|
ئه‌وه ڕاسته كه ده‌سه‌ڵاته سیاسیه‌كان هۆكاری
تراژیدیای مرۆڤایه‌تین , به‌ڵام ئه‌وانه هه‌موویان
پێكه‌وه ڕوخساری جه‌وهه‌رێكن كه ده‌سه‌ڵاته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانن
. بۆ وه‌لانانی ئه‌و تراژیدیایه , خه‌بات كردن نه‌ك
بۆ تیابردنی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی ,ده‌بێت بۆ هه‌ڵته‌كاندنی
ده‌سه‌ڵاته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانیش بێت . گرفتی هه‌وڵدان
بۆ بنه‌بڕ كردنی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی له‌ویادایه كه بێ
بنه‌بڕ كردنی ده‌سه‌ڵاته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان به ئه‌نجام
ناگات . په‌یوه‌ندی ده‌سه‌ڵاته سیاسییه‌كان به ده‌سه‌ڵاته
كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه , په‌یوه‌ندی جۆگه‌كانه به
سه‌رچاوه‌كانه‌وه . ناكرێت بێ ووشك كردنی سه‌رچاوه ,
ئاوی جۆگه تیا ببرێت . ئازاد بوونی مرۆڤ و وه‌لانانی
تراژیدیای مرۆڤایه‌تی لێره‌وه‌یه . له هه‌ڵته‌كاندن
و تێكدانی ته‌خت وتاراجی ده‌سه‌ڵاته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه‌یه
. هه‌موو جۆره سازشێك له به‌رانبه‌ر ده‌سه‌ڵاته
كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا , پارێزگاری كردنه له مانه‌وه‌ی
ده‌سه‌ڵاتی سیاسی . ده‌سه‌ڵاته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان بۆ
خۆشیان پێویستیان به هه‌بوونی ده‌سه‌ڵاته سیاسییه‌كان
هه‌یه . ئه‌گه‌ر وانه‌بێت ده‌پووكێنه‌وه . جگه له‌وه‌ی
كه ده‌سه‌ڵاته سیاسییه‌كان به گرتنه به‌ری شێوازی
جۆراوجۆر به‌رگری له مانه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان
ده‌كه‌ن و زه‌مینه‌ی نه‌شونما كردنیان بۆ ده‌سازێنن ,
بۆ خۆشیان شێوه‌ی تری ده‌سه‌ڵاتی كۆمه‌ڵایه‌تی دروست
ده‌كه‌ن . هه‌موو چوونه پرۆسه‌یه‌كی خه‌باتی سیاسییه‌وه
, بۆ خۆی چوونه پرۆسه‌ی دروست كردنی جۆرێك له په‌یوه‌ندییه
كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانیشه . هه‌موو ئه‌و په‌یوه‌ندییه
كۆمه‌ڵایه‌تییانه‌ی كه به‌رئه‌نجامی خه‌باته سیاسیه‌كانن
, سه‌باره‌ت به كه‌سه‌كانی ناو كۆڕی خه‌باته سیاسییه‌كان
, په‌یوه‌ندییه‌كی ڕاسته‌قینه‌ن له ڕواڵه‌تدا و
درۆیینه‌ن له ناوه‌رۆكدا . واته ئه‌و په‌یوه‌ندییه
كۆمه‌ڵایه‌تییانه تا ئه‌و شوێنه بڕ ده‌كه‌ن كه خه‌باتگێڕه‌كه
له بازنه‌ی هه‌ڵسووڕانه سیاسییه‌كه‌یدا ده‌مێنێته‌وه
. به هاتنه ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و خه‌باتگێڕه له‌و بازنه‌ی
هه‌ڵسووڕانه سیاسییه‌یدا , ئیتر په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانیش
یه‌ك به یه‌ك هه‌ڵده‌وه‌شێنه‌وه . كه‌م نین ئه‌و
دۆستایه‌تییانه‌ی كه له پاش چۆڵ كردنی مه‌یدانه
سیاسییه‌كانه‌وه , ناحه‌زایه‌تییان لێ به‌جێماوه .
به‌ڵام به پێچه‌وانه‌ی ئه‌م بارودۆخه‌وه , ئه‌و ده‌سه‌ڵاته
سیاسییانه‌ی كه له سه‌ر بنه‌مای ده‌سه‌ڵاته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه
هه‌ڵده‌ستن , په‌یوه‌ندییه سیاسییه‌كانی نێوان كه‌سه‌كان
ڕاسته‌قینه‌ن له ڕواڵتدا و درۆینه‌ن له ناوه‌رۆكدا .
واته په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی نێوان كه‌سه‌كان
ڕاسته‌قینه‌ن له جه‌وهه‌ردا " ناوه‌رۆكدا " و درۆینه‌ن
له ڕواڵه‌تدا . كه‌واته له ڕواڵه‌تدا په‌یوه‌ندییه
سیاسییه‌كانی نێوان كه‌سه‌كان ڕاسته‌قینه‌ن و په‌یوه‌ندییه
كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان درۆیینه‌ن , وه له جه‌وهه‌ریشدا
په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان ڕاسته‌قینه‌ن و په‌یوه‌ندییه
سیاسییه‌كان درۆیینه‌ن . به واتایه‌كی تر له‌م حاڵه‌ته‌دا
په‌یوه‌ندییه سیاسییه‌كان شوێنكه‌وته‌ی په‌یوه‌ندییه
كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانن . ئه‌ڵبه‌ته سه‌باره‌ت به كه‌سه‌كان
وه‌كو تاك ئاوا ده‌كه‌وێته‌وه , ئه‌گینا سه‌باره‌ت به
ڕێڕه‌وی گشتیی ده‌سه‌ڵاته سیاسییه‌كان و چالاكییه‌كانیان
له گۆڕه‌پانی كۆمه‌ڵگادا ئاوا ناكه‌وێته‌وه " یانی
په‌یوه‌ندییه سیاسییه‌كان ڕاسته‌وخۆ پاشكۆی په‌یوه‌ندییه
كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان نین .
ده‌سه‌ڵاته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان به‌رهه‌می په‌یوه‌ندییه
كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانن , كه‌چی له‌گه‌ڵ گه‌شه كردنیاندا
په‌یوه‌ندییه‌كان ده‌خه‌نه ژێر ڕكێفی خۆیانه‌وه . ده‌سه‌ڵاته‌كان
تا ئه‌و كاته ئامڕازن به ده‌ستی مرۆڤه‌وه , كه
مرۆڤه‌كان نه‌چوونه‌ته په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه
. مرۆڤه‌كان له‌گه‌ڵ چوونه پرۆسه‌ی په‌یوه‌ندی
گرتنیانه‌وه له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا , ده‌چنه پرۆسه‌ی به
ئامڕاز بوونی خۆشیانه‌وه به ده‌ست یه‌كپێگرتنی ده‌سه‌ڵاته‌كانیانه‌وه
. تراژیدیاكه " تراژیدیای مرۆڤایه‌تی " ئالێره‌وه ده‌ست
پێده‌كات و چاره‌سه‌ره‌كه‌شی هه‌ر لێره‌وه‌یه .واته
به هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌و یه‌كگرتنه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌كانه‌وه‌یه
كۆتایی به تراژیدیاكه ده‌هێنرێت .
