سی ئابی ٣٠ ئاب هەمووسالێک ڕۆژی جیهانی بێ سەروشوێنکراوانە ،مێژووی دروست بونی ئەم ڕۆژە دەگەرێتەوە بۆ دەسپێشخەری کۆمەڵەو یەکێتی کەسوکاری دەسگیر و بێ سەروشوێن کراوان لەولاتانی یەکێتی ئەمریکای لاتین ، لەساڵی 1981 دا ڕێکخراوێکی ناحکومیان دامەزراند لە کۆستاریکا کە نوێنەرایەتی ناوخۆی وولات و هەرێمەکان و وچەند ولاتێکی دەوروبەری دەکرد وەک تۆڕێکی ڕێکخراوەکان دژ بە زیندانی نهێنی و بێ سەروشوێن کردنی زۆرەملێ ، کارو چالاکیان دەکرد لەچەند دەوڵەتێکی ئەمریکای لاتین.
کار کردن لەسەربێ سەروشوێنکراوان و زیندانی نهێنی لەجیهاندا بۆتە بەشێک لە کارو چالاکی هەندێک لە ڕێکخراوەکانی بواری مافی مرۆڤ و هاوکاریە مرۆیەکان، وەک رێکخراوی لێبوردنی نێو دەوڵەتی (Amnesty international ) ،کۆمسیۆنی مافەکانی مرۆڤ سەر بەنەتەوەیەکگرتوەکان، لیژنەی نێودەولەتی خاچی سور.
ڕۆژی جیهانی بێسەروشوێنکراوان فرسەتێکە بۆ تیشک خستنە سەر کاری ئەم رێکخراوانە و بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاری خەڵک لەم بوارەدا،وە داواکاری بۆ کاری خۆبەخش و هاوکاری و کۆمەک کردن، هەوڵدان بۆ ڕێگرتن لە بێ سەروشوێنکردنی مرۆڤەکان.
لەهەندێ حالەتدا تەنها خاچی سور دەتوانێ پەیوەندی بگرێت بە جۆرێک لە زیندانیانەوە ،لەم کاتەدا دەتوانرێ چۆنیەتی هەڵسوکەت و مامەڵە کردن لەگەڵ زیندانیەکاندا بزانرێ ،وەک دیلەکانی جەنگی نێوان وڵاتان ( نمونە زیندانیان و بێ سەرو شوینکراوانی جەنگی عیراق ئیران کە لەرێگەی خاچی سورەوە نامە گۆڕینەوە هەوالی ژیان و نەمانیان دەزانرا).
زیندانی کردنی خەڵک بەنهێنی پێشێلکردنی چەمکی مافی مرۆڤە کە لەجاڕنامەی مافەکانی مرۆڤ دا هاتوە هەروەها لە یاسای مرۆیی نێودەوڵەتیدا باسی لێوەکراوە، ئەم پێشێلکاریانە زیاتر لەکاتی ململانێ و ناکۆکی و جەنگەکاندا دەرئەکەون، بۆیە کۆمسیۆنی مافی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتوەکان بڕیارنامەیەکیان راگەیاند بەژمارە 47/133 لە 18/12/1992 کە باس لە قەدەغە کردنی زیندانی نهێنی و بێسەروشوێنکردنی زۆرەملی مرۆڤەکان دەکات بەناوی :
( پەیماننامەی نیودەولەتی بۆ پاراستنی خەڵک لەبێسەروشوێنکردن)
( International Convention for the Protection of Persons from Enforced Disappearances ) کە لە 45 مادە پێک هاتوە و پشتڕاستی دەکاتەوە نابێت لەژێر هیچ پاساوێکدا هیچ کەس بێ سەروشوین بکرێت، وە پیوستە لەسەر دەولەتانی ئەندامی نەتەوە یەکگرتوەکان پابەند بن بەم کۆنوانسیۆنەوە(پەیمان نامە).
