کوشتاری سمێڵ یەکێکە لەو کوشتارانەی لە مێژووی نوێی دەولەتی عیراقدا ڕوویان داوە، دژ بە کەمینەی ئاشوری لەلایەن سوپای عیراقەوە لەسەردەمی دەسەلاتی ڕەشید عالی گەیلانی دا،دڕندایەتی ئەم کوشتارە لە نێوان ڕۆژانی ( 7-11/ 8/1933) گەیشتە ترسناکترین ئاست، کوشتارەکە بەناوی شارۆچکەی سمێلەو ناو نراوە بەلام لە 63 گوندی دەوربەریشدا کوشتار ڕوی داوە ،ئەوکات سەر بە پارێزگای موسڵ بوە، ئەمە لەکاتێکدا بوو کە ئاشوریەکان چەند ساڵ لەوەو پیش لە کوشتاری دەولەتی عوسمانی ڕزگاریان بوو بوو،بەپێی سەرچاوەکانی دەولەتی بەریتانیا لەم کوشتارەدا 600 کەس کۆمەڵکوژ کراون، بەلام سەرچاوەکانی ئاشوریەکان دەلێن 3000 سێ هەزار کەسە.
کوشتاری سمێڵ یان کۆمەڵکوژی سمێڵ ،بەئاسوری "پرمتا د سمیل " ئەمساڵ 7 ئاب /2016 هەشتاو سێ 83 ساڵی بەسەردا تێ دەپەرێ.

پێشینە:
زۆربەی ئەو ئاشوریانەی کە لەکوشتاری دەولەتی عوسمانی و لەم کوشتارەدا لەناو چوون سەر بە ( کەنیسەی ڕۆژهەلاتی ئاشوری ) بوون ناسراون بە (نساطرە)، کە پێشتر دانیشتوی ناوچەکانی هەکاری و بەرواری بوون ،پێش کوشتار ژمارەیان نزیکەی (75000-150000) کەس بوە، زۆربەیان لە کوشتاری سیفۆ لەلایەن دەوڵەتی عوسمانیەوە کوژران، ئەوانەی کە ڕزگاریان بوو لە پەلامارەکانی دەولەتی عوسمانی بەدوو جار کۆچ و ڕەو رویان کردە ورمێ 1915 و هەمەدان 1918 لە ئێران.
پاش ئەوەی بەریتانیا لە ساڵی 1917 دا بەغدای گرت ، پاشان توانی لەهاوینی 1918 بگاتە ولایەتی کەرکوک و موسڵێ ژێر دەسەلاتی عوسمانی و داگیریان بکات لە جەنگی یەکەمی جیهانیدا ،زۆربەی ئاشوری و سریانەکانی ئیران بە خواستی خۆیان گواسترانەوە بۆ باقوبەو حەبانیە لەکەمپی تایبەتی ئاوارەکاندا جێگیر کران، دیار بوو ئاشوریەکان زۆر خۆش حاڵ بون بە هاتنی دەولەتێکی مەسیحی بۆ ناوچەکە و وەک پشتیوانیەک بۆ خۆیان ئەژماریان دەکرد، بەم شێوە بەریتانیا گەنجە ئاسوریەکانی گرت بەسەربازو لیوایەکی ئاشوری لێ دروست کردن، بەناوی "لیوای ئاشوری یان لیوای لیفی " ، ئەم کارە بۆ هەردولا باش بوو ،بەریتانیا لەڕێگای ئاسوریەکانەوە دەیتوانی سەرکوتی نەیارەکانی بکات، ئاسوریەکانیش زۆر خۆشحاڵ بون کە ببنە خاوەن هێزێک بۆ پاراستنی خۆیان و هاو ئاین و زمانەکانیان و گەرانەوە بۆ ناوچەکانی خۆیان لەهەکاری، زۆرێک لە ئاشووریەکان گەرانەوە سەر گوند و مالو حاڵی خۆیان لە هەکاری، بەپشتیوانی و پاراستنیان لەلایەن لیوای ئاشوریەکانەوە.
بەڵام هەڵگیرسانی شۆڕشی ساڵی 1920 ی عیراق وای کرد کە بەریتانیا لیوای ئاشووریەکان بگێڕێتەوە بۆ باشوری عێراق بۆ بەرەنگاری شۆڕش گێڕان، ئەمەش وای کرد هەمدیسان ئاشووریەکان بێ پشت و پەنا ببن و جارێکی تر سوپای تورک هاتەوە هەکاری و دوبارە هەندێکی تریان ئاوارە بونەوە گوند و ماڵی خۆیان بەجێ هێشتەوە لەهەکاری ڕویان لە ناوچەکانی کوردستان لە باکوری عیراق کرد.