به‌ڵام ئه‌م ده‌سه‌ڵاته كۆمه‌ڵایه‌تییانه له پرۆسه‌ی
مێژوویی خۆیاندا ده‌سه‌ڵاته سیاسییه‌كان دروست ده‌كه‌ن
و دیارده‌ی تراژیدیاكه‌ش ده‌گوێزنه‌وه بۆ ئه‌وێ . له‌گه‌ڵ
گوێزانه‌وه‌ی ئه‌و تراژیدیایه‌دا " گواستنه‌وه‌ی
تراژیدیای مرۆڤایه‌تی بۆ ناو ده‌سه‌ڵاتی سیاسی " چاره‌سه‌ره‌كه‌ش
له دایك ده‌بێت . مرۆڤایه‌تی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا كه له
دووتوێی كێشمه‌كێشه ناوه‌كییه‌كانی خۆیدا و له پرۆسه‌ی
مێژوویی دابه‌ش كردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاته سیاسییه‌كاندا
, ده‌سكه‌وته لۆكاڵی و جیهانییه سنوورداره‌كانی خۆی
هێناوه‌ته ده‌ره‌وه و به پێی ڕیز به‌ستنه‌كانی تا
ئه‌مڕۆ , ده‌وڵه‌مه‌ند و ده‌وڵه‌مه‌ندتری كردوون , به
شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆش " زیاتر له ده‌ره‌وه‌ی
هۆشیاری جیهانگیرییانه‌ی خۆی " كاروانی خه‌باته‌كه‌ی
له یه‌كه‌م ڕۆژه‌وه تا ئێستا بۆ گه‌یشتن به یه‌كسانی
له ده‌سه‌ڵاتدا خستووه‌ته ڕێ . دیمۆكراسی له
باڵاترین پێناسه‌یدا , میكانیزمی كرده‌یی كردنه‌وه‌ی
ئه‌م دروشمی یه‌كسانییه‌یه له ده‌سه‌ڵاتدا . له سه‌ره‌تای
دروست بوونی مرۆڤه‌وه وه‌كو بوویه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی "
مه‌به‌ست له‌و سه‌رده‌مه‌یه كه هاتووه‌ته ناو په‌یوه‌ندییه
كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه " كه به دروست كردنی كۆمه‌ڵگای
خێزانیی (كۆمه‌ڵگا سه‌ره‌تاییه‌كانی مرۆڤ هه‌ر یه‌كه‌یان
بریتی بووه له خێزانێك , با ژماره‌ی هه‌ر یه‌كێكیشیان
له ده‌یان و بگره سه‌دانیش تێپه‌ڕ بووبێت ) ده‌ست
پێده‌كات , ده‌سه‌ڵاتی كۆمه‌ڵایه‌تی له شێوه‌ی ده‌سه‌ڵاتی
خێزاندا خۆی داڕشتووه . له‌و كاته‌وه هه‌تا ئێستا ئه‌و
ده‌سه‌ڵاته , په‌لوپۆی هاویشتووه و ده‌یهاوێ . هه‌تا
ئێستاش هه‌ر یه‌كه‌ی " وه‌حده‌ی " خێزان , بناغه‌ی
لێوه‌هه‌ڵسان و ڕاگری ده‌سه‌ڵاته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه
.
ده‌سه‌ڵاته خێڵه‌كییه‌كان شتێك نین له كۆبوونه‌وه‌ی
كۆمه‌ڵێك خێزان زیاتر به ده‌وری یه‌كتریدا كه په‌یوه‌ندییه‌كی
مێژوویی له گه‌ڕانه‌وه‌یاندا بۆ یه‌ك خێزان كۆیان ده‌كاته‌وه
. خزمایه‌تییه‌كان , ته‌وه‌ره به‌ستنه‌كانن به ده‌وری
چه‌ند پشتێكی له‌وه‌و پێشتردا . ئه‌م كۆبوونه‌وانه‌یان
به ده‌وری یه‌كتریدا , یه‌كخستن و ڕێكخستنی ده‌سه‌ڵاته‌كانیانه
. هه‌موو یه‌كه‌یه‌كی خزمایه‌تی ئاوا , یه‌كه‌ی دروست
بوونی ده‌سه‌ڵاته خێڵایه‌تییه‌كانیشه . به‌رئه‌نجامی
یه‌كگرتنی چه‌ند یه‌كه‌یه‌كی خزمایه‌تی ئاوایه كه له
سه‌ر بنه‌مای گه‌ڕاندنه‌وه‌یان بۆ خێزانێك كه هه‌موویانی
لێوه هاتووه , خێڵ دروست ده‌بێت . یانی دروست بوونی
خێڵ به‌رئه‌نجامی ڕیشه‌یی هاتنه خواره‌وه‌ی نه‌وه‌كانی
خێزانێكه . ئه‌مه‌یه ئه‌و په‌یوه‌ندییه خوێنییه‌ی
كه دروست بوونی خێڵ " تایه‌فه " ی لێوه په‌یدا ده‌بێت
. مه‌سه‌له‌ی دروست كردنی هه‌موو ڕۆژه‌ی خێزانی تازه
له كۆمه‌ڵگادا و له دووتوێی چوونه پرۆسه‌ی به‌سه‌ربردنی
ژیانی هاوسه‌ریه‌تی " ژن و مێردایه‌تی " یه‌وه , مه‌سه‌له‌یه‌كی
كۆمه‌ڵایه‌تی به‌رده‌وامه و هه‌میشه جۆرێكی تر له
په‌یوه‌ندی خزمایه‌تی نوێ كه له دوایین لێكدانه‌وه‌دا
په‌یوه‌ندییه‌كی خێڵایه‌تییه , دێنێته گۆڕێ " ده‌یهێنێته
كایه‌وه " . سیستمی تاڵان كردنی ده‌سه‌ڵات یه‌كه‌مجار
له ناو خێزاندا داده‌مه‌زرێت و له‌وێوه سه‌رتاپای
كۆمه‌ڵگا ده‌گرێته‌وه . باوك تاڵانی ده‌سه‌ڵاتی دایك
و منداڵه‌كان ده‌كات . دایك تاڵانی ده‌سه‌ڵاتی منداڵه‌كان