بۆ بەڕیوە چونی پەیماننامەکە (کۆنواسیۆن) لیژنەی تایبەتی بۆ کەیسی بێسەروشوینکراوان دانراوە ،پێکهاتوە لە چەندین شارەزا، کە چاودێری چەسپاندنی مادەکانی پەیماننامەکە دەکەن لەسەر ئاستی دەولەتانی ئەندام لە کۆنواسیۆنەکەدا، هەروەها تیمی تایبەتی مەیدانیش دانراوە بۆ بۆ پەیوەندی کردن لەنیوان خیزان وکەسوکاری بێ سەروشوێنکراواند و دەسەلاتدا بۆ وەدەست هێنانی هەواڵ و زانیاری.
مەزەندە ئەکرێ زیاتر لە 30 ولاتی جیهان زیندانی نهێنی هەبێت، دیارە کە زیندانی نهێنی بۆگرتن و بێ سەروشوێنکردنی مرۆڤەکانە بە نایاسایی.
بێ سەروشوێن کردنی مرۆڤ وەک ستراتیجێک بەکار هاتوە بۆ بڵاوکردنەوەی ترسو دڵە راوکێ لە ناو کۆمەڵگەدا، ئەمەش وادەکات مرۆڤ هەست بە ئارامی و ئاسودەیی نەکات وکاریگەری خراپ لەسەر کەسوکاری بێسەروشوینکراوان و کۆمەڵگا بەگشتی دابنێ، بۆیە بێسەروشوێنکردن لەئیستادا کێشەیەکی جیهانیە تەنها ناوچەیەکی نەگرتۆتەوە ، بەهۆکاری دیکتاتۆریەتی سەربازی پەیدا بوە، دەکرێ بێ سەروشوێنکردنی مرۆڤەکان لەحالەتی زۆر ئاڵوزو لە ململانێ ناوخۆیەکاندا ڕووبدات ،بەتایبەت وەک هۆکاریک بۆ چەوساندنەوەی سیاسی بەرهەڵستکاران، ئەوەی جێگای سەرنج و دڵەراوکێیە ئەمانەیە:
تەنگ پێهەڵچنینی بەردەوام دژ بە بەرگری کارانی مافی مرۆڤ،خزمو کەسوکاری نزیکی بێ سەروشوێنکراوان،شاهید حالەکان، پارێزەرەکان و ئەوانەی مامەلە لەگەڵ کەیسی بێسەروشوێنکراواندا دەکەن، بەکارهێنانی چالاکی دژە تیرۆر لەلایەن دەولەتەکانەوە بەبیانوی لادان و بەزاندنی یاساو ڕێساکان،ڕزگار نەبونی بێ سەروشوێنکراوەکان لە ئەشکەنجەو توندو تیژی، بۆیە پێوست دەکات لەم کاتانەدا مامەڵەی تایبەت بکرێت لەگەڵ مناڵ وکەسانی پێداوستی تایبەتدا (کەم ئەندام) .
بەهۆی زیاد بونی دیاردەی بێ سەروشوێنکردنی زۆرەملێ ( نەک لەخۆیەوە بێ سەروشوێن ببێ) لە ناوچە جیاوازەکانی جیهاندا وەک دەسگیرکردن و ڕفاندنو راگرتنیان لە زیندان کەئەمش بەشێکە لە بێ سەروشوێن کردنی مرۆڤ،لەگەڵ بلاو بونەوەی راپۆرت گەلێکی زۆر لەسەر خراپی هەڵسوکەوت و ترسو تۆقاندنی زیندانیەکان کە لەلایەن شاهید حاڵ وکەسوکاری بێ سەروشوێنکراوکانەوە ئاشکرا دەکرا، ئەمەش ئەنجومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتوەکانی زۆر نیگەران کرد و لە 21/12/2010 دا بە بڕیاری ژمارە 209/65 پشتیوانی لە دەرچونی پەیمان نامەی جیهانی پاراستنی هەموکەسێک لە بێ سەروشوێن کردن دەرکرد وە بڕیاریان دا کە ڕۆژی 30/8/ی هەموسالێک ئەو یادە بکرێتەوە و مەراسیمی تایبەتی بۆ ڕیک بخرێت ، بۆیە لەساڵی 2011 وە ئەو یادە دەکرێتەوە لەسەرئاستی جیهان و لەو ولاتانەی کە مرۆڤەکانی تێدا بێ سەروشووێن کراون.
