|
کتێبه‌که‌ی ئێریک هۆبسباوم "الآمم والنزعه القومیه"
وه‌رگێڕانی " عدنان حسێن "،بڵاوکردنه‌وه‌ی "دار المدی"
بڵاوی کردۆته‌وه وله‌سه‌رکۆمه‌ڵێک ژێده‌ر ده‌وه‌ستێت
...به‌تایبه‌تی پێکهێنانی گه‌ل ونه‌ته‌وه‌کان ،ئه‌وکتێبه
بریتیه له‌کۆمه‌ڵێک وتار که‌نووسه‌ره‌که‌ی له‌زانکۆی
"الملکه فی بلباست" له"ئایار- مایۆ " ی1985 له‌وێڵز
وتویه‌تیه‌وه .له‌دوای ده‌ستکاری کردنی هه‌رله‌وشوێنه‌ی
وانه‌ی لێ وتووه‌ته‌وه ئاماده‌ی کردووه بۆ بڵاوکردنه‌وه
، ئه‌م کتێبه جه‌خت له‌گه‌شه‌ی ده‌ستووری ده‌کاته‌وه
که وێڵز به‌ده‌ستی هێنا له‌نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان
به‌شێوه‌ی ده‌ستووری و ئیداری . له‌مه‌وه نووسه‌ر ده‌ستده‌کات
به‌تێپه‌ڕاندنی مه‌وداکانی دیارده‌ی گه‌شه‌سه‌ندنی نه‌ته‌وه‌وگه‌لان
له‌ئه‌وروپا و هه‌ندێک له‌وڵاتانی جیهان .
به‌نیسبه‌ت عه‌ره‌به‌وه نه‌گه‌ڕاونه‌ته‌وه بۆ
پێکهێنانی نه‌ته‌وه‌و گه‌له‌کان وخودی مه‌وداتازه‌کان
.دوای ئه‌وه‌ی کیانێکی زۆر له‌پێکهاته که‌سێتیه‌کانی
کانی عه‌ره‌ب و نمونه‌ی ئه‌ووه‌صفه جێگیرانه‌ی سه‌رده‌می
بڵاو بوونه‌وه‌ی ئیسلام له‌وڵاتانی عه‌ره‌بیدا له
زمان و جوگرافیاو که‌له‌پوروموفره‌داتی کیشوه‌ردا .ئه‌وبوارانه‌ی
زۆرترین پیاهه‌ڵدانیان به‌خۆوه بینی له‌باره‌ی
شتانێکه‌وه بوون که په‌یوه‌ندی به‌داگیرکاریه‌کانی
ده‌وڵه‌تی عوسمانیه‌وه هه‌بووله‌وڵاتانی عه‌ره‌بیدا ،ئێمه
پێویستمان به‌وه‌یه له‌ئێستادا ،بۆگه‌ڕاندنه‌وه‌ی
بایه‌خ بۆ نه‌ک بۆنه‌ته‌وه چێتی ناوچه‌ی عه‌ره‌بی
تازه و ئه‌وه‌ی که‌هه‌یه .