ده‌كات تا گه‌وره ده‌بن . برا تاڵانی ده‌سه‌ڵاتی خوشك
ده‌كات و له دواییشدا تا ڕاده‌یه‌كی زۆر تاڵانی ده‌سه‌ڵاتی
دایكی و كه باوكیشی پیر ده‌بێت تاڵانی ده‌سه‌ڵاتی ئه‌ویش
ده‌كات . ئه‌مه جگه له‌وه‌ی كه برا گه‌وره تاڵانی
ده‌سه‌ڵاتی برای بچوك ده‌كات . ئه‌و ده‌سه‌ڵاته زۆره‌ی
كه پیاو له ناو حێزاندا هه‌یه‌تی , ئه‌وه به تاڵان
بردنی ده‌سه‌ڵاتی ئه‌ندامانی خێزانه‌كه‌یه . پیاو كه
له پیریدا ده‌سه‌ڵاتی نامێنێت , ئه‌وه به تاڵان
بردنی ده‌سه‌ڵاته‌كه‌یه‌تی له لایه‌ن منداڵه‌كانیه‌وه
. لای هه‌ر كه‌سێكه‌وه له خێزاندا ده‌سه‌ڵات زۆر بێت
, یانی لای ئه‌وانی تره‌وه كه‌مه . یه‌كسانی له ده‌سه‌ڵاتدا
, له ناو خێزاندا نییه . وه هه‌تا له ناو خێزاندا
, یه‌كسانی له ده‌سه‌ڵاتدا پیاده نه‌كرێت , مرۆڤایه‌تی
ناتوانێت بچێته قۆناغی ڕزگار بوونه‌وه . ڕێز گرتن له
ده‌سه‌ڵاتی یه‌كتری و به فه‌ڕمی ناسینی مافی یه‌كسانی
له‌و بواره‌دا , خێزان ده‌باته ئاستێكه‌وه كه په‌یوه‌ندییه
مرۆییه‌كانی به ته‌واوی ده‌دۆزرێته‌وه . خه‌بات كردن
بۆ گۆڕینی كۆمه‌ڵگا , بێ خه‌بات كردن بۆ گۆڕینی خێزان
, خه‌بات كردنێكی یه‌ك لایه‌نه و ناته‌واوه . هه‌موو
خه‌باتێك به‌و مانایه ڕاسته‌قینه‌یه كه هێنانی
ئاڵوگۆڕی مرۆییانه‌ی بۆ په‌یوه‌ندییه ناوه‌كییه‌كانی
خێزان , له هه‌گبه‌دا بێت .به فه‌ڕمی ناسینی یه‌كسانی
له ده‌سه‌ڵاتدا , منداڵ له زه‌بروزه‌نگ و پیریش له
وون كردنی كه‌سایه‌تییه‌كه‌ی كه ده‌سه‌ڵاته‌كه‌یه‌تی
ڕزگار ده‌كات . ده‌سه‌ڵات هه‌میشه خاسیه‌تی چه‌وسێنه‌ری
هه‌یه . ناكرێت خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات , چه‌وسێنه‌ر نه‌بێـت
. وه ناكرێت چه‌وسێنه‌ر , چه‌وساوه ئازاد بكات . ئه‌گه‌ر
چه‌وسێنه‌ر " خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات " بیه‌وێت چه‌وساوه
ئازاد بكات , ده‌بێت له چه‌وسێنه‌ریی " ده‌سه‌ڵاتداریه‌تی
– پله‌وپایه " دابه‌زێت . هه‌موو حوكومه‌ته‌كان و
حزبه‌كان و ڕێكخراو و هێز و لایه‌نه‌كانی دیكه و هه‌موو
داموده‌زگا و دامه‌زراوه ئاینیی و فكریی و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان
له سه‌رانسه‌ری جیهاندا , له كه‌م –كه‌م و له زۆر –
زۆر , هه‌ڵگری خاسیه‌ته‌كانی ده‌سه‌ڵاتداریه‌تی ناو
خێزانن . یانی كون و قوژبنی كۆمه‌ڵگای جیهان ,
ئاخنراوه له چه‌وساندنه‌وه‌ی ئینسان .
لای ئۆرگانه ئاینییه باڵاكان , ئه‌وه‌ی كه بنچینه‌ییه
, نه په‌رتوكه ئاسمانییه‌كانن و نه جێبه‌جێ كردنی
دادپه‌روه‌ریی كۆمه‌ڵایه‌تییه , ته‌نیاوته‌نیا كه‌ڵه‌كه
كردنی ده‌سه‌ڵاتداریه‌تی بۆ ده‌سه‌ڵاتخوازان , لای ئه‌وان
سه‌نته‌ری دابیین كردنی چالاكییه‌كانی خۆیان و په‌یڕه‌وان
و دامه‌زراوه‌كانیانه . هه‌موو ئایینه‌كانی دونیا له
سه‌ر بناغه‌ی ملكه‌چ بوونی مرۆڤ و كڕنۆش بردنی بۆ ده‌سه‌ڵات
دامه‌زراوه . مه‌سه‌له‌ی ئازاد بوونی مرۆڤ له
ئاییندا له گۆڕێ نییه . ئایین ئامڕازێكی گه‌وره‌ی هه‌ڵاواردنه
و له سه‌ر بنه‌مای هه‌ڵاواردنه خێزانییه‌كانه‌وه
درێژه به ته‌مه‌نی خۆی ده‌دات . له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا كه
ده‌سه‌ڵاته ئاسمانییه‌كان نوێنه‌ری ده‌سه‌ڵاته زه‌مینییه‌كانن
, به‌ڵام ئه‌وه‌ی كه ئه‌م ده‌سه‌ڵاته زه‌مینییانه
دروست ده‌كات و كۆمه‌ڵایه‌تییان ده‌كاته وه و ده‌یانپارێزێت
, خودی خێزانه وه‌ك یه‌كه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ و به ڕاده‌یه‌كی
به‌رچاو , دابڕاو له چوونه پێشه‌وه‌ی مرۆڤایه‌تی .