و بڕیارە ئەمساڵێش لە عیراق و کوردستان ئەو یادە بەرز رابگیرێ و هەڵمەتێکی یەک ملیۆن مۆم بەڕیوە ببرێت، هەر مۆمێک بۆ کەسێکی بێ سەرو شووێن کراو.ئەم هەڵمەتە لەلایەن (ICMP )International commission on missing persons* ( کۆمسیۆنی نێو دەوڵەتی بێ سەروشوێنکراوان ) بەڕێوەدەبرێت.
بانکی مۆن لە م بۆنەدا داواکارە کە هەموو دەولەتانی ئەندم لەنەتەوە یەکگرتوەکان کە پەیوەست بن بە پەیماننامەوە و واژۆی بکەن چیتر دوانەکەون هەروەها داوکارە لەولاتانی ئەندام پەیمان نامەکە بخەنە بواری جێ بەجێ کردنەوە ،تاکو ئاستێک بۆ بێ سەروشوێنکردنی زۆرە ملی دابنرێ لەجیهاندا.
واتای بێ سەروشوین کردن:
کۆمەلیک مرۆڤ لە ناکاو ئەدەن بەسەر ماڵێکدا ،شوێنی کارکردن، یان هەرجێگایەکدا،لەشار بێ یان لەگوند، لەهەرکاتێکدا بێ ،ڕۆژ یان شەو ،جل و بەرگی ئاسایان لەبەرە یان جلو بەرگی فەرمی دەوڵەت، هەمیشە چەکیان پێە، بێ هیچ هۆکارێک،یان بێ پیشاندانی فەرمانی دەسگیرکردن، بێ ئاشکراکردنی ناسنامەی خۆیان و ئەو لایەن و کەسەی فەرمانی پێ کردون، کەسێک یان چەند کەسێک ڕادەکێشنە دەروە و راپێچی دەکەن بە لێدان و ئەشکەنجە دەیبەن بۆ شوێنێکی نادیار، ئەمە هەنگاوی یەکەمی بێ سەرو شوین کردنە، کە پێشێلی زەقی مافی مرۆڤە و تاوانێکی نێودەولەتیە.
بەپێی ئەو بڕیارنامەیە ی نەتەوەیەکگرتوەکان (ژمارە 133/47 لە ڕۆژی 18/12/1992 دا دەرچوە ) کە باس لە پاراستنی هەموو کەسێک دەکات لە بێسەروشوێنکردنی زۆرەملی، بەم شێوە پێناسەی بێ سەروشوێنکراوان دەکات:
دەسگیرکردن و راگرتن و ڕفاندن ی کەسانێک بە بێ ڕەزامەندی خۆیان و بێ بەشکردنیان لە ئازادیەکان لەلایەن هەر دەزگایەکی حکومەتەوە، یان باندێکی ڕێکخراوەوە،یان کۆمەلە کەسێک بە پشتیوانی حکومەتەوە ، دەبرێن و شووێن بزر دەکرێن و چارەنوسیان نادیار دەبی ، بێ بەش دەکرێن لە خۆپاراستنی یاسایی لەلایەن پاریزەروە .
دەقێکی پەیماننامەی ڕۆما و دادگای تاوانکاری نیودەولەتی (ICC ) لە 1 تەمووزی 2002 وە جێ بەجێ کراوە، هەروەها دەقی پەیماننامەی نێودەولەتی بۆ پاراستنی خەڵک لەبێ سەروشوینکردن کە ئەنجومەنی نەتەوەیەکگرتوەکان پشتڕاستی کردۆتەوە لە 20/11/2006 دا دەلێت ( کاتێکی هێرشیکی بەرنامە داڕێژراو یان بەرفراوان دەکرێتە سەر دانیشتوانی مەدەنی و خەڵکانێک بێ سەروشوێن دەکرێن، ئەمە بەواتای ئەنجامدانی تاوانی دژە مرۆڤایەتی دێت، و لێ خۆشبونی نیە¬¬، مافی کەسوکاری بێ سەروشوێنکراوانە کە داوای قەرەبوو بکەن، وهۆکاری بێ سەروشوینکردنیان بزانن).