گرنگی ئه‌م کتێبه ئه‌وه‌یه که چاره‌سه‌ربۆ گرفتی نه‌ته‌وه
پێشکه‌ش ده‌کات به‌میتۆدی تازه وبه‌کردنه‌وه‌ی ئه‌زمونی
جیهانی پێشکه‌وتوو. له‌وپێشه‌کیه‌شدا ته‌واو حه‌قی
داوه‌ته دینه کان و نه‌ته‌وه بچوکه‌کان نه‌ک به‌ته‌نها
له‌پێناو ده‌ربڕین له‌حه‌قیان وداننان به‌شوناسیاندا
به‌ڵکو له‌به‌رئه‌وه‌ی پێویستمانه‌وکێشه‌ی هه‌رێمه
بچوکه‌کان کۆتایی نایه‌ت له‌ناو وڵاته عه‌ره‌بیه‌کاندا
،پێش کێشه گه‌وره‌کانی له‌گه‌ڵ "ئیسرائیل" یاخود
تورکیاو هه‌روڵاتێکی تر. له‌به‌رئه‌وه‌ی وڵاتانی عه‌ره‌بی
به‌به‌رده‌وامی به‌رهه‌ڵستی داگیر که‌رانیان کردووه :
له‌سه‌فه‌وی وعوسمانی وئینگلیزی و فه‌ره‌نساوی و
ئیتاڵی و ئه‌وانیتر.له‌دوای ئه‌وه‌وه نه‌ته‌وه‌بچوکه‌کان
له‌وڵاتانه‌دا که‌وتنه ژێر هه‌یمه‌نه‌ی ته‌واوی سه‌روه‌ت
وسامانی ئه‌ووڵاتانه . بۆچی داگیر که‌ری تازه وه‌ر
ده‌گرن که‌خۆی ئاماده‌یه به‌هۆی ماددی سه‌ربازی گه‌وره‌و
به‌هێزه‌وه ، به‌تیۆره مه‌عریفیه کان وله‌کۆی بواره‌کانه‌وه
له بچوکترین پارچه‌ی زه‌مینه‌وه بۆ فراوان ترین خاڵی
فه‌زا ، عه‌ره‌ب بۆ به‌رده‌وام ده‌بێت له‌سه‌ر ئه‌و عه‌قڵه
کۆنه له مامه‌ڵه کردن له‌گه‌ڵ نه‌ته‌وه‌کانی تر له‌ناوچه
ی عه‌ره‌بیدا ؟. ئێستا ئه‌مه بازنه‌ی قسه‌کانی ئێمه‌یه
، نمایشی ئه‌وکتێبه ده‌که‌ین که ئاماژه‌مان بۆ کرد ،
ئه‌وه‌ی له‌ێشووتردا باسمان کرد بۆ ئه‌وه‌بو بونیادی
گه‌لی عه‌ره‌بی شاهیدی ئه‌وه‌بدات نه‌ک له‌مێژووکه‌تواردا.
به‌ڵکوئه‌وه‌ی دروستان کرد گه‌ڕانه‌وه بووبۆپێکهاته‌ی
وێنه‌کانمان له‌ده‌ره‌وه‌ی پێوه‌ره کان ، هه‌تا بۆ
هاوڕاکردنی چاخی ڕاپه‌ڕینی عه‌ره‌بی له‌سه‌ره‌تای ئه‌وسه‌ده‌یه‌ی
که‌ده‌ست پێکی بوو له‌سه‌ره‌تادا له‌لای " محمدعلی" که‌سایه‌تی
به‌هێز وخوێنده‌وار بووه ژیاوه . له‌هه‌مان کاتدا ده‌وڵه‌تی
عوسمانی له‌ڕۆژهه‌ڵاته‌وه ونمونه‌ی ئه‌وقۆناغه ته‌شکیلی
نه‌ته‌وه‌کان نه‌بوو به‌ڵکوده‌ستپێکی قۆناغی دووباره
گه‌ڕاندنه‌وه ی بایه‌خ بوو بۆنه‌ته‌وه یه‌ک ولاوازی
له‌به‌رامبه‌ر داگیرکه‌ری عوسمانی که‌ده‌ستی دایه
دینی ئیسلامی وزۆرتر بکه‌ری نه‌ته‌وه‌یی بوون وه‌ک له‌ئاینی،
له‌وکاته دا ناوچه‌عه‌رهبیه‌کانی بریندار کرد
وتاکوئێستاش پاشماوه‌کانی دیارن له‌جه‌نگه هه‌رێمی
وناوخۆیی و ده‌ره‌کیه‌کاندا که‌روده‌دات . جه‌نگی نه‌ته‌وه‌یی