هه‌موو یه‌كه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی كه وه‌ك
سیستمێك چه‌وساندنه‌وه‌ی مرۆڤی تیا پیاده بكرێت , هه‌ڵگری
سیما و په‌یوه‌ندییه نا مرۆییه‌كانی خێزانه . خێڵ و
نه‌ته‌وه و حوكومه‌ت و حزب و ......هتد له دوایین
لێكدانه‌وه‌دا ده‌توانرێت وه‌كو خێزانێكی گه‌وره سه‌یری
هه‌ر یه‌كێكیان بكرێت . خێزان له كۆمه‌ڵگاكاندا یه‌كه
" وه‌حده " یه‌كه , كه هه‌موو نابه‌رابه‌ری و دواكه‌وتن
و ده‌سه‌ڵاتخوازییه‌كی له خۆ گرتووه . ته‌نانه‌ت
ڕایسیزم " هه‌ڵاواردن " له بناغه‌دا خێزانییه . له‌وێوه
بۆ خێڵ و دانیشتوانی ناوچه‌یه‌ك و هه‌رێمێك و دواییش
نه‌ته‌وه و وڵات و كیشوه‌ر " قاڕه " و جیهانی
ڕۆژئاوا په‌لوپۆ ده‌هاوێ و ده‌یته‌نێته‌وه . چۆن یه‌كه‌ی
كۆمه‌ڵایه‌تی ڕایسیزم خێزانه , ئاواش یه‌كه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی
ده‌سه‌ڵاتداریه‌تی , خێزانه . ئه‌ڵبه‌ته یه‌كه‌ی
كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌سه‌ڵاتی ئاینییش هه‌ر خێزانه . هه‌موو
دواكه‌وتنه‌كانی كۆمه‌ڵگا له لایه‌نێكیدا به‌ستراوه‌ته‌وه
به مانه‌وه و پایه‌دار بوونی شێوه‌ی ئێستای خێزانه‌وه
. ئه‌گه‌ر ڕوو له هه‌ڵته‌كاندنی خێزان وه‌كو بناغه‌ترین
یه‌كه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی به‌م شێوه‌یه‌ی ئێستاوه بكرێت ,
یانی ڕوو له هه‌ڵته‌كاندنی هه‌موو دامه‌زراوه سیاسی
و ئاینیی و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان ده‌كرێت . ئا لێره‌وه‌یه
كه هیچ یه‌كێك له‌و دامه‌زراوانه نه‌ك هه‌ر ده‌ست له
خێزانه‌وه نادات و نایه‌ڵێت ئاڵوگۆڕی بنچینه‌یی بێت
به سه‌ریدا , به‌ڵكو به ده‌ستێكی پۆڵایینه‌وه له‌و
كه‌س و لایه‌نه‌ش ده‌دات كه بیه‌وێت بێته ئه‌م مه‌یدانه‌ی
خه‌باته‌وه . په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی ناو
خێزان له سه‌رده‌مه به‌ردینییه‌كانه‌وه هه‌تا ئێستا
له ڕیفۆرم زیاتر , ئاڵوگۆڕی بنچینه‌یی به خۆیه‌وه
نه‌بینیوه . هه‌تا ئێستاش له لایه‌ن هه‌موو كه‌سێكه‌وه
" به شێوه‌یه‌كی گشتی " به‌رز ڕاگرتنی ئه‌ندامانی
خێزانه‌كه‌ی خۆی و هه‌ڵاواردنیان " به باشتر سه‌یر
كردنیان " به سه‌ر ئه‌ندامانی خێزانه‌كانی تردا مه‌بده‌ئه
. وه ئه‌م مه‌بده‌ئه بۆ خۆی بناغه‌ی ڕایسزمه له هه‌ر
یه‌كێك له كۆمه‌ڵگاكان و هه‌ر هه‌مووشیاندا پێكه‌وه
. ئه‌م مه‌بده‌ئه په‌یوه‌ندییه مرۆییه‌كان له نێوان
ئه‌ندامانی خێزانه‌كه‌ی خۆی و ئه‌ندامانی خێزانه‌كانی
تر داده‌ماڵێت . له سه‌ر بناغه‌ی ئه‌م مه‌بده‌ئه"
پره‌نسیپه " وه‌یه په‌یوه‌ندییه مرۆییه‌كان له
نێوان مرۆڤه‌كان و خێزانه‌كاندا پیاده ده‌بن . كه‌واته
په‌یوه‌ندییه مرۆییه‌كان شێوه‌ن بۆ ناوه‌رۆكێك كه په‌یوه‌ندییه
نا مرۆییه‌كانن . خودی ناكۆكییه‌كه لێره‌دایه . ده‌بێت
چاره‌سه‌ری ئه‌م ناكۆكییه بكرێت , ئه‌وسا ده‌كرێت په‌یوه‌ندییه
مرۆییه‌كان بخرێنه‌وه شوێنی شیاوی خۆیان . ئه‌م یه‌كه
بنه‌ڕه‌تییه كۆمه‌ڵایه‌تییه كه خێزانه , شوێنی
لێوه‌هه‌ڵسانی هه‌موو یه‌كه‌یه‌كی نامۆیه به په‌یوه‌ندییه
مرۆییه‌كان . هه‌موو جۆره مرۆیی بوونێك له هه‌ر یه‌كه‌یه‌كی
كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی له كۆمه‌ڵگاكانی جیهاندا , ته‌نیا
به‌و ئه‌ندازه‌یه بوونی هه‌یه كه نه‌یتوانیوه
ڕواڵه‌ت تێبپه‌ڕێنێت . هه‌موو یه‌كه‌یه‌ك " كۆمه‌ڵایه‌تی
بێت یان سیاسی " به‌و ئه‌ندازه‌یه ده‌توانێت له په‌یوه‌ندییه
مرۆییه‌كاندا ڕواڵه‌ت تێبپه‌ڕێنێت , كه ئاڵوگۆڕی
بنچینه‌یی به سه‌ر په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی
ناو خێزانه‌كاندا بهێنێت . مه‌سه‌له‌ی تێڕوانینی نابه‌رابه‌رییانه‌ی
خێزانه‌كان بۆ یه‌كتری , له نابه‌رابه‌ری ئه‌ندامه‌كانه‌وه
هاتووه له ناو خودی هه‌ر خێزانێكدا . ئه‌و نابه‌رابه‌رییه‌ش
له ناو ئه‌ندامانی هه‌ر خێزانێكدا , له جه‌وهه‌ردا
نابه‌رابه‌رییه له ده‌سه‌ڵاتدا . ئه‌م نابه‌رابه‌رییه
له ده‌سه‌ڵاتدا , سه‌رچاوه‌ی هه‌ڵاواردن " ڕایسزمی
خێزانیی " و سه‌ركوت و دواكه‌وتن و فه‌رمانداریی "
حوكمڕانی " یه .
ئایین ده‌سه‌ڵاته زه‌مینییه‌كانی خۆی له سه‌ر بناغه‌ی
یاسایی كردنه‌وه‌ی " به قانون كردنی " ئه‌م نابه‌رابه‌رییه
ی ده‌سه‌ڵات له خێزاندا, داده‌مه‌زرێنێت . هه‌ر له
به‌ر ئه‌وه‌شه كه ئایین له هه‌موو لایه‌كه‌وه چووه‌ته
ناو نابه‌رابه‌رییه‌كانی دونیای خێزانه‌وه و به پێی
یاسا ئاسمانییه‌كان قووڵتری كردوونه‌ته‌وه و پیرۆزیی
پێبه‌خشیوون .