بەرگرتن لە بێ سەروشوین کردنی مرۆڤەکان کاریکی کەسی نیە بەڵکو کیشەی هەموانە لەسەر ئاستی تاک و کۆمەڵگای نیودەولەتی پێوستە بە دەستە جەمعی کاری بۆ بکرێت.
بێسەروشووێن کردنی مرۆڤ لە عیراق و کوردستان:
زۆربەمان وەبیرمان دێت کە ڕژێمی هار و دڕندەی بەعس سەدان هەزار خەڵکی بێ تاوانی بێ سەروشوین کردوە لە ماوەی دەسەلاتی ڕەهای خۆیدا، دەسسگیرکردن و بێ سەروشوین کردنی نەیارانی سیاسی خۆی لەعەرەب و کورد، شوێن بزرکردنیان ،دیارەدەیەکی زەقی ڕۆژانەبوو کە خەڵکو کەسوکاری یان ئەشکەنجەیان دەچەشت و هیچ دەسەلاتێکیشیان نەبوو،جیهانیش بێ دەنگی هەڵبژاردبوو،ڕۆڵی نەتەوەیەکگرتوەکان دیار نەبوو، بێ سەوشوینکردنی مرۆڤەکان لە کاتی شالاوەکانی ئەنفالدا دژ بە خەڵکی کوردستان گەیشتە ئەوپەڕی نامرۆڤایەتی، بەچەشنێک ئەو سەدو هەشتاو دوو هەزار مرۆڤە لەژن و مناڵ و پیر ،زیندە بەچاڵ کران و لەگۆڕی بەکۆمەڵدا ژێرخاک کران، تا کۆتایی دەسەلاتی ڕژێم لە 2003 دا سۆراخێک نەبوو لە بێ سەروشوینکراوان چ زیندانی سیاسی یان ئەنفالکراوان، پاش دەس کەوتنی بەڵگەنامەکان دەرکەوت کە زیندانەیەکان دوای کوشتنیان لە گۆڕی بەکۆمەڵ یان تاکدا نێژراوان بێ ئەوەی کەسوکاریان ئاگاداربن، هەروەها ئەنفالکراوەکانیش بەهەمان شیوە دەرکەوت کە بەکۆمەڵ کوژراوان و کراوان بەژێر خاکەوە لەگۆڕی بەکۆمەڵدا، وەک دەزانین بێ سەروشوینکردنی مرۆڤەکان تاوانە، و ئەمش لە دادگای بالای تاوانەکان لەعیراق کەلە 2005 دامەزرا بۆ دادگایی کردنی تاوانباران ، دەرکەوت و دادگا دانی پێدا نا کە ئەنفال و بێسەروشوینکردنی ئەو سەدان هەزار خەڵکە تاوانی دژ بەمرۆڤایتی و تاوانی جینۆسایدە .
زۆر بەداخەوە لەماوەی دەسەلاتی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا ،خەڵکی کوردستان بێ بەش نەبوە لە بێ سەروشوین کردن، نەبونی دەستورو ، پێشێلی سەروەری یاساو دادگاکان ، بەهۆی ململانێی ناشەریفانەی حزبەکانی دەسەلات و ئەوانی تریشەوە بە هەزاران کەس بێ سەروشوین کراوە لە لایەن یەکدیەوە،بەتایبەت بێ سەروشوێنکراوانی شەڕی ناوخۆ لەنیوان پارتی و یەکێتیدا، کە تائیستاش کەسوکاریان داوای دەرخستنی چارەنوسیان دەکەن، بێ سەروشوین کردنی سەدان کەس لەکوردانی باکور لەشاری هەولیر، بێ سەروشوین کردنی چەندین لایەنگری حزبە ئیسلامیەکان، ئەمانە نمونەیەکی کەمن لە دیاردەی بێسەروشوێن کردنی زۆرەملی لەکوردستان، لەئیستاشدا گرتن و فڕاندن و بێ سەروشوین کردن بەتاکو تەرا بەردەوامی هەیە لەکوردستان ڕۆژانە لە میدیاکانەوە باسیان لێ دەکری، لەگەڵ ئەوەشدا باس لە بوونی زیندانی نهێنی دەکرێ لە کوردستان، بەپێی ئامرە نافەرمیەکان نزیکەی دوانزە هەزار کەس لە شەڕی ناوخۆی کوردستان کوژران و زیاتر لە 400 کەسیش بێ سەروشوینن و کەسوکاریان هەواڵی چارەنوسیان نازانن، ئەم ئامارە لەئیستادا زیاتر بوە.