بەو جۆرە بەپێی گرێبەستێک لەساڵی 1925 حکومەتی عیراقی ئاشوریەکانی لە کوردستان جێگیرکرد، گوایە ئەم گوند و زەویانە موڵکی دەولەتی عیراقن، هەرکات بەپێوستی بزانێ دەتوانێ دەریان بکات یان بیان گوازێتەوە بۆشوێنی تر،ئەمە لەکاتیکدا بوو کە ئەو گوندانە موڵکی ئاغاو بەگە کوردەکانی ناوچەکە بوون.
ئاشووریەکان لەگەڵ گەلانی دەوروبەریان دوژمنایەتێکی مێژوویان هەبوو،لەگەڵ کورد دەگەرێتەوە بۆ چەندین سەدە پێشتر تا لە ساڵەکانی 1915 بەدواوە گەیشتە قەلا پۆپە، لەگەڵ عەرەب لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەم کاتێک بەریتانیەکان ئەفسەرو سەربازە ئاشووریەکانیان بە باشتر دەزانی و جێگای متمانەیان بوون لە چاو ئەفسەرە عەرەبەکان، ئەمەش وای کرد کە ئەفسەرو سەربازە عەرەبەکانی ناو سوپا هەست بە کەمی و گرێ ی دەرونی بکەن.
پاش کۆتایی هاتنی ئینتدابی بەریتانی لەسەر عیراق و سەربەخۆ بونی لە 3 /10/1932 ،ئاشوریەکان هەستیان کرد کە ناپاکیان لێ کراوە لەلایەن بەریتانیاوە چونکە بەتەما بون لەگەڵ سەربەخۆیی دەولەتی عیراق ئاشووریەکان دەسەلاتێکی ئۆتۆنۆمیان پێ ببەخشرێ وەک وەعدیان پێ درابوو، هەروەکە چۆن دەولەتی عوسمانی پێشتر جۆرە ئۆتۆنۆمیەکی بە نەتەوەکانی ژێردەستی بەخشی بوو( لە چەشنی میزنشینە کوردیەکان ).
دەولەتی نوێی عیراق بۆچونی وا بو کە داواکاری ئاشوریەکان و راپەڕینی کوردەکان بۆ خۆ بەڕیوەبەری لە سنورەکانی خۆیاندا پیلانێکی بەریتانیە بۆ هەڵوەشاندنەوەی عیراق لەڕێگای هاندانی پێکهاتە و نەتەوەکانی تری ناو دەولەتی عیراقەوە، هەروەها ئاشوریەکان لەو باوەڕەدا نەبوون کە دەوڵەتی عیراق بتوانێ ئاسایش و ژیانی ئاشوریەکان بپارێزی ،ئەترسان جارێکی تر توشی کۆمەڵکوژی ببنەوە لەلایەن نەتەوەکانی دراوسێ وە، وەک پێشتر ڕوی دابوو.

کێشەی ئاشوریەکان و سەربەخۆیی عیراق:
لەگەڵ سەربەخۆی عیراق بەتریارکی کەنیسەی ڕۆژهەلاتی ئاشوریەکان " مار شەمعونی بیست و سێیەم " بڕیاری دا بەداواکاری خۆ بەریوەبەری (ئۆتۆنۆمی) بۆ ئاشوریەکان لە باکوری عیراق لەشوینی نیشتەجێ بونیان، بۆ ئەمەش لەهەوڵی کۆکردنەوەی پشتیوانی دابوو بەتایبەت داوای لەبەریتانیەکان کرد، هەروەها هەمان داواکاری ئاراستەی کۆمەلەی نەتەوەکان (عصبە الامم ) کرد لەساڵی 1932 دا، پێشتریش و لەسەردەمی ئینتدابی بەریتانیادا پێنج نامەی داواکاریان دابوو بە کۆمەلەی نەتەوەکان لە ساڵی 1931-1932 و دواکاریەکانی ئاشوریەکانیان تێدا دیاری کردبوو.
