سەرەتا ئەخوازم ئەم وتارە نەکەوێتە خانەی ئەو شەڕە دەنوکە بێمانای نێوان لایەنگرانی بەناو علمانی و ئیسلامیەکان ، کە زۆرێک لە کێشە فکریەکانی ئێمەی دابەش کردوە و بوار بۆ نەفەسی زانستی و بیلایەن نەماوەتەوە. ئەوەی مەلا کامەرانی توڕەکردوە لەمەڕ مەرسومەکەی دەسەڵاتی خۆییەتی کانتۆنی جزیرە لە کوردستانی رۆژئاوا سەبارەت بە ماف و پێگەی ژن لەژیانی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوریدا؛ بەزۆری بریتیە لەم پرسانە ؛ نەهێشتنی فرەژنی و مارەیی ، یەکسانی لە بڕیاردان لە هاوسەرگیری و جیابونەوە و مەسەلەی (القوامە) و هەروەها یەکسانی لە میرات دابەشکردن و شایەتیدان لەنێوان نێر و مێدا. بەلای مەلا کامەران و زۆریتریش لە رەوت و گروپە ئیسلامیەکان و کەسانی دیکەی خۆ بەدمڕاسزانی ئیسلام کێشەکە لەوەدایە ئەو دەستور و راگەێندراوەی رۆژئاوای کوردستان، 'ئیسلام'ی وەلا خستوە وەک سەرچاوەی یاسا و تەشریع و لەبری ئەوە گرنگی بە یاسا مەدەنی و کەسییەکان داوە. بەڵام ئەگەر ئەم ئارگومینتە شیبکینەوە و شرۆڤەی بکەین بەڕاست وایە 'ئیسلام ' وەلا خراوە یان ئەوە تێگەیشتنی نوێ و لۆژیکیە بۆ ژیان و کۆمەڵگە لە رۆژگاری ئەمڕۆدا بەپرسی ژن و مافەکانیەوە . پاشان ئەوەی زیاتر ئەو ئارگۆمینتە دەخاتە ژێرپرسیارەوە ئەوەیە کە بۆچی گوتاری ئیسلامی ( بەسیاسی و گشتییەکەوە ) لە دەیان کێشەو پرسی دیکەدا 'ئیسلام ' وەلاخراوە- ئەگەر ئەو دەستەواژە راست بێت بەکاربهێنرێ – هیچ گرفت نیە بەڵام کاتی قسە دێتە سەر مافی ژن و مافە مەدەنی و کەسیەکان ئەو مەلا و لایەنانە گڕدەگرن و توڕەدەبن؟ هەر بۆنمونە دەیان وردەکاری ژیانی رۆژانە هەیە کە هەمووان پەیڕەوی ئەزمون و ژیان خۆی و پرنسیپەکانی گۆڕان دەکەین نەک ئاینێک و شەریعەتێکی دیاریکراو کەسیش کێشەی نیە کە بەزمانی ئاینی پێدەوترێ (مباح )، رەنگە زۆریشیان دەقی لەسەر بێت چ وەک فەرمودە و چ وەک قورئان و رەئی فەقیهەکان، لەمەش گرنگتر لەوانەیە پێشتر کێشەی لەسەر بووە بەڵام ئیستە بێدەنگی لەسەرە. ئیتر ئەمە لە شێوازی جل و بەرگ و ریشو سمیڵ تاشینەوە بگرە بۆ میوزیک و فیلم و ئادابی سەرئاو و نان خواردن بەچ دەستێک و سەفەرکردن و تەعزیەو چوونە سەرقەبران و ئادابی ناشتن و تەلقین و مامەڵەی بازاڕ و کڕین و فرۆشتن و منداڵ خستنەوە و لەبار بردن و هتد.. تا دەگاتە چوونە پەرلەمان و باوەربوون بە نیوەی دیمۆکراسی و دروستکردنی حزب و تەنزمیات و بەشداری لە چالاکیە مەدەنی و کۆمەڵایەتیەکان تا دواتر.