تا ئێستا لەهەرێمی کوردستان ڕێکخراویکی مەدەنی یان دەزگایەکی فەرمی حکومی نیە کار لەسەر کەیسی بێ سەروشوێنکراوان بکات، ئەوەنەبێت هەندێ ڕیکخراوی بواری مافی مرۆڤ و جینۆساید لەسەر بێسەروشوێنکراوانی زۆرەملی هاتونەتە دەنگ ،یان لە وەزارەتی شەهیدانو ئەنفالکراوان ،بەشێک هەیە گرنگی ئەدات بە گۆڕی بەکۆمەڵی بێسەروشوێنکراوان.
نوێترین بێ سەروشوێنکردن لەسە دەستی داعش رووی دا دژ بە کوردانی ئێزدی لە 3/8/2014 ،زیاتر لە شەش هەزار خەڵکی مەدەنی ڕفێنران و بێ سەرو شوین کران، بەکوشتنیان لەگۆڕی بەکۆمەل، فرۆشتنیان ،نادیاری چارەنوسی زیاتر لە 3700 ئافرەت لەبندەستی چەکدارانی داعشدا کە نازانرێ ماون یان کوژراون.
بۆیە دەتوانین بڵێین بێ سەروشوینکردنی زۆرەملێ بەردوامی هەیە لە زۆربەی ناوچەکانی جیهان، لەعیراق،لەئیران،لەهەرێمی کوردستان،لەتورکیا، لەسوریا، زۆربەی ئەم ولاتانە ئیستا زیندانی نهینییان هەیەوە پڕن لە کەسانی شووێن بزر.
بەپێی راپۆرتەکانی ڕیکخراوی لێبوردنی نیودەولەتی کە باس لە بەردەوامی بێسەروشوینکردنی مرۆڤ دەکات لە جیهان بەم شیوەیە:
سوریا: 85 هەزار کەس بێ سەروشوین کراوان لە ماوەی نیوان سالی 2011-2015 ،ئیستاش بەردەوامی هەیە.
مەکسیک : نزیکەی 25 هەزار کەس بێ سەروشوین کراوە لە ساڵی 2007 وە تائیستا ، لەلایەن دەسەلاتی ئەو ولاتەوە.
سریلانکا : دەیان هەزار کەس بێ سەروشوین کراوان لەکاتی ململانێ و شەڕ لەنیوان پڵنگەکانی تامیل و سوپای سریلانکاوە پێش کۆتایی هاتنی پڵنگەکانی تامیل لە ساڵی 2009 دا،لەدوای نەمانی جەنگ ،هێشتا بێ سەروشوێن کردنی خەڵک بەردەوامە لەو ولاتە.
بۆسناو هەرسک: تائیستا چارەنوسی زیاتر لە 8 هەشت هەاار کەس دیار نیە لەئەنجامی ئەو کۆمەڵکوژیە کە لەنیوان بۆسنەو هەرسک وصربەکانی یۆگوسلاڤیادا رووی دا لە سالی 1992-1995.
گامبیا: زۆربەی ولاتانی ئەفریکا ڕێگری دەکەن لە ڕۆژنامەنوسان و دەسگیریان دەکەن ،لەوانە دەوڵەتی گامبیایە، سەرۆکی دەولەت لە پەیامیکدا رای گەیاند دەبێت ڕۆژنامە نوسان لەژیرفەرمانی دەولەتاد بن ئەگەر نا بۆ ناوئاگر باشن.