مرۆڤ ئه‌گه‌ر له سه‌ره‌تادا وه‌كو ته‌فسیر كردنی نامۆ
بوونی خۆی به سروشت ئاینی دۆزیوه‌ته‌وه و به پرۆسه‌ی
مشتوماڵ كردندا هێناویه‌تی تا دروست كردنی دامه‌زراوه‌ی
كۆمه‌ڵایه‌تی بۆی , ئه‌وا له‌و كاته‌وه " له كاتی
دروست بوونی ئه‌و دامه‌زراوه كۆمه‌ڵایه‌تییانه‌وه بۆ
ئایینه‌كان " قه‌ده‌غه بوونی بیری ئازادیش چووه‌ته
پرۆسه‌ی مێژوویی خۆیه‌وه . كۆنه‌په‌رستی ئاینیی له‌ویادا
نییه كه هانی خه‌ڵكیی ده‌دات بۆ یه‌كتاپه‌رسنیی و له‌و
باره‌یه‌وه پڕوپاگه‌نده‌كانی به ئه‌نجام ده‌گه‌یه‌نێت
, به‌ڵكو له‌ویادایه كه عه‌قڵ له خواسته ده‌روونییه‌كان
" ئاره‌زووه‌كان " ی مرۆڤ جیا ده‌كاته‌وه و تێكه‌ڵ به
ده‌سه‌ڵاتی ده‌كات . مه‌سه‌له‌ی ئه‌خلاقیش لێره‌وه
مانا په‌یدا ده‌كات . ئه‌وه دابڕانی عه‌قڵه له ئاره‌زووه‌كانی
مرۆڤ كه ئه‌خلاقی وه‌كو دیارده‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ
هێناوه‌ته ده‌ره‌وه . له‌و كاته‌وه كه ئه‌خلاق وه‌كو
دیارده‌یه‌كی دژه مرۆیی جێگاوڕێگای له سیستمی كۆمه‌ڵایه‌تیدا
په‌یدا كردووه و چه‌شنی باشترین هاوتای ئایین و خێزان
جێگیر بووه , له‌و كاته‌وه كه‌سایه‌تی مرۆییانه‌ی
مرۆڤ خراوه‌ته ژێر پرسیاره‌وه و له لایه‌ن ئه‌خلاقه‌وه
ده‌ستی به سه‌ردا گیراوه . زۆر له پێش شه‌ڕی ته‌ڕواده‌وه
, ئه‌خلاق بنجی داكوتاوه و هه‌تا ئێستاش ئه‌و بنج
داكوتانه‌ی هه‌ر به‌رده‌وامه . بووه به به‌شێك له
سیستمی بیر كردنه‌وه‌ی مرۆڤ . ئه‌م به سیستم بوونی ئه‌خلاقه
له كۆمه‌ڵگادا , به سیستم بوونی دواكه‌وتنه . هیچ
كه‌س و هێز و لایه‌نێك ناتوانێت له ئاستی ئه‌خلاقدا
بێده‌نگ بێت و خۆیشی به پێشكه‌وتنخواز بزانێت . یه‌كێك
له‌و پێوه‌رانه‌ی كه پێشكه‌وتنخوازیی پێده‌پێورێت ,
لێدانه له دواكه‌وتنخوازیی ئه‌خلاق . ئه‌خلاق وه‌كو
دیارده‌یه‌كی نامۆ به مرۆڤ , پایه‌دار بوونی خۆی له
پایه‌دار بوونی دابڕانه مێژووییه‌كه‌ی عه‌قڵ و خواسته
ده‌روونییه‌كاندا ده‌بینێته‌وه . یه‌كگرتنه‌وه‌ی عه‌قڵ
و خواسته ده‌روونییه‌كانی مرۆڤ , كۆتایی هێنانه به
مێژووی ئه‌خلاق . خودی كۆنه‌په‌رستیش لێره‌وه ده‌ست
پێده‌كات , له جیابوونه‌وه‌ی عه‌قڵ و خواسته ده‌روونییه‌كانی
مرۆڤه‌وه . واته مێژووی ئه‌خلاق و مێژووی كۆنه‌په‌رستی
یه‌ك مێژووه . ئه‌م دوانه‌یه‌ی ئه‌خلاق و كۆنه‌په‌رستی
له یه‌ك سه‌رچاوه‌وه ئاو ده‌خۆنه‌وه . لێره‌وه‌یه
عه‌قڵ , بێعه‌قڵیی به‌رهه‌م ده‌هێنێت , لۆجیك وون ده‌كات
, په‌یوه‌ندییه مرۆییه‌كان ده‌پچڕێنێت . عه‌قڵ له
نێوانی ئاره‌زووه‌كان و ده‌سه‌ڵاتدا سه‌ربه‌خۆ نییه .
هه‌میشه له‌گه‌ڵ یه‌كێكیاندا یان له‌گه‌ڵ هه‌ردووكیاندا
یه‌كیگرتووه . یه‌كگرتنه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتدا
ئاره‌زوومه‌ندانه نییه " جگه له‌و كاتانه‌ی كه ده‌سه‌ڵات
كاری هاوبه‌شانه‌ی عه‌قڵ و ئاره‌زوو جێبه‌جێ ده‌كات "
, به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئاره‌زووه‌كان " خواسته ده‌روونییه‌كان
" دا ئاره‌زوومه‌ندانه‌یه . ئایینه‌كان " دینه‌كان "
, په‌یوه‌ندییه سروشتییه‌كانی نێوان عه‌قڵ و خواسته
ده‌روونییه‌كان ده‌پچڕێنن و عه‌قڵ له زیندانی ده‌سه‌ڵاتدا
به‌ند ده‌كه‌ن . عه‌قڵ ده‌كه‌ن به كۆیڵه‌ی بڕوا بوون
. بڕوا بوونێك كه به‌رئه‌نجامی لێكدانه‌وه‌كانی په‌یوه‌ندییه‌كانی
نێوان مرۆڤ و سروشته . ئه‌م لێكدانه‌وانه بۆ خۆیان
به‌رهه‌می بیره فه‌لسه‌فییه‌كانی ئه‌و سه‌رده‌مه
كۆنانه‌ن .
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا كه بڕوا بوون عه‌قڵێكی گه‌شه‌داری
سه‌رده‌می خۆیه‌تی , عه‌قڵێكی ڕاوه‌ستاویشه له گه‌شه
كردن . یانی بڕوا بوون عه‌قڵێكه كه پرۆسه‌ی گه‌شه
كردنی عه‌قڵ له قاڵب ده‌دات . بڕوا بوون له لایه‌نێكیدا
پیرۆز كردنی شتێكه و له لایه‌نێكی تریشیدا به دییل
گرتنی " كۆیله كردنی " عه‌قڵه . هه‌ر شتێك لای مرۆڤه‌وه
پیرۆز بكرێت , یانی عه‌قڵی كردووه به كۆیله‌ی ئه‌و
پیرۆزییه .
له‌و كاته‌وه كه عه‌قڵ و خواسته ده‌روونییه‌كانی
مرۆڤ جیا كراونه‌ته‌وه له یه‌كتری , له‌و كاته‌وه
هه‌تا ئێستا هه‌موو یاسا كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان " به ده‌رهاویشته
سیاسی و ئاییینیه‌كانیشیه‌وه " به پله‌ی جۆراوجۆر ئه‌و
جیا كردنه‌وه‌یه‌ی عه‌قڵ و خواسته ده‌روونییه‌كانی
مرۆڤیان به فه‌ڕمی ناسیوه و به‌رگرییان له پایه‌دار
بوونی كردووه . ئه‌و هه‌وڵانه‌ی كه له كۆنه‌وه تا
ئێستا له‌م مه‌یدانه‌دا دراوه , له چاكسازیی "
ڕیفۆرم " زیاتر شتێكی تر نه‌بووه .