لە میانی ئەو کورتە پێشەکیەی سەرەوەدا تەنها ویستم ئەو راستیە بدرکێنم کە کارەساتی ئەقڵ و تێگەیشتنە تۆ بتەوێ تەواوی ژین و ژیانی مەردووم بکێشی و ببپێوی بە شەرع و ئەمر و نەهی ئاینێک و خزاندنی هەموو کونج و کەلەبرێکی ژیان بە بازنەی حەلال و حەرام ؛ چونکە ئەمە نەک هەر خزمەت ناکات بە ئاین خۆی بگرە دەیخەیتە بەرەیەک دژی کۆمەڵگە و سونەتی گۆڕانکاریەکانی ژیان. من لێرەدا نامەوێت بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسانەی سەرەوە لەمەڕ کێشەی ژن هەرچی ئایەت و حەدیس و قەولی سەحابی و ئجماعی عولەما هەیە لەسەر (الوصیە ،الارث، القوامە ، التعددیە الخ) بهێنین و شەن و کەوی بکەین و رەئێک یان ئایەتیک یان قولیک بە ئەرجح دانێنین و یەکێک بە خطا و ناسخ؛ نەخێر ئەوە کار ئێمە و پسپۆری ئیمە نیەو لێرەدا کاتی ئەوەشمان نیە . بەڵکو سەرەتا هەوڵدە دەین تێگەیشتنی گشتی بخەینە ڕوو لێرەدا لەسەر ئەو مەسەلانە و پاشان یەک دوو سەرنجی کورتیش لەسەر ئەو ژینگە ناتەندروستەی کۆمەڵگەی کوردی بخەینە ڕوو کە زمانی زانست و کۆمەڵناسی وونە و زمانی مەلا و رۆژنامەنوس زاڵە. ئایا بەڕاست ئەوە تەنها پسپۆری زانای ئاینی و مەلاکانە کە قسە لەسەر وردو درشتی ژیانی ئێمە بکەن یان دەبێ کۆمەڵناس و ئەنترۆپۆلژست و سایکۆلۆژست قسە و تویژینەوەی خۆیان هەبێ بۆ بونیادنانی کۆمەڵگەیەکی تەندروست.
هەموان دەزانین هیچ ئاینێک ( بەتایبەتی ئەو سێ ئاینە یەکتایانە، جولەکە، مەسحی، ئیسلام ) نەهاتوە سەر لەبەری ئاینەکەی پێش خۆی بسڕێتەوە، بەڵکو هاتوە تەواوی بکات یان لەکاتی کزبوون و تەحریفکردنی ئەوەی پێشو ئەم هاتوە بە فۆرمێکی دیکەوە پەیامی خوا تازەبکاتەوە و بپارێزێ لە لادان. لەبەر ئەوە گەر سەیری زۆرێک لە ئاداب و تەشریع و تەنانەت بنەماکانیش بکەین دەبینین زۆر لەیەکەوە نزیکن یان هەر لەیەکدەچن. سەرباری ئەمەش دیسان هیچ ئاینێک نەهاتوە تەواوی کۆمەڵگە هەڵوەشینێ و جارێکی دیکە بونیاتی بنێتەوە بگرە ئاین و کەلتور زۆر زوو کارلێک لەتەک یەک دەکەن و کاریگەری بەسەریەکەوە بەجێدەهێڵن. بۆیە کاتێ ئیسلام سەرهەڵدەدات لە نیوە دورگەی عەرەبی ئەوا نە بەتەواوی ئەو ئاین و ئاینزایانەی بوونیان هەبووە بە شەرع و تەعالمەکانیانەوە دەسڕێتەوە و نە بەتەواویش کەلتورو عادات و هەڵسوکەوتی خێڵایەتی ئەو خێڵ و بنەماڵانەی هەبوون و باڵا دەست بوون لەناو بردوە بگرە هەڵی کردوە لەتەکی و تێهەڵکێشی کردوە و پێوەیان کاریگەر بووە کاریگەری لەسەر داناون. بۆ نمونە لەمەسەلەی ژن و پێگەی ژن و ژیانی کۆمەڵایەتی دەیان نمونە هەیە کە چۆن جۆرە عادەت و خوێکی خێڵە عەرەبەکان بووە بەشێک لە ئاین و دواتر پەیڕوکردنی بووتە واجب و ئەرک لەسەر موسڵمانانی نا عەرەب. بۆ نمونە لەمەسەلەی میراتدا لەناو خێڵە عەرەبەکانی ئەوکاتەدا لەسەر بنەمای بنەچە و پەیمان بوو ، بۆ نمونە کەسیک وەعدی دەدا کە خوێنی تۆ خوێنمە و ماڵی تۆ ماڵمە ، ئیتر ئەمە گەر یەکێکیان بمردایە میراتەکەی دەدرا بەو کەسە . وەک ئەم ئایەتە دیارە لە سورەی النسا ٣٣'' ولکل جعلنا موالی مما ترک الوالدان و الاقربون'' . ئیتر ئەم جۆرە لە میرات لە قورئاندا دانیپیانراوە بەپێ ئایەتی '' فاتوهم نصیبهم '' ( سەیری تەفسیری البغوی بکە ) بەڵام رەئی هەیە کە ئەم ئایەتە دواتر نسخ بوو بە ئایەتی ٦ سورەتی ئەحزاب.