به‌هێزه چونکه حه‌جمی هاوپه‌یمانێتیه‌کانی نێوان
تورکیاو ڕۆژئاوا به‌رده‌وامه سنوری مه‌ودای نه‌ته‌وه‌یی
نه‌ک له حدودی داگیرکاری لای ده‌وڵه‌تێکی گه‌وره
وفراوان بۆ دینی ئیسلام و مامه‌ڵه‌کردن له‌گه‌ڵ چێوه‌ی
تێگه‌یشتنی دینیه ئاسمانیه یه‌کتاپه‌رستیه‌کان دا که
ته‌شکیلی نه‌ته‌وه‌یی عه‌ره‌به ومامه‌ڵه له‌گه‌ڵ نه‌ته‌وه
بچوکه‌که‌ن دا له سه‌ر‌شێوه‌ی سه‌رکوت کردندایه ، که
ئه‌مه‌ش مانای خیانه‌ت کردنه له هه‌ندێ له‌کارنامه‌کانی
نه‌ته‌وه‌ی کۆنی عه‌ره‌بی له چێوه‌ی هاوپه‌یمانێتیه‌هه‌رێمیه‌کان
له‌سه‌ر حسابی هه‌ندێک له گه‌لی عه‌ره‌بی که مامه‌ڵه
له‌گه‌ڵ وڵاتاندا ده‌که‌ن . به‌ده‌نگۆی ئه‌وه‌ی که‌ده‌رباره‌ی
پلانی بوژاندنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌گه‌رێتی وده‌وڵه‌ته به‌هێزه‌کان
و له‌ده‌ره‌وه‌ی گه‌شه‌ی به‌کارهێنانی ته‌قه‌نی
ڕۆژئاوا وهه‌یمه‌نه‌ی ژیاری زانستی و سه‌رباری جیهان
گیری و هاوپه‌یمانێتی په‌یوه‌ندیه نێوده‌وڵه‌تیه‌کان
که نه‌ته‌وه‌یه‌ک به‌هێزده کات له‌سه‌ر حسابی نه‌ته‌وه‌یه‌کی
لاواز.
ڕوئیای نوێ وچه‌پی لیبڕالی
به‌ونمایشه خێرایه‌ی که بۆ کتێبه‌که‌مان کرد بۆگه‌ل
وتێگه‌ی نه‌ته‌وه‌یی له‌روانگه‌ی هاوچه‌رخه‌وه که‌ڕوانینی
کۆتایی سه‌ده‌ی بیسته‌مه ، ئه‌وسه‌ده‌یه‌ی شاهیدی
ئێستاو گه‌شه‌سه‌ندنی گه‌وره‌یه وله‌و دووسه‌ده‌یه‌دا
ڕووی داوه‌و ڕیشه‌ی ئه‌وچه‌مکانه ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ
سه‌ره‌تای سه‌ده‌و جه‌نگی یه‌که‌می جیهانی .
ڕوئیای یه‌که‌م بۆئه‌و دووچه‌مکه وه‌کوبڵاوکه‌ره‌وه‌ی
کتێبه‌که ئاماژه‌ی بۆکردووه له‌سه‌رده‌ستی سه‌رۆکی
ئه‌مریکی "وێڵسن" بووه ،تێگه‌ی یه‌ک نه‌ته‌وه ، یه‌ک
ده‌وڵه‌ت ، وه‌قوڵایی ئه‌ومه‌فهومه‌سیاسیانه‌ی دوای یه‌که‌م
جه‌نگی جیهان . که‌پشت ده‌به‌ستێت به‌مه‌بده‌ئی هێز
لامانای گه‌ل وده‌وڵه‌تدا ، وه‌له‌گه‌ڵیا ئاماژه‌کردن
بۆجۆرێک له‌هه‌یمه‌نه‌ی نه‌ته‌وه له‌سه‌ر ده‌وڵه‌ت
یاخود سنوردارکردنی ئازادیه‌کان بۆگه‌لێکی بچوکی ڕوناک
له‌ژێر ده‌ستی گه‌لی گه‌وره‌دا وه‌ک ئه‌وه‌ی له‌بریطانیا
ڕوویدا که دووزلهێزپچڕیان " ئێرله‌ندا وێڵز". ئه‌وه
به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌ومه‌فهومه‌ی که‌به‌هێزه‌کان سه‌ر‌که‌وتن
