن، پرۆسێسی نووسین
جوانتر ده‌رده‌كه‌وێ. نووسه‌ر، ئه‌گه‌ر زمان نه‌زانێ،
فێرى ده‌بێ، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئیراده له ده‌ست چوو، بۆ
نووسه‌ر سه‌خته، كه به خۆفێربوون بیگێڕێته‌وه.
دواى ئه‌و قسانه، ئه‌وه مێشكه جیهان كورت
ده‌كاته‌وه، ئه‌وه مێشكه ته‌كنیك دروست ده‌كا،
به‌ڵام له ئیراده‌دا جیهان له ته‌كنیك و له مێشك
گه‌وره‌تره.
زمانیش چه‌قى بوون، یان په‌راوێزى بوون بێت، ئه‌گه‌ر
هه‌سته‌كان له میتافیزیكه‌وه نه‌گوێزێته‌وه
ساته‌فیزیكییه‌كان، به‌هایێكی ئه‌وتۆى نییه. خاڵێكى
دیكه‌ش لێره‌دا، جێی ڕه‌خنه‌یه: له‌م كتێبه‌شدا، وه‌ك
كتێبی زۆربه‌ى شاعیرانى كورد، هه‌وڵ دراوه بڕیار
له‌سه‌ر هه‌بوون و چه‌مكه‌كانى هه‌بوون بدرێ، شاعیر
له برى ئه‌وه‌ى شیعر بكات به ئاسۆیێكى به‌رینى
هه‌ستكردن، ده‌یكات به قالبێكى ته‌سكى بڕیاره‌كانى،
ئه‌و بڕیارانه‌ى دیسانه‌وه مێشك دروستیان ده‌كاته‌وه
و وه‌ك حه‌قیقه‌ت ده‌ریان ده‌بڕێ.
"مه‌به‌ستمه بڵێم: نووسین خولانه‌وه‌یه،
ته‌واف به ده‌ورى ته‌رمى خۆماندا" لا15
"به خۆم ده‌ڵێم: ژیان هیچ نییه هیچ" لا116
به‌ڵام ئه‌وه‌ى جێی دڵخۆشییه، زۆركه‌م ئه‌م بڕیارانه
له‌م به‌رهه‌مه‌دا ده‌بیندرێن.
ناوه‌كان له نێوان (مانا) و (هه‌ست)دا
وشه‌گه‌لی وه‌ك: (ته‌نیایى، بێهووده‌یى، بێزاری،
په‌رتبوون، حوزن، ئه‌شق، بێكه‌سیى، شادمانى،
نیگه‌رانی، عاجزی) و ده‌یان وشه‌ى دیكه، له‌م
كتێبه‌دا زۆر به كار هاتوون، به‌ڵام ئه‌وه‌ى جێی
سرنجه: كه‌مترین ڕووبه‌ر بۆ پێناسه‌ى ئه‌م ناوانه
ته‌رخان كراوه، واته كه قسه له‌سه‌ر ئه‌م ناوانه
ده‌كرێ، یێكسه‌ر پێوه‌ست ده‌بنه‌وه به سه‌رچاوه‌ى
هه‌سته‌كانى شاعیر، نه‌وه‌ك له ده‌ره‌وه‌ى ئه‌وه‌وه
ده‌ربڕینیان لێ بكرێ، هه‌ر ئه‌مه‌ش واى كردووه ئه‌م
ناوانه وزه‌یه‌كى تر له خۆیاندا بته‌قێننه‌وه،
نه‌وه‌ك وه‌ك ئه‌زموونه‌كانى پێشتر، كه شاعیر له
ده‌ره‌وه‌ی خۆیه‌وه ته‌نیا خه‌ریكى پێناسه‌كردنى ئه‌و
چه‌مكانه ده‌بوو. هه‌ر ئه‌م سه‌ودایه‌شه، ئه‌م
به‌رهه‌مه ده‌كات به شیعر، نه‌وه‌ك فه‌لسه‌فه، یان
خوێندنه‌وه‌یێكى ده‌روونى، یان كۆمه‌ڵایه‌تى- بۆ ئه‌و
چه‌مكانه، چونكه سه‌وداى شاعیر له‌گه‌ڵ ئه‌م
ناوانه‌دا، زیاتر شیعریی و هه‌سته‌كییه، نه‌وه‌ك له
ڕێى قووڵبوونه‌وه و بیركردنه‌وه‌یێكى ماریفییانه بێ،
به‌ڵكوو ئه‌زموونكردنى ئه‌و هه‌ستانه‌یه له
ناوه‌وه‌ى خۆیدا، نه‌وه‌ك له تیۆر و خوێندنه‌وه‌ى
دیكه‌دا به‌رهه‌م هاتبن.