مه‌سه‌له‌ی وه‌لانانی په‌یوه‌ندییه نامرۆییه‌كان له
خێزاندا و دانانه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه مرۆییه‌كان له
جێگه‌یدا , مه‌سه‌له‌ی یه‌كگرتنه‌وه‌ی عه‌قڵ و ئاره‌زووه‌كانه
. ئه‌م یه‌كگرتنه‌وه‌یه‌ش ڕوو نادات ئه‌گه‌ر چوونیه‌كی
ده‌سه‌ڵاتی ئه‌ندامان له خێزاندا به فه‌ڕمی نه‌ناسرێت
. ئه‌م به فه‌ڕمی ناسینه‌ی ده‌سه‌ڵاتی یه‌كتری له
ناو خێزاندا , تاڵان كردنی ده‌سه‌ڵات له نێوانیاندا
وه‌لاده‌نێت . ئه‌م به فه‌ڕمی ناسینه‌ی ده‌سه‌ڵات له
خێزاندا ده‌بێت ئاستێك به خۆیه‌وه بگرێت كه منداڵی
به‌رمه‌مكانه و دایك و باوك له بازنه‌ی یه‌كسانیدا
كۆبكاته‌وه . یانی ده‌سه‌ڵاتی سبه‌ینێ " داهاتوو " ی
گه‌وره بوونی منداڵه‌كه ده‌بێت له یه‌كه‌م ڕۆژی له
دایك بوونیه‌وه لای ئه‌ندامانی خێزانه‌وه " هه‌ر هه‌موویان
" به فه‌ڕمی بناسرێت .
ئایین كه دێت عه‌قڵ له خواسته ده‌روونییه‌كان جیا
ده‌كاته‌وه و تێكه‌ڵ به ده‌سه‌ڵاتی ده‌كات , له‌وێوه‌یه
كه عه‌قڵ بۆ خۆی پاشكۆ " شوێنكه‌وته " ی ئاره‌زووه‌كانه
. ئه‌مه له لایه‌ك , وه له لایه‌كی تریشه‌وه
ئایین بۆ خۆی به‌رهه‌مێكی عه‌قڵانیه . جا ئه‌گه‌ر
ئایین ڕێگه بدات به‌وه‌ی عه‌قڵ شوێنكه‌وته‌ی ئاره‌زووه‌كان
بێت , یانی خۆیشی " واته ئایین " ده‌بێت هه‌مان ڕێگه
" پاشكۆ بوون بۆ ئاره‌زووه‌كان " بگرێته به‌ر .
پێداویستی ئاره‌زووه‌كانی مرۆڤ عه‌قڵی هێناوه‌ته بوون
, بۆیه عه‌قڵ هه‌میشه ئامڕازی باڵانس پێكردنی ئاره‌زووه‌كان
و به‌دی هاتنه‌كانیانه .
ووردبوونه‌وه له دیارده‌كانی سروشت و تێنه‌گه‌یشتن
لێیان و بێتوانایی مرۆڤ به‌رامبه‌ریان كه له سه‌رده‌مه
كۆنه‌كاندا ئایینی دروست كردووه , چه‌وساندنه‌وه‌ی
مرۆڤیش له‌گه‌ڵیدا ده‌ستی پێكردووه . چه‌وساندنه‌وه‌كان
له پێشدا هه‌ست كردن بووه به كۆیله‌یی خۆی له به‌رانبه‌ر
هێزه ده‌ره‌كییه‌كاندا كه دیارده‌كانی سروشت بوون .
ئه‌مانه هه‌مووی له مه‌یدانه‌كانی بیركردنه‌وه‌دا سه‌باره‌ت
به مرۆڤی ئه‌و چاخه كۆنانه ڕوویداوه و ئاره‌زوومه‌ندانه‌ش
بووه . له پرۆسه‌یه‌كی مێژوویی دوورودرێژدا ئه‌م ده‌سه‌ڵاتانه‌ی
دیارده‌كانی سروشت له دووتوێی كۆمه‌ڵێك " وانه " دا
گوێزراونه‌ته‌وه بۆ سه‌ر زه‌وی . له‌و ڕۆژه‌وه كه
نوێنه‌ری ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه له سه‌ر زه‌وی په‌یدا
بووه , له‌و ڕۆژه‌وه چه‌وساندنه‌وه‌ی مرۆڤ له لایه‌ن
مرۆڤه‌وه , هۆشیارانه ده‌ستی پێكردووه . ئه‌م چه‌وساندنه‌وه‌یه
به‌رئه‌نجامی نوێنه‌رایه‌تی كردنی ده‌سه‌ڵاته
ئاسمانییه‌كانن" واته ده‌سه‌ڵاتی دیارده‌كانی سروشت "
له لایه‌ن بیرمه‌نده ئاینییه‌كانه‌وه . نوێنه‌رایه‌تی
كردنی ده‌سه‌ڵاته ئاسمانییه‌كان له ڕاستیدا تاڵان
كردنی ده‌سه‌ڵاته مرۆییه‌كان بوو . یانی چه‌وساندنه‌وه
له مێژوودا به‌رئه‌نجامی تاڵان كردنی ده‌سه‌ڵاته ,
مه‌سه‌له‌ی جیاكردنه‌وه‌ی عه‌قڵ له ئاره‌زووه‌كان له
تاوانبار كردنی ئاره‌زووه‌كانه‌وه بووه وه‌كو هۆكاری
داماوی و زه‌بوونی مرۆڤ . ئه‌وه‌ی كه پێویسته لێره‌دا
ئاماژه‌ی پێ بكرێت ئه‌وه‌یه كه له پشت سه‌ری ئه‌م
تاوانبار كردنه‌ی ئاره‌زووه‌كانه‌وه , پاوانخوازی
ڕاوه‌ستاوه . ئه‌م پاوانخوازییه له ئاره‌زووه‌كانداپێویستی
به پاوانخوازی هه‌بووه له ده‌سه‌ڵاتدا . ده‌سه‌ڵات
ئامڕازێكه كه ئاره‌زووه‌كانی مرۆڤی پێ ده‌هێنرێته
دی . هێنانه‌دی ئاره‌زووه‌كانی مرۆڤێك یان مرۆڤگه‌لێك
به زۆریی له سه‌ر حسابی پوكاندنه‌وه‌ی ئاره‌زووه‌كانی
ئه‌وانی دیكه‌یه . مه‌سه‌له‌ی كۆنه‌په‌رستی و ئه‌خلاق
كه به‌رهه‌می جیاكردنه‌وه‌ی عه‌قڵن له ئاره‌زووه‌كان
, جیاكردنه‌وه‌ی عه‌قڵیش بۆ خۆی به‌رهه‌می لۆجیكانه‌ی
بیركردنه‌وه‌ی مرۆڤه كه له ئه‌نجامی دۆزینه‌وه‌ی
گوایه هۆكاره‌كانی بێتوانایی مرۆڤه‌وه بووه كه
خواسته ده‌روونییه‌كانی بووه . وه له پشتی
تاوانبار كردنی خواسته ده‌روونییه‌كانی مرۆڤه‌وه ,
وه‌ك زانیمان , پاوانخوازی له ده‌سه‌ڵاتدا " به ناوی
نوێنه‌رایه‌تی كردنی ده‌سه‌ڵاته ئاسمانییه‌كانه‌وه "
و هێنانه‌دی خواسته ده‌روونییه‌كانی ده‌سه‌ڵاتخوازان
ڕاوه‌ستاوه . به‌ڵام ده‌سه‌ڵات خۆی له خۆیدا چییه و
مرۆڤ بۆچی به شوێنیه‌وه بووه ؟
ده‌سه‌ڵات له بناغه‌دا بریتییه له هه‌بوونی هێز و
به‌كارهێنانی . لای مرۆڤه‌وه هه‌میشه هه‌بوونی هێز و
به‌كارهێنانی له پێناوی مه‌رامێكی تایبه‌تیدا بووه .