لە دوو نامەی ڕۆژی 20 و 23 /11/1931 ،کۆمەلێ لە سەرکردەی ئاشوریەکان داوایان کردبوو ئاشوریەکانی عیراق بگوازنەوە بۆشوێنێک کە لە ژێر دەسەڵاتی دەولەتێکی ئەوروپیدا بێت، پێیان باشبو بگوازرێنەوە بۆ سوریا چونکە تاو ئەوکاتە لەژێر ئینتدابی فەرەنسادا بوو، عیراق و بەریتانیا هیچ ناڕەزا نەبون لەم داواکاری نامەیە.
نامەی سێهەم لە 13/6/1932 دا و پاش کۆبونەوەی بەتریارک لەگەڵ ئاشوریەکانی دەڤەری ئامێدی ،بەڵگەنامەیەک بەرز کرایەوە بۆ حکومەتی عیراق و کۆمەلەی نەتەوەکان کە داوایان کردبوو :
1. ئاشوریەکان وەک " گەل" ێک بناسرێن لە سنوری دەولەتی عیراقدا .
2. دوبارە داڕشتنەوەی سنوری تورکیا و عیراق بەچەشنێک ناوچەی هەکاری بخرێتەوە سەرعیراق.
3. دامەزراندنی ناوچەیەکی خۆ بەڕێوەبەری بۆ ئاشوریەکان لە ناوچەی هەکاری و هاو سنورەکانی زاخۆو ئامێدی و دهۆک
4. دان پێدانانی مار شەمعون وەک رابەری ڕۆحی و دونیایی ئاشوریەکان.
5. دانانی نوێنەری ئاشوریەکان لە پەرلەمانی عیراق بە خواستی ئاسوریەکان بێ،واتە خۆیان دیاری بکەن،نەک بەهەڵبژاردن.
بەڵام حکومەتی عیراق سەرلەبەری ئەم داواکاریانەی ڕەت کردەوە بە بیانوی ئەوەی نەوەک گەلانی تر وەک کورد یان شیعەکانی خواری عیراق هەمان داواکاری بکەن، هەروەها نوری سەعیدا رای گەیاندبوو کە ئاشوریەکانی کەنیسەی ڕۆژهەلات چارەکی مەسیحیەکانی لیوای موسڵ پێک دەهێنن ،بۆیە مافی ئەوەیان نیە کە داوای کورسی نوێنەر بکەن لەپەرلەمان، لەولاشەوە تورکیا رازی نەبوو بە دوبارە دارشتنەوەی سنور و گەرانەوەی ئاسوریەکان بۆ گوندەکانیان.
داواکاری نامەی چوارەم لە 21/9/1932 دا 58 کەسایەتی بەنوێنەرایەتی 2395 خێزانی ئاشوری کرابوو،بەپێ سەرچاوە بەریتانیەکان ئەم بەڵگە نامە لەلایەن مەترانی بەرواری و ئامێدیەوە نوسرابوو، ڕەخنەی لە بەڵگەنامەی سێیەم گرتبوو گوایە مار شەمعون نوێنەرایەتی هەموو ئاشوریەکان ناکات، هەروەها لەم نامەدا بەناوی ئاشوریەکانەوە بەجیاوازی ڕێچکەکانیانەوە سوپاس و دڵنیایان دابو بە حکومەتی عیراق.
هەر لەڕۆژی دوایدا مار شەمعون لە نامەیەکی تریدا کە ئاراستەی لایەنە پەیوەندی دارەکانی کردبوو ،دوپاتی گەرانەوەی هەکاری کردبوو بۆ سەر عیراق ،یان نیشتەجێ کردنی ئاشوریەکان لەسەر هێڵی هاوسنوری هەکاری لە دیوی کوردستانی عیراق و دامەزراندنی ناوچەیەکی خۆ بەریوەبەری بۆیان، بۆ زانیاری، ئاشوریەکان لە گشت پرسی سالی 1925 دەنگیان بە پەیوەست بونی لیوای موسڵ داوە بۆ سەر عیراق.