نموونه‌گه‌لى زۆر له‌م كتێبه‌دا هه‌ن، كه مرۆ
ده‌توانێ له‌وێوه به‌ره‌و تێۆره‌كان ببێته‌وه،
نه‌وه‌ك به پێچه‌وانه‌وه، ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌وه
ده‌گه‌ڕێته‌وه، كه سه‌رچاوه‌ى ئه‌م كتێبه ئیراده‌ى
شاعیرێكه، نه‌وه‌ك بیركردنه‌وه‌ى، سه‌رچاوه‌كه‌ى
ژیانیه‌تى، نه‌وه‌ك خوێندنه‌وه‌ى.
ئه‌م خاڵه‌ش له كن من گرینگه، گرینگییه‌كه‌شى
له‌وه‌دایه، كه كه‌سێك بتوانێ له‌م زه‌مه‌نه بێ
هه‌سته‌دا، ڕۆژانه به ئاگاییه‌وه له‌گه‌ڵ
هه‌سته‌كانى خۆیدا بژیێ، به‌و واتایه‌ى شته
ڕۆژانه‌ییه‌كان و هه‌سته‌كان جێى خۆیان له ئاگاییدا
بگرن و كاڵ نه‌بنه‌وه. قسه‌كردن له‌سه‌ر خود و
قسه‌كردن له ئیراده‌وه، كه دواتریش قسه‌كردنه‌كه
ده‌بێ به قسه‌كردن له نێو زماندا، نه‌وه‌ك له
ده‌ره‌وه‌یدا، یان گه‌مه‌كردن به وشه، كه ئه‌مه
خه‌سڵه‌تێكى سه‌ره‌كیی شیعری كوردییه، له‌م
به‌رهه‌مه‌دا هه‌وڵێكى به‌رچاو هه‌یه بۆ
كاڵبوونه‌وه‌ى گه‌مه‌كردن به زمان. سه‌رچاوه‌ى ئه‌م
كرده‌یه‌ش له‌وێوه‌یه، كه زمان له نێو خۆیدا
چڕبووه‌ته‌وه؛ هه‌سته‌كان دێن و له نێو وشه‌كاندا جێ
ده‌گرن. واتا: هه‌سته‌كان زمان چڕده‌كه‌نه‌وه،
نه‌وه‌ك به پێچه‌وانه‌وه. جیاوازیی ئه‌م كرده‌یه‌ش
بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه، كه هه‌ست ناكه‌ین له‌م
به‌رهه‌مه‌دا وێنه‌ى درێژدادڕ و وشه‌ى زۆر و وێنه‌ى
ئاڵۆز و دووباره‌بووه‌مان هه‌بێ؛ ده‌ربڕینه‌كان كورتن،
وه‌ك خه‌یاڵكردن له هه‌سته‌كاندا. بۆ نموونه ئێمه
ده‌توانین له ئه‌زموونى زۆر شاعیردا، بۆ وه‌سفى هه‌ر
ناوێك، چه‌ندین وێنه به دواى یێكدیدا بخوێنینه‌وه،
بۆ نموونه له شیعری به‌ختیار عه‌لیدا، كه ته‌كنیكی
ئه‌م شێوه‌نووسینه‌ى دواى خۆى، ده‌یان لاساییكاری
دروست كرد... به‌ختیار له وه‌سفى (دۆزه‌خێكدا) (**)
ده‌ڵێ:
"به‌ڵام دواجار ئه‌و لێشاوه ترسناكه به‌ره‌و لاى
دۆزه‌خێكى بردم
كه سه‌یره لام چۆن نیگام كرد و نه‌مردم