ئەوەی دەمانەوێت لێرەدا ئاماژەی پێ بکەین و جەختی لەسەر بکەینەوە ئەوەیە کە ئاین بۆ خزمەتی مرۆڤ هاتوە نەک بەپێچەوانەوە ، مرۆڤ و کۆمەڵگە هەردەم لەگۆڕاندایە و ئەمەش سروشتی ژیان خۆیەتی بۆیە هەرکەس بەهەر ناوێک بیەوێ ئەم سروشت و فترەتە بگۆڕێ یەکەمجار بەرامبەر ئیرادەی خۆا دەوەستێتەوە با خۆیشی بە نوینەری خوا بزانێ. بۆیە ئەوە گرنگە لەمەسەلەی ئافرەت و پێگەو مافەکانی دەبێ موسڵمانان و مەلاکان بەتایبەتی و گروپە ئیسلامیەکان چاک لەوە تێبگەن پێغەمبەر و ئیسلام کاتێ هاتوون بۆ کۆمەڵگەی خێڵەکی عەرەبی چاخی حەوتەمی زاینی تەنها ئەوەیان بۆ کراوە هەندێ گۆڕانکاری بکەن لەو ڕووەوە و ئەوەی کراوە تارادەیەک باش بووە ؛ بەڵام ئایا ئە مانای ئەوەیە هەتا تولی تاریخ ئیتر ئەوەندە بەسە و موسڵمانان دەبێ لەوێدا چەقببەستن؟ بێگومان هەروەک چۆن لە تەواوی مەسەلەکانی دیکەی ژیاندا زۆرینەێ شتەکان بە سروشاتیان مباحن و رێگە پێدراون و ئەقڵی مرۆڤ سەرپشکە هەرواش لەمەسەلەی کێشەکانی لەمەڕ ئافرەت دەبێ هەروا بێت. ئەوەی کانتۆنی جزیرە و کانتۆنەکانی دیکەی رۆژئاوا کردویانە هەر ئەمەیە گەڕاونەتەوە بۆ ئەزموونی مرۆڤ و ئەقڵی مرۆڤ ، ئەمە کوێی دژی ئیسلام و خوایە؟ وا ئەم مەلای توڕە کردوە و داوای توبەی نصوحی کردوە ئەگینا هەڵوێستی توندتریان دەبێ؟ کۆمینتێکی کەسێکی دیاری ناو پارتێکی ئیسلامیم خوێندەوە لەسەر ئەو نامەی مەلا کامەران ، ئەم برادەرە ئیسلامیە پاش ئەوەی زۆر پشتگیری توند لە نامەکە دەکات و دەڵێ ' هەرکەس و لایەنێک بەو ئاقارەدا بڕوا – واتە کەنار خستنی ئیسلام- بیلبیلەی چاویشم بێت دەیخەمە تەنەکەی خۆڵەکەوە''. من تێناگەم ٣٠ ساڵ بەر لەئیستا محمد غەزالی وتی لەسەر مەسەلەی شایەتی پیاو و ژن ، کچەکەم خوینەوار و عا‌قڵ و دانایە شاهیدی ئەو لە دە پیاوی گێل بە راستر دەزانم، کەسیش نەیوت تۆ مخالفی ئایەتی قورئان قسەت کردوە. ئیدی قسەکە ئەوەیە ئەزمونی مرۆڤەکان و گۆڕانکاریە ئابوری و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگیەکان رێگەخۆش دەکەن بۆ دانانی یاسایی دادگەرانەو گونجاو بۆ ژیان و بەریوەبردنی ، هەروەک چۆن ئەمە دەکەین لە باقی بوارەکانی تردا .
