|
ژارگۆن 19
(3)
وەک چۆن لە نێوان رێبازى ئەدەبى و رێبازى رەخنەى ئەدەبى
جیاوازى هەیە، بە هەمان شێوەش (شەپۆل- تیار) و (رێباز- منهج)یش
جیاوازییان لە نێواندا هەیە، ئەگەر بۆ قسەکردن لە رێبازى
ئەدەبى قسە لە رێبازى کلاسیکى و رۆمانسى و واقیعى و رەمزى و
بەرناسى و وجودى و عەبەسى... بکەین، ئەوە رێبازەکانى رەخنەى
ئەدەبى خۆیان لە رێبازى مێژوویى، کۆمەڵایەتى، دەروونى،
ئیستێتیکى... هەڵدەگرنەوە. بە دیوەکەى دیکەش دەتوانین دوو شێوە
لە رێباز دیارى بکەین، رێبازى (ناوەکى) کە خۆى لە وەسفکردن و
شیکردنەوە خودى دەقدا دەدۆزێتەوە، رێبازى (دەرەکى) کە بە
مێژووى بەراوردکردنى دەقەکانەوە بەندە. کەچى (شەپۆلى ئەدەبى)
خۆى لەو ئاڕاستەیە، یان دیدە، یان فیکرە تیۆرییە رووتەدا
دەبینێتەوە، کە رەنگە لە میانى کۆمەڵێک نەخشە و هێلکاریدا بەجێ
بهێنرێت، دواجار دەشێ هەموو ئەوانەش بەرەو (رێباز)مان بەرن.
سەرەتاکانى ئەدەبى کلاسیک لە ئیتاڵیا چەکەرەى کردووە، سەدەى
دوانزە و سێزدە (دانتى) یەکێک بووە، لە رابەرانى رێنیسانس و بە
ناوبانگترین شاعیرى ئیتاڵیا، کە داواى کرد، لە برى زمانى
(لاتینى) زمانى (نەتەوە)یى بۆ نووسین بە کار بهێنرێت! وەک چۆن
شاعیر و نووسەرى ئیتاڵى (پیتراک 1304-1374) بە یەکەم کەس
دەژمێردرێت، کە هەوڵى داوە (زانستى مرۆڤایەتى) رووبەڕووى
(لاهوت theology) بکاتەوە و یەکێکیش بوو، لەوانەى کە لەگەڵ
دانتى بە هۆى هەڵوێستى سیاسیان لە شارەکەى خۆیان وەدەرنراون.
یەکێکى دیکە لەو شاعیرانەى کە دەورێکى باڵاى لە بڵاو کردنەوەى
هەستى نەتەوەییدا بینى (پۆکاشیۆ) بوو..
بەڵام لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا ئەدەبى کلاسیک لە فەرەنسا
پێگەیشت. شاعیرى کۆشکى مەلیک (هینرى چوارەم)ى فەرەنسا (فرانسوا
دو مالێرب 1555-1628ز) بە رابەرى ئەو رێبازە لە قەڵەم دەدرێت،
وەک چۆن هەر یەک لە (کۆرنى 1601-1648) شاعیر و درامانووس و
(راسین 1639-1699) شاعیر و شانۆنامەنووس، دوو (قۆناغى جیاواز)ى
ئەدەبى کلاسیک، لە فەرەنسا پێکدەهێنن... لێرەدا دەمەوێ لە
نێوان شوێنى سەرهەڵدان و شوێنى گەشەکردنى ئەدەبى کلاسیک بڵێم
ئەگەر ئیتاڵیا وەک شوێنى سەرهەڵدان، راستەوخۆ لە سەر
لاساییکردنەوەى ئەدەبى گریکى وەستا بێت، ئەوە دەشێ وێڕاى ئەو
پرنسیبە بڕوامان بە جۆرێک لە جیاوازى و هەڵبژاردن هەبێت، ئەویش
تێکەڵکردنى پرنسیبى عەقڵە بە پرنسیبى لاساییکردنەوە. بەو
مانایەش ئەگەر چەمکى لاساییکردنەوەى ئەرستۆیى بنەما
فەلسەفییەکانى رێبازى کلاسیک بەرهەم بهێنێت و بە شێوەیەکى گشتى
خەسڵەتە هونەرییەکانى پەیوەندى بە (روونى دەربڕین) و (تۆکمەیى
پێکهاتەى رستە) و (رەوانبێژى شێواز)ەوە هەبێت، ئەوە لە کۆى ئەو
خەسڵەتانە، دەتوانین بایەخى (بابەت) و پشتگوێخستنى (خود)
هەڵبگرینەوە؟! بەڵام فەرەنسییەکان لە رێگاى تێکەڵکردنى
پرنسیبەکانى عەقڵ، هەوڵیان داوە سنورەکانى هەست و سۆز و خەیاڵ
دەستنیشان بکەن، هەر لەوێشەوە (راسین) دەڵێت: با بە (دڵ بیر
بکەینەوە) و (بە عەقڵ هەست بکەین) و (بە خەیاڵ دەرک بکەین).
بە کورتى ئەگەر ئیتاڵیەکان لە سەر رێبازى یۆنانییەکان جەختیان
لە رێبازى کلاسیک کردبێتەوە، ئەوە فەرەنسییەکان بە لاى ئەدەبى
(لاتینى)دا شکاونەتەوە، هەر لە سەر ئەو بنەمایەش دەشێ پەنجە بۆ
خەسڵەتە هونەرییەکانى ئەدەبى کلاسیک لاى فەرەنسییەکان درێژ
بکەین، کە خۆى لە زاڵبوونى (فۆرم) بەسەر (ناوەڕۆک)دا
دەبینێتەوە، هەموو ئەوەش جیاوازى نێوان تیۆرى لاساییکردنەوەى
ئەرستۆ و پرنسیبەکانى عەقڵمان نیشان دەدا!! لێرەوەیە (راسین)
هەوڵدەدا شانۆى لاتینى بنووسێتەوە، نەک (سۆفۆکلیس)ى گریکى..
بەڵام دەبێ لە بیرمان نەچێت، ئەو کاتە رێبازى کلاسیک لە
ئەوروپا گەشەى کرد، کە لە هەوڵى گەڵاڵەکردنى بەها مرۆییەکاندا
بوو، بەو مانایەش بەشێکى زۆرى ناونانى ئەو ئەدەبە راستەوخۆ
پەیوەندى بە بەها مرۆییەکان و نەمرییەوە هەیە، دواجار هەر
لەوێوە دەتوانین بڵێین ئەدەبى کلاسیک نە شوێن دەناسێ و نە کات
و چینێکى دیاریکراوى کۆمەڵایەتى، بە دیوەکەى دیکەش رێبازى
کلاسیک سەر بە گۆڕانکارییە گەورەکانى شارستانى و دنیاى
بیرکردنەوە و بوارەکانى ئابورى و کۆمەڵایەتى و سیاسییە.
|