دۆزه‌خێك به ڕه‌شى نیگا و ڕه‌نگ و ڕووى بڵێسه‌كه‌یا
وه‌ها دیار بوو، ده‌ریایه‌ك ڕۆح، ده‌گرى له گڕى
سینه‌یا
دۆزه‌خێكى پیر و چه‌ماوه و ئاگرین
كه هه‌زاران باڵنده‌ى ڕه‌ش، له گلێنه‌یا هه‌ڵده‌فڕین
دۆزه‌خێك كه چى دیكه، پڕشنگى نه‌هێشت له چنگما
ئاورنگى له‌سه‌ر دڵ هه‌ڵگرتوو، پشكۆى ئازارى ئه‌به‌دى
وه‌ك نه‌فره‌ت چزان به سنگما
كامه‌رانیم تا مردن له سنه‌یا بوو به‌هه‌ڵم
دۆزه‌خێك، مه‌ته‌ڵى مه‌رگى نووسییه‌وه له‌سه‌ر دڵم."
لا282
له‌م كتێبه شیعرییه‌ى ڕابه‌ر فاریقدا، ئه‌م جۆره
وه‌سف و درێژدادڕییه توڕدراون، ئه‌مه‌ش چه‌ند
پێوه‌ندیی به ته‌كنیكه‌وه هه‌یه، هێنده‌ش پێوه‌ندیى
به جیاوازیى هه‌سته‌كان و سه‌رچاوه‌ى شیعریى هه‌ر
یێكێك له شاعیرانى گه‌نجى هاونه‌وه‌ى ڕابه‌ر فاریق و
نه‌وه‌كانى پێش خۆیانه‌وه هه‌یه. ئه‌گه‌ر نه‌وه‌ى
پێشوو له ڕێى خوێندنه‌وه و بیركردنه‌وه و
مه‌عریفه‌وه هاتن و شێوه‌یه‌كى نوێى بیركردنه‌وه‌یان
به ژیان و شیعر به‌خشى، ئه‌و كتێبه‌ی ڕابه‌ر فاریق،
دێت و هه‌ست به شیعر ده‌به‌خشێته‌وه، ئه‌ویش
سه‌ره‌تا به ژیانكردن له ڕێى هه‌سته‌كانه‌وه، له
ڕێى جه‌سته‌وه، نه‌وه‌ك ته‌نیا له ڕێى مێشكه‌وه بێ.
واتا: به‌خشینه‌وه‌ى هه‌ست به ژیان و هه‌بوون، ژیان و
هه‌بوونى تاكێك، كه له نێو شته‌كاندا ده‌ژیێت و
ئه‌زموونیان ده‌كات، نه‌وه‌ك بیریان لێ بكاته‌وه،
بۆیه كه‌مترین پێناسه و وه‌سف بۆ شته‌كان ده‌خولقێن،
به‌ڵكوو شته‌كان خۆیان، دێن و ده‌خزێنه نێو وشه و
شیعره‌وه، واتا؛ شیعر په‌لكێشیان ناكا، ئه‌وه‌نده‌ى
ئه‌و چه‌مك و ناوانه شیعرییه‌تى خۆیان ده‌ڕێژن.
با ته‌ماشاى ئه‌م نموونه‌یه بكه‌ین:
"له‌به‌ر ده‌ركه‌ى سه‌گه‌كاندا
وێرد بۆ ته‌نیاییم ده‌خوێنم
تارمایى سێبه‌رى تۆ ختووكه‌ى جه‌سته‌م ده‌دا
بمبه‌خشه
شه‌وان له‌به‌ر بێتاقه‌تیى خۆم
تاقه‌تى تێلیفۆنم نییه بۆ كچه‌كان
شه‌وان له‌به‌ر قاڵبوونم به بیركردنه‌وه
تواناى ئاشنایه‌تیم له ده‌ست داوه...