کۆمسیۆنی نیودەولەتی بێ سەروشوین کراوان:
*ICMP(International commission on missing persons ) (الجنة الدولية لشؤن المفقودين ) ئەم کۆمسیۆنە لە ساڵی 1996 دامەزراوە لەلایەن کۆمەڵەی حەوت ولاتەکە (G7) لە شاری لیونی فەرەنسی بۆ چارەسەرکردنی کێشەی بێسەروشوێنکراوانی ساڵی 1991-1995 لە بۆسنەو هەرسک،کرواتیا،صربیا،جەبەل ئەسوەد ، هەروەها لەدوای کۆتایی هاتنی جەنگ لە کۆسۆڤۆ ساڵی 1999 وە کێشەی مەکدۆنیا سالی 2001 ، بارەگای سەرەکی ئەم کۆمسیۆنە لە سەرایبۆی پایتەختی بۆسنەوهەرسکە، هەروەها نوسینگەی لە کۆسۆڤۆ هەیە، کاری سەرەکی بریتیە لە یارمەتی دانی کەسوکاری بێ سەروشوێنکراوان بۆ دۆزینەوەی چارەنوسی کەسانی شوین بزر لە کۆمەڵکوژیەکانی بۆسنە هەرسکدا ،یان لەئەنجامی کارەساتی سروشتیدا لەناو چوون، ئەویش بەهۆ گرتنەبەری چەندین ڕێگای پێشکەوتوو پشت بەستو بە زانستی نوێ ، کۆمسیۆن یارمەتی هەموو لایەنێک ئەدات بێ گوێدانە ئاین و نەتەوەی جیاواز، دەکرێ بوترێ تاکە ڕیکخراوە لەسەرئاستی جیهان بەم شیوە خزمەت بە مرۆڤایەتی دەکات.
سەرباری کارەکانی لە بۆسناو هەرسک ئیستا دەستی هاوکاری ویارمەتی درێژ کردوە بۆ دەروەی سنوری خۆی بۆ نمونە لەئەمریکا هاوکاری پێشکەش کرد بەچەند پسپۆڕیک بۆ ناسینەوەی قوربانیانی گەردەلوولی کاترینا ، لەڕێگای ئەزمونی DNA ، هەروەها هاوکاری پێشکەش کرد بۆ ناسینەوەی قوربانیانی تسۆنامی ساڵی 2004 لەرێگای پسپۆڕانی ترشی ناوکیەوە.
هەروەها لە هەرێمی کوردستانیش ئەم لیژنە بەشدریان کردوە بەخۆبەخش زانیاری لەسەر پزیشکی دادوەری، پێشکەش بە وەزارتی مافی مرۆڤی عیراق کراوە بەشی گۆڕەبەکۆمەڵەکان، وە راهێنانیان بە چەندین پسپۆڕ لەوەزارەتی مافی مرۆڤی عیراق کردوە هاوکات راهێنان بە چەندین پزیشکی دادوەری کردوە.
لەسەر پێشنیاری ICMP لەساڵی 2004 دا داواکرا کە کۆمەلەو ڕیکخراوەکانی بێسەروشوینکراوانی عیراق هاوئاهەنگی و پەیوەندیان بەیەکەوە گرێ بدەن، ئەمەش لە مانگی 12/2005 دا چوە بواری جێ بەجێ کردنەو لەوساڵەدا بەشداریان لە کۆگرەیەکی نیودەولەتی بۆ کاروباری بێسەروشویکراوان کرد کە لەسەرایبۆ بەسترا، تائیستاش ئەو پەیوەندەی بەردەوامە لەنیوان بەرپرسانی عیراق و ئای سی ئێمپیدا بەمەبەستی پێشکەشکردنی ڕێنمایی زانستی و راهێنانی پێوست لەو بوارەدا.

د.ناجح گوڵپی
هەلەبجە 27/8/2016