دوای ئه‌وجه‌نگه ، به‌ڵام بۆچونی دووه‌م ئه‌وڕوئیایه‌یه
که مه‌بده‌ئی مارکسی – لینینی ویه‌کێتی سۆڤێتی جاران
دایه ،چینی دوای شۆڕشی ۆکتۆبه‌ری ساڵی 1917 وئه‌وانیش
هه‌روه‌ها ده‌یگێڕنه‌وه بۆ که‌تواری جیهانیسه‌رده‌می
جه‌نگ و دوای جه‌نگ به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی مافدان به گه‌لان
بۆدیاری کردنی چاره‌نوسیان .که‌ئه‌م دووچه‌مکه
تاکۆتایی سه‌ده‌ی بیست ڕۆیشت . ئه‌مه‌ش په‌یوه‌ست ده‌که‌ینه‌وه
به تێگه‌یشتن له نه‌ته‌وه‌و ده‌وڵه‌ت به‌داگیرکه‌ری
خۆرئاوایی (ئابوری –دینی) وپه‌یوه‌ستکردنه‌وه‌ی به
ئازادکردن له‌چێوه‌یه‌کی نانه‌ته‌وه‌یی وناگه‌لی ،به‌ڵکو
له‌چێوه‌ی ئازادی جیهانی له‌هه‌یمه‌نه‌ی داگیرکه‌ر به‌مه‌به‌ستی
هه‌یمه‌نه‌کردن به‌سه‌ر شیوه‌و پێکهاته‌کانی گه‌لان
بۆهه‌موان هه‌رچه‌ند گه‌وره یان بچوک بێت. ئه‌م شێوه‌یه
له‌داگیرکاری نه‌گه‌ڕاوه‌ته‌وه له‌جیهانی نوێ دا ته‌نها
له‌جیهانی سێ و ده‌وڵه‌تانی عه‌ره‌بی له نێویاندا به‌تایبه‌تی
که‌شێوه‌ی ده‌وڵته عه‌ره‌بیه‌کان به‌هه‌مان شێوه
کۆنه‌که‌یه‌و هیچ نه‌گۆڕاوه . به‌ڵام چۆن بتوانین له‌م
په‌رێزه‌وه بگوازینه‌وه بۆ جیهانێکی تازه‌و سه‌رده‌می
جیهان گیری جه‌مسه‌ری نێو ده‌وڵه‌تی بۆ بیناکردنی نه‌ته‌وه
؟
( ڕوئیای نوێ ئه‌وه‌یه که‌تونده ،له‌کارنامه‌ی چه‌په‌کانی
ئه‌وروپاو به‌تایبه‌تی کارنامه‌ی چینه‌کانی ناوه‌ند که‌سنوریان
بۆ حیزبه‌کانیان داناوه ،له‌ووڵاتانه‌ی ڕۆژئاوا وزۆر
له‌وڵاتانی ئه‌ڵمانیا و فه‌ره‌نساو بریطانیا و
ئیسپانیا وهۆڵندا وژماره‌یه‌کی ترن).
وه‌له‌وپه‌رێزانه‌دا ڕوانینی ڕۆژئاوا کراوه‌یه به‌ڕووی
ئازادی وفره‌یی دوالیسته‌کان له‌کۆمه‌ڵگه‌یه‌کدا که‌وا
مومکینه بتوانێت وێنا بکات ، چونکه نه‌ته‌وه به
بریقه دروست نابێت . ڕۆژگارێک ئه‌ڵمانه‌کان " جوندیه‌کانی
" یان به‌زمانی ئه‌ڵمانی جه‌نگیان ده‌کرد به‌بێ ڕوئیا
حزبی پارێزگاران له بریطانیا بووه کێشه له‌گه‌ڵ
ئیرله‌ندا ، پته‌وی ویه‌کێتی بێ ئاستی خۆی که ده‌کرێت
له‌ت بکرێت ئه‌ڵمانیاش یه‌کگرتنه‌که‌ی په‌یوه‌ندی ده‌گرێت
له‌نێوان نه‌ته‌وه‌و گه‌لدا به‌شێوه‌ی سیاسی وبونیادی
ده‌وڵه‌ت و ئایدیۆلۆجیاکه‌ی به‌لابردنی دیواری به‌رلین
نرخی گه‌ڕانده‌وه بح نه‌ته‌وه‌و پێکهاته سیسیه‌کانی
له‌م چاخه‌دا.