لەئەنجامی ئەم ڕووداوانە لایەنگرانی مار شەمعون وازیان هێنا لە لیوای سەربازی ئاشوریەکان و نامەی واز هێنانیان پێشکەش بە بەریتانیەکان کرد، سەربازانی لایەنگری مارشەمعون لە ناوچەی ئامێدی گیرسانەوە، رابەرەکەیان دەسخۆشی لێکردن و دوای پشتیوانی لایەنگریکرد بۆیان لەخەڵکی ناوچەکە، داوتر باوەڕ پێکراوی سەربازی بەریتانیا هەوڵی دا لەگەڵ زۆرێک لە سەربازە دەس لەکار کێشاوەکان کۆبویەوە،و پێ وتن کە پەشیمان ببنەوە، بەلام نەیان توانی چونکە وتیان رابەری ڕۆحیمان قبوڵمان لێ ناکات، بۆیە بەریتانیا ناچار بوو لیوایەکی سەربازی لە میسرەوە بهێنێ بۆ پڕکردنەوەی جێگای ئەمان، بەگەیشتنی لیوا سەربازیەکە زۆربەی سەربازە دەس لەکار کێشاوەکان ترسان و پەشیمان بونەوە بەتایبەت لەشارەکانی موسڵ و دیانا شارەکانی تر ،ژمارەیان دەگەیشتە 1300 کەس، بەڵام 200 سەربازی ئاشوری کە دانیشتوی بەغداد بون پەشیمان نەبونەوە.
لە بەهاری 1933 دا ئەفسەری دەس لەکار کێشاوەی ئاشوریەکان یاقو مالک دەستیکرد بە بانگەشە لەپەرژەوەندی مارشەمعون و دژ بە هەوڵەکانی حکومەتی ناوەند بۆ نیشتەجێ کردن و پێدانی ڕەگەزنامەی عیراقی بە ئاشوریەکان، یاقو مالک لەگەڵ 200 سەرباز لە ناوچەکەدا بو ، گرژی وئاڵۆزی لەگەڵ کوردەکان و حکومەتی عیراقیدا دروست دەکرد، بۆیە حکومەت سوپای ڕەوانەی ناوچەی دهۆک کرد بۆ ڕگرتن لە چالاکی ئاشوریەکان.
لەم سەرو بەندەدا باوەرپێکراوی سامی بەریتانیا لەگەڵ سەرۆک وەزیرانی عراق جەعفەر عەسکەری و وەزیری ناوخۆ ناجی شەوکەت کۆبونەویەکیان کرد بۆ تاوتوێ کردنی هەلو مەرجەکەو دواکاریەکانی مار شەمعون، بڕیاریان دا بە ناردنی زانیاری بۆ لیواکانی موسڵ و هەولێر ، زانیاریەکان بریتی بون لە:
• ئاگادارکدنەوەی یاقو مالیک کە واز بهێنێ لە کارو چالاکیەکانی
• دارشتنەوەی پێکهاتەی خالە سنوریەکان (مەخفەر) و نابێ تەنیا لە ئاشوریەکان پێک بێت.
• وەرگرتنەوەی چەک لە هەموو سەربازە ئاشوریەکان ، ئەوانەی مابونەوە لە لیوای لیفی، تەنها دەبێت بە مۆلەت چەکیان پێ بێت و لەکاتی جێ بەجێ کردنی ئەرکی سەربازیدا بێت .
• مار شەمعونیان بانگ کرد بۆبەغداد بە مەبەستی گفتوگۆ ،لەگەڵ حکومەتی حکمت سڵێمان لە حوزەیرانی 1933،گفتوگۆ ئەنجامی نەبوو بۆیە دەس بەسەریان کرد ، چونکە سور بوو لەسەر داواکاریەکانی بۆ گەلەکەی، لەکۆتایدا دور خرایەوە بۆ قوبرس.

دەسپێکی کوشتار:
پاش هەوڵ و ماندوبونێکی زۆری حکومەتی عیراقی لەگەڵ ئاشوریەکان کە قبوڵی ڕەگەزنامەی عیراقی بکەن ،بەڵام بێ سود بوو، ئەوکات ئاشووریەکان لەنیوان شێخان هەتا زاخۆ بلاوەیان کردبو، بۆیە یاقو مالک بەخۆیی و هێزە سەربازیەکەیەوە دەربازی سنور بو خۆی گەیاندە سوریا لە 21/7/1933 بەهیوای ئەوەی لەژێڕ دەسەلاتی ئینتدابی فەرەنسا دا ناوچەیەکی خۆبەریوە بەریان بۆ ئاوا بکەن لە ڕۆژهەلاتی سوریا هاوسنور لەگەڵ کوردستان( واتە لەدیوی ڕۆژئاوای کوردستان)، بەلام فەرنسیەکان داواکاری ئاشوریەکانیان ڕەت کردەوە قبوڵیان نەکرد و دوای ئەوەی چەکیان کردن ،ڕەوانەی سنوری عراقیان کردنەوە، بەلام دواتر چەکەکانیان پێ دانەوە.