ئینسان كاتێك ده‌زانێ
ته‌نیایى دادى بێهووده‌یى نادا
دێته لاى من ..." لا20
له‌م نموونه‌یه‌دا، چه‌ندین چه‌مك و ناوى وه‌ك
(ته‌نیاییم، تۆ، بێتاقه‌تیى، بیركردنه‌وه،
ئاشنایه‌تیم، بێهووده‌یى و من) هه‌ن، به‌ڵام هیچ یێكێك
له‌م چه‌مك و ناوانه وه‌سف نه‌كراون، واتا ئه‌گه‌ر
ئه‌م نموونه‌یه به ستایلى هه‌ر شاعیرێكى دیكه‌ى
نه‌وه‌ى پێشوو نووسرابا، ده‌كرا زۆر درێژ كرابایه‌وه
و هه‌ریێك له‌م چه‌مكانه به چه‌ندین وێنه‌ى
شیعرییه‌وه پێناسه كرابان، كه نه‌كراوه، ئه‌مه
ته‌نیا پێوه‌ندیى به ستایل و ته‌كنیكی نووسینه‌وه
نییه، به‌ڵكوو پێوه‌ندیى به كۆى ئه‌و سیستمه‌وه
هه‌یه، كه پێشتر و ئێستا شاعیرانی كورد شیعریا پێ
ده‌نووسی، ئه‌ویش سیستمى ژیانكردنى دوو نه‌وه‌ى
جیاوازه له یێكدى و مانا و به‌ها و هه‌ستى جیاوازى
ئه‌و دوو نه‌وه‌یه‌شه له یه‌كدى.
نه‌وه‌ى نوێ له شیعردا هه‌ست ده‌به‌خشێ، زیاتر وه‌ك
شاعیرێك خۆى ده‌نووسێته‌وه و خۆی به‌یان ده‌كا،
نه‌وه‌ك وه‌ك كه‌سێكى بیركه‌ره‌وه و فه‌یله‌سووف و
خاوه‌ن چه‌ندین وێنه‌ى دووباره‌بووه‌وه و هیلاككار
بۆ، خۆسه‌پاندن به‌سه‌ر زه‌ینى خوێنه‌ردا. به
پێچه‌وانه‌وه (كه‌سێ له پشتت ئه‌م په‌یڤانه‌وه
سیگار ده‌كێشێ) دژى ئه‌و ته‌وژمه، خۆى به‌ره‌ڵا
ده‌كا، به كه‌مترین وێنه، زیاترین هه‌ست به
جه‌سته‌ى خوێنه‌ر ده‌به‌خشێ، بێ ئه‌وه‌ى چه‌مك و
ناوه‌كانى بۆ پێناسه بكات.
پێناسه‌نه‌كردنى چه‌مك و ناوه‌كان، پێوه‌ندیى قووڵی
به هه‌ست و نه‌ستى ئه‌و نه‌وه‌یه‌وه هه‌یه، كه
بێزار بووه له شوناس و پێناسه بێزاركاره‌كانى شیعری
كوردی، كه هه‌میشه شاعیریان كردووه‌ته مامۆستا و
پێشه‌نگ و زانا و بلیمه‌ت و جه‌ناب و سه‌یدا و
پێشمه‌رگه و شۆڕشگێڕ و خه‌باتكار و نوێنه‌رى میلله‌ت
و مه‌عریفه و فه‌لسه‌فه و هتد... ئه‌م نه‌وه‌یه به
سانایى ئه‌و هه‌ستانه ده‌نووسێته‌وه، كه ڕۆژانه و
شه‌وانه له نێویاندا ده‌ژیێت، ده‌ڵێم له نێویاندا
نه‌وه‌ك له‌گه‌ڵیاندا، چونكه له نێوان (له نێو) و
(له‌گه‌ڵ)دا، جیاوازیى دوو نه‌وه‌ى شیعریمان بۆ كورت
ده‌كاته‌وه.