ئه‌م شێوه‌یه له ده‌سه‌ڵات كه ده‌سه‌ڵاتی تاكایه‌تی
مرۆڤه , خاوه‌نی تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی خۆیه‌تی . هێز
و خواستی ده‌روونی و خودپه‌رستی له پێكهاته‌كانیه‌تی
. جوڵانه‌وه و كات و شوێن و به‌كارهێنان له خاسیه‌ته‌كانیه‌تی
. ئامڕازی پیاده كردنی ئاره‌زووه‌كانی مرۆڤه . ده‌توانێت
له‌گه‌ڵ عه‌قڵدا و به‌ده‌ریش له عه‌قڵ ئامڕازی پیاده
كردنی ئاره‌زووه‌كان بێت . بۆ ده‌سه‌ڵاتداران , عه‌قڵ
ئامڕازی گونجاندنی ده‌سه‌ڵاته‌كانیانه بۆ به‌دیهاتنی
ئاره‌زووه‌كانیان . بۆ ده‌سه‌ڵات تاڵان كراوه‌كانیش "
ئه‌وانه‌ی ده‌سه‌ڵاتیان تاڵان كراوه " , عه‌قڵ به
زۆری ئایین و كه‌ڵچه‌رو ده‌سه‌ڵاته سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان
" ئایین و كه‌ڵچه‌ر دوو ده‌سه‌ڵاتی كۆمه‌ڵایه‌تین "
كراوه به دادگه‌ر " حاكم " ی ئاره‌زووه‌كان . عه‌قڵ
له‌م مه‌یدانی ئاره‌زووانه " خواسته ده‌روونییانه "
دا بۆ چه‌وسێنه‌ران " تاڵانكه‌رانی ده‌سه‌ڵات "
پرشنگداره و بۆ چه‌وساوه‌كانیش " تاڵانكراوانی ده‌سه‌ڵات
" تاریكستانه . ئه‌مه ئیتر بۆ چه‌وساوه‌كان ده‌وری
كۆنه‌په‌رستانه‌ی عه‌قڵه , چونكه لۆجیك وون ده‌كات و
به‌ها مرۆییه‌كان وه‌لا ده‌نێت و ئاره‌زووه‌كان
زیندانیی ده‌كات . به‌ڵام له به‌رانبه‌ر ئه‌م كۆنه‌په‌رستییه‌ی
عه‌قڵدا كه چه‌وسێنه‌ران به سه‌ر خواسته ده‌روونییه‌كانی
چه‌وساوه‌كاندا دایده‌سه‌پێنن , هه‌میشه كێشمه‌كێش هه‌ر
له ئارامترینیانه‌وه هه‌تا توندوتیژترینیان به‌رده‌وام
بووه . یاخی بوونه‌كان و ڕاپه‌ڕینه‌كان و شۆڕشه‌كان
به‌رئه‌نجامه به‌رچاوه‌كانی ئه‌و كێشمه‌كێشانه بوون
. عه‌قڵ خۆی وه‌كو یه‌كه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ , بێ عه‌قڵیی
, كۆنه‌په‌رستیی , چه‌وسێنه‌ریی , له‌گه‌ڵ خۆیدا هه‌ڵنه‌گرتووه
. ئه‌وه‌ی كه ده‌وری كۆنه‌په‌رستانه به عه‌قڵ ده‌بینێت
, دابڕاندنی عه‌قڵه له ئه‌ركه سروشتییه‌كه‌ی كه
خزمه‌ت كردنه به خواسته ده‌روونییه‌كانی مرۆڤ . عه‌قڵ
كه ئاره‌زووه‌كانی چه‌وساوه‌كان زیندانی ده‌كات , به‌و
ڕاده‌یه له‌و زیندانی كردنه ئازادیان ده‌كات كه ته‌وه‌ره
ببه‌ستن به ده‌وری ئامانجه‌كانی ده‌سه‌ڵاتداراندا .
جێگۆڕكێ پێكردنی عه‌قڵ له ئامڕازی باڵانس پێكردنی
ئاره‌زووه‌كانی مرۆڤ و به‌دی هاتنیانه‌وه بۆ فه‌رمانداریی
كردن به سه‌ر ئاره‌زووه‌كانه‌وه , ڕاسته‌وخۆ كه‌ڵه‌كه
كردنی ده‌سه‌ڵات بۆ ده‌سه‌ڵاتداران و كه‌م كردنه‌وه‌ی
ده‌سه‌ڵات بۆ چه‌وساوه‌كان به‌رهه‌م ده‌هێنێت .
مه‌سه‌له‌ی فه‌رمانداری كردنی عه‌قڵ به سه‌ر ئاره‌زووه‌كاندا
, مه‌سه‌له‌ی فه‌رمانداری كردنی ده‌سه‌ڵاتدارانه به‌سه‌ر
چه‌وساوه‌كاندا . هه‌موو پاشه‌كشه‌یه‌ك به خواسته ده‌روونییه‌كان
, یانی پاشه‌كشه به مرۆڤ . هه‌موو پاشه‌كشه‌یه‌كیش
به مرۆڤ یانی هه‌بوونی ده‌سه‌ڵاتێك به بان سه‌ری ئه‌وه‌وه
. هه‌موو هه‌بوونێكی ده‌سه‌ڵاتیش به بان سه‌ری ئه‌وه‌وه
, یانی ملكه‌چ پێكردنی . هه‌موو ملكه‌چ پێكردنێكیش
یانی داماڵینی له ده‌سه‌ڵات و گواستنه‌وه‌ی ئه‌و ده‌سه‌ڵاته
داماڵراوه بۆ ده‌سه‌ڵاتدار . ئائه‌مه‌یه فه‌رمانداریی
عه‌قڵ به‌سه‌ر خواسته ده‌روونییه‌كانه‌وه یه‌كسان ده‌كات
به كه‌ڵه‌كه بوونی ده‌سه‌ڵات لای ده‌سه‌ڵاتداران .