کامه وێنایه‌که بۆ بیناکردنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌ب
و یه‌ک گه‌لی عه‌ره‌بی له کۆتایی سه‌ده‌ی بیست ویه‌ک
دا؟ وه ئه‌وبایه‌خه‌ی نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌ب ده‌دیدات له‌بیروباوه‌ڕه‌کانیاندا
جیاوازن بۆ بونیادی بیروباوه‌ری گه‌شه‌سه‌ندن وگۆڕان
له جیهانی ڕۆژئاوایی که‌سه‌رهه‌ڵدانی وێناکردنی تازه‌و
ئه‌نجامه‌کانی جه‌نگ وبینای مه‌عریفی گه‌شه‌سه‌ندن و
داگیر که‌ری ده‌ره‌کی و مامه‌ڵه‌کردنی ده‌وڵه‌ته گه‌وره‌کان
و ئازادی له‌ناوخۆی دا و له‌پاڵ هه‌موو گه‌شه‌سه‌ندنێکدا
له‌به‌رئه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگه عه‌ره‌بیه کانمان و شێوه‌کانی
ده‌وڵه‌ت داری ڕێنادات به‌ده‌رچوون له و ته‌قلیده
بۆماوانه‌ی له‌بونیادی په‌یوه‌ندی نێوان ده‌زگاکانی ده‌وڵه‌ت
وبونیادی نه‌ته‌وه‌و گه‌لان ؟ ئه‌وه‌پرسیارێکی کێشه‌داره
تائه‌وپه‌ڕه‌که‌ی وه پێویسته به‌ته‌نیا وه‌ڵام نه‌درێته‌وه
به‌بێ به‌رکه‌وتنی ده‌نگه‌کانی ناوه‌وه که په‌نا ده‌بات
بۆ سیاسه‌تی دیری کراوی هۆشیاری له‌نیشتمانی عه‌ره‌بی
دا.
لێره‌ده وا کۆتاییمان به‌وئاماژه‌یه هێنا که‌ئه‌وکتێبه
له خۆی گرت بوون له باره‌ی کێشه‌کانی ئه‌مڕۆی تێگه‌ی
نه‌ته‌وه‌یی به‌بێ نزیک بوونه‌وه له وه‌ی که به‌نده
به‌کێشه‌ی بریطانیا له گه‌ڵ وڵاتانی تردا ، بۆیه
ئێمه له‌و کۆششه فیکریه‌ماندا بۆی گه‌ڕاین و هه‌وڵماندا
نرخی ئه‌وه بده‌ینه قسه‌کردن له‌کۆمه‌ڵگه عه‌ره‌بیه‌کاندا
بۆتێگه‌یشتن له جه‌ده‌لی په‌یوه‌ندی جیهان هه‌مووی به‌ڕێکخراوی
فیکری – ئابووری – سیاسی گه‌وره و توڕه‌بوونی ده‌وڵه‌ته
بچوکه‌کان ، به‌بێ ئه‌وه‌ی سوودێکی بچوکی بۆ تایبه‌تمه‌ندیمان
هه‌بێت .
تێبینی /
بۆ نووسینی ئه‌م بابه‌ته له‌ژماره (1246) له جریده
الزمان 2/2/2002 وه‌رگیراوه
2/ 31/8/ 2009
|