"له قۆزاخه‌ى پێكێك شه‌راب
پیاوێكت به جێ هێشتووه" لا32
ئاشنایى و نا ئاشناییى وێنه‌كان
ئه‌و وێنه كورتانه‌ى له‌م كتێبه‌دا ده‌بیندرێن،
توانیانه نائاشنایى به ده‌روونى خوێنه‌ر ببه‌خشن،
كه له ڕووى هه‌ستكردندا نائاشنایى ده‌خولقێنن،
نائاشناییه‌ك كه ده‌بێ به شۆكێكى هه‌سته‌كیى، چونكه
پێشتر له نێو زماندا ئه‌م كردانه كه‌م خولقاون و
سه‌یر و غه‌ریب دێنه نێو هه‌سته‌كانمان.
بۆ نموونه:
"- ئێوه كوا په‌نچه‌تان هه‌یه دره‌خته‌كانم؟" لا35
ئه‌مه شێوازێكى ئه‌و نائاشناییه‌یه، كه له‌گه‌ڵ
زمان و ناوه‌كاندا دروست ده‌بێ، له شوێنى دیكه‌دا
ئه‌م نائاشناییه له گه‌ڵ چه‌مكدا دروست ده‌بێ:
"ئه‌گه‌ر مردم
له گۆڕستاندا مه‌منێژن:
من له وشه‌دا نێژراوم." لا38
له هه‌ندێك شوێنى دیكه‌دا له‌گه‌ڵ بۆشاییدا دروست
ده‌بێ:
"لێره‌دا خه‌ریكى جه‌نگم
ئه‌مه دوا ڕسته‌ى ئاهێك بوو،
پێش ئه‌وه‌ى له سینگم دا كاڵبێته‌وه" لا39
له هه‌ندێك شوێندا له‌گه‌ڵ جه‌سته‌دا دروست ده‌بێ،
وه‌ك:
"هه‌ندێك شه‌و له برى ژن، له پاڵ خۆمدا ده‌نووم"
لا46
ئه‌و نائاشناییه به به‌رده‌وامى له‌گه‌ڵ ڕووبه‌رى
ئه‌م به‌رهه‌مه‌دا درێژ ده‌بێته‌وه، ئه‌م
نائاشناییه، ئه‌وه‌نده‌ى پێوه‌ندیى به جه‌سته و
هه‌ستى شاعیره‌وه هه‌یه، ئه‌وه‌نده پێوه‌ندیى
به‌زمان و ته‌كنیك و ستایلى كۆن و نوێى شیعرییه‌وه
نییه. له چه‌ند ده‌قێكدا، ئه‌م كتێبه، پێش ئه‌وه‌ى
پێمان بڵێ (چۆن) باسى شته‌كان ده‌كا، پێمان ده‌ڵێ باسى
(چى) ده‌كا، پێش ئه‌وه‌ى بڵێ باسى (چی) ده‌كا، پێمان
ده‌ڵێ باسى (كێ) ده‌كا. واتا: سه‌رچاوه‌ى
نائاشناییه‌كه له‌وێوه سه‌رچاوه ده‌گرێ، كه: ئایا
ئه‌و باسى (كێ) ده‌كا، نه‌وه‌ك باسى (چى) و (چۆن؟)،
چونكه له‌م كتێبه‌دا ئه‌وه‌ى هه‌ستى پێ ده‌كرێ،
ئه‌وه‌یه كه (كێ - كه‌سێك) له پێش په‌یڤه‌كانه‌وه
دێ، كه ئه‌ركى په‌یڤ ئه‌گه‌ر ئه‌وه بێت و (چى؟) و
(چۆن؟) به‌یان بكا، كتێبه‌كه پێش ئه‌وانه (كێـ)ـیه‌ك
به‌یان ده‌كا، ئنجا شته‌كانى تر. له‌وانه‌یه له‌به‌ر
ئه‌و هۆكارانه‌ش بێ، كه كتێبه‌كه ئه‌و كه‌سه زه‌ق
ده‌كاته‌وه، كه له پشت په‌یڤه‌كانه‌وه سیگار
ده‌كێشێ.