ئاشوریەکان پاش ئەوەی تێ گەیشتن کە فەرەنسیەکانیش هاوکاریان ناکەن ،ناچار بون کە بگەڕێنەوە بۆ عیراق، لەگەڵ ئەوەشدا فەرنەسیەکان حکومەتی عیراقیان ئاگادار کرد کە وا 800 چەکداری ئاسوری دەگەرێنەوە بۆ لاتان لە خاڵی سنوری "دیربون" بۆ زانیاریتان لەڕۆژی 4 ئابی 1933.
لەخاڵی سنوری دیربون شەڕ و تێک هەڵپژان لەنیوان ئاشوریەکان و سوپای عیراق ڕوویدا،تائیستاش هیچ لایەک خۆی بە دەس پێشخەری شەڕەکە دانانێ، سوپای عیراق دەڵێ ئاشووریەکان ئێمەیان بێزار کردوە بۆیە تەقەمان لێ کردون، ئاشووریەکان دەلێن سەربازە عیراقیەکان بێ هیچ هۆکارێک تەقەیان لەئێمە کردوە و ئێمەش ناچار بووین کە بەرگری لەخۆمان بکەین، بەهەرحاڵ شەڕ لەوێدا رووی داوە ،سوپای عیراق بە تۆپی دورهاوێژو چەکی باشتر لە ئاشوریەکانی داوە، لەئەنجامدا مەخفەریکی سنور لەلایەن ئاشوریەکانەوە گیراوە کە تەنها چەکی سوکیان پێ بوە، بەلام دواتر لەژێڕ دەستیان دەرهێنراوو ،بەهۆی بەکارهێنانی فرۆکەوە، بۆیە جارێکی تر ئاشووریەکان گەرانەوە ناو خاکی ڕۆژئاوای کوردستان لە سوریا، لەم شەڕەدا 33 سەربازی عیراقی کوژران، بەلام ژمارەی کوژراوانی ئاشوری کەمتر بوە .
چاودێری سەربازی بەریتانی ئەوکات لە موسڵ بوە دەڵێ ئاشوریەکان لە نیەتیاندا نەبوە هێرش بکەنە سەر سەربازەکانی عیراق، بەلام مێژونوسی عیراقی خلدون حصری دەلێ ئاشوریەکان سوپای عیراقیان بێزار کردوە بۆیە ئەم شەڕە ڕووی داوە.
سەرباری وەستاندنی شەڕ لە 5 ئاب ، بەلام ڕۆژنامەکان و راگەیاندنەکانی ئەوکاتی عیراق زۆر ترین ڕیکلامیان بۆ ئەم شەرە کرد گوایا ئاشوریەکان بە فیتی بەریتانیا ویستویانە یاخی ببن و عیراق دابەش بکەن، ئەم جۆرە بانگەشانە بۆ ئەوە بوو کە سەرنجی شیعەکان رابکێشن بۆ لای خۆیانو بیریان لای داواکاریەکانی خۆیان نەمێنێ، وا بلاوی بکەنەوە کە عیراقی یەکگرتوو لە خەتەردایە و پیوستی بە یەک هەلوێستی هەموان هەیە بەرامبەر بە تاوانباران.
سەرباری گەرانەوەی هەموو ئاشوریەکان بۆ ناوخاکی سوریا، بەلام هەندێکیان پەشیمان دەبونەوە دەهاتنەوە بۆ ناو ماڵ خیزانەکانیان، بەداخەوە لەلایەن سوپاوە دەسگیر دەکران و بە گولە دەکوژران، بەفەرمانی بەکر سدقی فرقەیەک لە سوپای عیراقی دابین کردبوو بۆ گەڕان و کێوماڵکردنی شاخی بێخێر لە 7 ئاب ، هەرکەسی دەسگیر کردایە دەی کوشت ، هەرچەند وەزیری بەرگری ئەوکاتی عیراق جەلال بابان زۆر هەوڵی کۆنترۆڵ کردنی سوپای دا کە دورکەوێتەوە لەو کردەوانە ، بەلام بەداخەوە نەی توانی چونکە سەرکردە مەیدانیەکان بەگوێان نەکرد، بۆیە هەندێ رووداوی دڵتەزێن لەوکاتەدا ڕویان دا ، بەفەرمانی دەسەلاتدارانی حکومەتی ئەوکاتە لە دهۆک و زاخۆ، زۆرێک لەئاشوریەکان دەسگیر دەکران و بە ئۆتۆمبێلی سەربازی دەبرانە دەروەی شارەکان و دەکوژران.