تێبینێکی دیکە لێرەدا دەمەوێ ئاماژەی پێ بکەم ئەوەیە ئایا مەلاکان بە تەنها مافی ئەوەیان هەیە دەستبخەنە وردو درشتی ژیانی کۆمەڵگەوە و بەو زانیاریە ئاینییە محدودە وە ؟ یان دەبێ لەشکرێ لە کۆمەڵناس و چاودێری کۆمەڵایەتی و دەرووناس و یاساناس و توژێرەوەی بوارەکانی دیکە وەگەڕ بخرێن بۆ دیاریکردنی نەخۆشی و دیاردە کۆمەڵایتیەکان بە کێشەکانی ئافرەتەوە. ئاخر دەبێ ئاگامان لەوە بێت کۆمەڵگەی کوردی وەک هەر کۆمەڵگەیەکی دیکەی سەردەم ، کۆمەڵگای جارانی شوانکاری و کشتوکاڵی و سادە نییە . بەڵکو تا ڕادەیەکی ئیجگار زۆر ژیانی مەردوم گۆڕاوە و بگرە ئاڵۆزیش بووە ، دەیان تەحددی و کێشەی نوێ هاتونەتە گۆڕێ . جاران لە لادێکدا مەلایەک کۆمەڵناس و دەرووناس و زانا و دکتۆریش بوو بەڵام هەنووکە ، پەیوەندیە کۆمەڵایەتەکان بەر بڵاو بوون و گۆڕانی گەورەیان بەسەردا هاتووە بگرە ستراکتۆری کۆمەڵگا گۆڕاوە ، پێداویستی و هەڵسوکەوتی تاکەکان گۆڕاوە هتد.. بۆیە بەقەدەر ئاڵۆزی کۆمەڵگە گەرەکە بواری تایبەتی و پسپۆری وەکار خرێن و کار بکەن بۆ خویندنەوە و توێژینەوەی مەیدانی کۆمەڵگە ، ناکرێ و نابێ مەلایەک بە زەوق و سەلیقەی خۆی و هەرچی سەرنجی ڕاکێشا لە فڵانە گۆڤار یان رۆژنامە ئیتر لەسەر مینبەرەکەیەوە شەنو کەوی بکا. وەک پێشنیاریک داوا دەکەم لە مامۆستایانی ئاینی ، کتێبی '' نحو اصول جدیدە للفقە الاسلامی '' دکتۆر محمد شحرور بخوێننەوە دڵنیام سودی زۆر دەبێت و ئافاقی بیرکردنەوەیان لەمەسەلی فقە ژندا بەرفراوان دەبێ.
دوا سەرنجم ، من باوەڕم وایە مافی ئافرەت لە سیاقی مافی مرۆڤدایە ، هەروەک چۆن بەبەردەوام پێوستمان بە چاودێری مافەکانی مرۆڤ هەیە هەتا فڵانە دەسەڵات و تاقم پێشێلیان نەکەن ، هەرواش پێوستمان بە چاودێری زیاتر هەیە بۆ مافی ئافرەت بەتایبەتی لە کۆمەڵگا خێڵکەی و نێرسالاریەکانی لای خۆماندا. ئەمەش پێوستی بە تویژینەوە و چاودێریی کۆمەڵایەتی ورد هەیە کە زانستە مرۆیەکان پێ هەڵدەستن و پاشان دەرئەنجامی ئەو باس و لێکۆڵینەوانە ببنە هاوکاری سیاسەتی کۆمەڵایەتی و یاسا کەسی و کۆمەڵایەتیەکان. ئەمەش رێگر دەبێت لەوەی لەلایەک ئافرەتێکی فمینستی توندڕەو وەک پەرچەکردار بیەوێ واقع و ژینگەی ژنی کورد لەبەرچاو نەگرێ و لەبری چارەسەری کێشەکەی ئەوەندەی دیکە سەرگەردانی بکات و لەسەرێکی دیکەش رێگر دەبێت لە مەلایەک بێ گەڕانەوە بۆ هەلومەرج و گۆڕانکاریە کۆمەڵایەتیەکان بیەوێ ژیان و پێگەی ئافرەت بە تەعالیم و ئەحکامی ١٤ سەدە لەمەوپێش بەڕێوەبەرێ کە بێگومان باردۆخی ژن و پیاو زۆر جیاواز بووە پاشان هەر خوێندنەوەیەکی ئەقڵانی بۆ ئاین و دەقەکانی بە دەرچوون لە دین و ئیسلام کەنار خستن بژمێردرێت.