ئایین له پرۆسه‌ی مێژوویی خۆیدا كه توانیویه‌تی ده‌سه‌ڵات
بكات به سیستم و پیاده‌ی بكات , به هۆی چه‌ند فاكته‌رێكه‌وه
بووه , له‌وانه : 1- ده‌ست به سه‌ردا گرتنی زانین "
مه‌عریفه " و قۆرغ كردنی بۆ بیرمه‌ندان و گه‌وره
پیاوانی تری ئایینیی . 2- پێویستی هه‌بوونی مرۆڤ به
ئایین له به‌ر تێنه‌گیشتنی له دیارده‌كان و ژیان و
مردن . 3- دۆزینه‌وه‌ی به‌دیلێك بۆ نه‌مریی مرۆڤ كه
له مێژووی ئایینداریدا به به‌هه‌شت ناسرا .
4-ناساندنی ئایین به خه‌ڵكیی وه‌كو فریادڕه‌سێك . 5-
كۆكردنه‌وه‌ی مرۆڤه‌كان له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا له په‌یوه‌ندییه‌كی
به ناو ته‌واو مرۆییانه‌دا .
ئایین بۆ ئه‌وه‌ی بته‌نێته‌وه و گه‌شه بكات ,
پێویستی به بنج داكوتان بوو له خێزان و خێڵدا .
خێزان به هۆی بچوكیی و نزیكی كه‌سه‌كان له یه‌كترییه‌وه
و به هۆی جێگاوڕێگا كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كه‌یه‌وه كه بنه‌ڕه‌تترین
یه‌كه و چه‌سپاوترینه له كۆمه‌ڵگادا , ده‌بوایه مه‌یدانی
چه‌قبه‌ستنی ئایین بوایه . له‌و ڕۆژه‌وه كه ئایین
له گرنگی خێزان تێگه‌یشتوووه , له پته‌وكردنه‌وه‌ی
په‌یوه‌ندییه‌كانیدایه له‌گه‌ڵیدا . له‌و ڕۆژه‌وه
خێزانی وه‌ك یه‌كه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی كردووه به یه‌كه‌یه‌كی
ئاینییش . سیستمی نابه‌رابه‌ری په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانیش
له ناو خێزاندا زه‌مینه‌یه‌كی له‌باری بۆ جێگیر بوونی
ئایین سازاندووه . یه‌كێك له‌و فاكته‌ره گرنگانه‌ی
كه یارمه‌تی گه‌شه كردنی ئایینی داوه له مێژوودا
كۆنه‌په‌رستی سیستمی په‌یوه‌ندییه خێزانییه‌كان بووه
.
موڵكایه‌تی تایبه‌تی كه له سه‌ر بناغه‌ی ده‌سه‌ڵاته
تاكایه‌تییه‌كانه‌وه بۆ زه‌وت كردنی خواردن و كه‌لوپه‌لی
زیاده دروست بووه , توانیویه‌تی له پرۆسه‌ی به‌خۆدا
هاتنیدا نه‌ك هه‌ر ده‌سه‌ڵاتێكی ئابوورییانه‌ی ڕووت
بێت , به‌ڵكو ده‌سه‌ڵاتێكی كۆمه‌ڵایه‌تییانه‌ی هه‌مه‌گیریش
بێت . به هه‌ر بڕێك ئه‌م په‌یوه‌ندییه ئابوورییه
چووبێته پێشه‌وه و كۆمه‌ڵگای به باری خۆیدا یه‌كلایی
كردبێته‌وه , به‌و بڕه ده‌سه‌ڵاته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كه‌ی
زیاتر و پته‌وتر بووه . ئێستا ئیتر ده‌سه‌ڵاته
ئابوورییه‌كان , ئه‌و ده‌سه‌ڵاته كۆمه‌ڵایه‌تییه زه‌به‌لاحانه‌ن
, كه سه‌رله‌به‌ری كۆمه‌ڵگاكان به باری چوونه پێشه‌وه‌ی
خۆیاندا ئاراسته ده‌كه‌ن . له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا كه هه‌موو
ده‌سه‌ڵاته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان " به ده‌سه‌ڵاته
ئاینیی و ئابوورییه‌كانیشه‌وه " به ئاوێزان بوونیانه‌وه
له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاته سیاسییه‌كاندا , هه‌میشه له
پرۆسه‌ی كاروكاردانه‌وه‌دان له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا , به‌ڵام
ده‌سه‌ڵاته ئابوورییه‌كان گه‌وره‌تر و پته‌وتر و
جێگیرترن . هه‌رچه‌نده بوون به خاوه‌نی سامان له
ڕێگای ده‌سه‌ڵاته‌وه ئاسانتره له بوون به خاوه‌نی
ده‌سه‌ڵات له ڕێگای سامانه‌وه , به‌ڵام له دوایین
لێكدانه‌وه‌دا ئه‌وه ده‌سه‌ڵاته ئابوورییه‌كانن كه
به شێوه‌یه‌كی توندوتۆڵ و به هه‌ڵپێكرانیان له‌گه‌ڵ
ده‌سه‌ڵاته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی خێزان و ئایین و ئه‌خلاقدا
, كۆمه‌ڵگاكانیان خستووه‌ته ژێر ڕكێفی خۆیانه‌وه .
ئه‌م تراژیدیایه‌ی كه مرۆڤایه‌تی تیایدا ده‌ژی , به‌رئه‌نجامی
یه‌كگرتنی ئه‌م ده‌سه‌ڵاته كۆمه‌ڵایه‌تییانه‌ی خێزان
و ئایین و ئه‌خلاق و ئابوورین . لێكترازانی ئه‌م ده‌سه‌ڵاتانه
له یه‌كتری و پاشه‌كشه پێكردنیان , هه‌رچه‌نده
گرنگییه‌كی زۆری هه‌یه بۆ خه‌باتی ڕزگاریخوازانه‌ی
مرۆڤایه‌تی , به‌ڵام به بنه‌بڕ كردنی پێكهاته‌ی ده‌سه‌ڵاتداریه‌تییان
نه‌بێت وه‌كو كۆمه‌ڵێك دیارده‌ی نامۆ به مرۆڤ , ئه‌و
خه‌باته له پرۆسه مێژووییه‌كه‌یدا ناتوانێت بۆ
ڕزگار بوونی مرۆڤایه‌تی به ئه‌نجامی شیاو بگات .
بژار 16-06-2006
|