سه‌رچاوه‌ى ئه‌و نائاشناییه، ئه‌و كه‌سه‌یه، پێش
ئه‌وه‌ی زمان و ته‌كنیك بێ، ئه‌و كه‌سه‌یه كه ده‌یوێ
زمان و ته‌كنیكی خۆى بخاته دواى خۆیه‌وه و خۆی به
نێو دووكه‌ڵدا بڕوات و له سیگاره‌كه‌یدا زمانێك و
ته‌كنیكێكى ته‌نك، وه‌ك دووكه‌ڵ و بۆنى سیگار، به
هه‌وادا بڵاو بكاته‌وه، دواتریش هیچ له دواى
خۆیه‌وه به جێ نه‌هێڵێ، جگه له ته‌مى كه‌سێك، كه
ته‌نیا ده‌تواندرێ له ڕێى هه‌سته‌كانه‌وه هه‌ستى پێ
بكرێ و له پشت نائومێدبوونه‌وه، یان له هه‌ر
ناشوێنێكى دیكه‌وه، بدۆزرێته‌وه، كه
ده‌شدۆزرێته‌وه له‌به‌ر نائاشناییی وێنه‌یه‌كى ئاشنا
نابێ.
شیعر و به‌رگری
شیعریى كوردی، به‌رده‌وام شتێك، بابه‌تێك و ناوێك
هه‌بووه به‌رگریى لێ بكا؛ دین، نیشتمان، سه‌رۆك و
پێشمه‌رگه و پاكى و پیرۆزی و جوانى و هه‌ق و هتد...
به‌ڵام له‌و كتێبه‌دا وێنه‌كانى به‌رگریى [به هه‌موو
شێوه‌كانیانه‌وه] كاڵ بوونه‌ته‌وه. بابه‌ته‌كان بۆ
ئه‌وه پێشبه‌ر ناكرێن، تا به‌رگرییان لێ بكرێ،
ئه‌مه‌یان ده‌ربازبوونێكه له‌و بیرۆكانه‌ى كه
سیاسه‌ت، دین و په‌روه‌رده به‌رده‌وام له ڕۆشنبیریى
كوردیدا چاندوویانه. بازدان به‌سه‌ر ئه‌م سستمى
به‌رگریكردنه‌دا، به‌رهه‌مى جه‌سته‌ى نه‌وه‌یێكى
نوێیه، كه هه‌ست ناكا شتێك هه‌یه به‌رگریی لێ بكا و
بیكا به وه‌زیفه‌یێكى شیعری؛ ئه‌مه‌شیان ده‌ركه‌یه‌كى
نوێیه بۆ خوێنه‌ر، تا لێیه‌وه بچێته ژووره‌وه و
پتر خه‌ریكى ئێستێتیكا بێت، نه‌وه‌ك شتێكى دیكه.
(*): ئه‌و نووسینه‌ی هاشم سه‌ڕاج، كه له باره‌ی
كتێبی (كه‌سێك له پشت ئه‌م په‌یڤانه‌وه سیگار
ده‌كێشێ)وه نووسیویه‌تی، هێشتا بڵاونه‌بووه‌ته‌وه،
من ته‌نیا به ده‌ستنووس دیتوومه و خوێندوومه‌ته‌وه.
(**): (تا ماته‌مى گوڵ تا خوێنى فریشته). به‌ختیار
عه‌لى. به‌رهه‌مه شیعرییه‌كان 1983-2004.
سه‌رچاوه:
كه‌سێك له پشت ئه‌م په‌یڤانه‌وه سیگار ده‌كێشێ
شیعر
ڕابه‌ر فاریق
نه‌خشه‌ساز: لوقمان ڕه‌شیدی
چاپخانه: ڕۆژهه‌ڵات
چاپی یه‌كه‌م
هه‌ولێر- 2009.
|