تاڵان کردنی ماڵ و سامانی ئاشوریەکان:
دەسەلات بەدەستانی حکومەت ڕۆڵیان هەبوە لە هاندانی خەڵک و هۆزە کوردی و عەرەبیەکانی ناوچەکە تاکو هەڵبکوتنە سەر گوندە ئاشوریەکان و ماڵ و سامانیان تالان بکەن، وەک مەرو مالات و مانگا،و خەلەو خەرمان ، هەتا لەهەندی شوێن ماڵیان سوتاندوە،عەشیرەتە کوردەکانی سنورەکە بە هاندان لەلایەن قایمقامی زاخۆوە بەشداریان کردوە ، سەرچاوەکان باس لە تێوەگلانی ئەندامانی دووعەشیرەتی کورد دەکەن ،هەروەها عەشیرەتە عەرەبەکانی دەوری موسڵ " جبور،شمر " بەشدار بوون، هەروەها ئێزدیەکانیش بەشدار بون لەتاڵان کردنی گوندەکانی نزیک شێخان، ئەمەش وای کرد کە ژنو مندالی ئەم گوندان رووبکەنە دهۆک و سمێل، لەکاتی تاڵان کردندا ڕیگایان ئەدا ژن و مندالەکان رو بکەنە گوندەکان یان شارەکان بەسەڵت وقوڵتی، پیاوەکانیان دەگرت و تەسلیم بەسوپایان دەکرد، واتە خەڵکە عەشائیرەکە کەسیان نەدەکوشت، بەلام پیاوەکان دەدرانە دەس سوپا، ئیتر چارەنوسیان نادیار بوە،ئایا کوژراون یان زیندانی کراون.

کوشتاری سمێڵ:
لەدوای ئەو هەلو مەرجە هەزاران ئاشوری خۆیان گەیاندە سمێل، کە دوانزە کیلۆمەتر لە دهۆکەوە دورە، دواتر قایمقامی زاخۆ هات بۆلایان لە ڕۆژی 8 ئاب و داوای لێکردن کە خۆیان و چەکەکانیان بدەن بەدەستەوە و بێنە مەخفەری پۆلیسەوە ئالای عیراقی لەسەر هەڵکراوە و هەموومان لەژێر ئەو ئالایەدا پاریزراوین.
ڕۆژی یانزەی 11 ئاب/1933 فیرقەی مدرەعەی سوپای عیراق گەیشتە سمێل بە سەر کردایەتی ئیسماعیل عەباوی،هەر لەم ڕۆژەدا خەڵکی ناو مەخفەرکە داوایان کرد کە بگەرێنەوە بۆ سەر گوندو مالو حاڵەکەیان، بەلام قایمقامی زاخۆ رێگەی پێ نەدان، لەلایەن ئیسماعیل عەباویەوە فەرمان دەرچو کە ژن و منالەکان لە پیاوەکان جیا بکرێتەو ، پیاوەکان مانەوە لە ژورەکاندا،پاشان ڕەشاشیان لەپەنجەرکانەوە دابەست و دەستیان کرد بەتەقەکردن لە خەڵکە بێ دیفاعەکە ، هەتا بە پێوە بونایە گولەیان پێوەدەنان، بەو جۆرە کۆمایەک لە جەستەی بێ گیان هەڵدرایەوە لە هۆڵەکانی مەخفەردا ، لەوکاتەشدا لایەنی سێیەم نەبو بکەوێتە نیوانیان و دەستی تاوانباران بگرێ تا ئەو کوشتارە نەکەن.
دوای کوشتاری سمێڵ بەکر سدقی هەڕەشەی لە دانیشتوانی ئەلقوش کرد کەوا ئەو هەزران ئاشوریەی کەڕویان کردۆتە شارەکە چارەنوسیان وەک سمێڵ لێ دەکەین ئەگەر خۆیان تەسلیم نەکەن، بەلام بەهۆی تکاو پارانەوەی پەتریارکی کەنیسەی کلدانی "عەمانۆئیل تۆما ی سێیەم " وە لە بڕیارەکەی پاشەکشەی کرد.

دوای کوشتار:
لەدوای کوشتار سوپا گەرایەوە بۆ موسڵ، لەوێ وەک سوپایەکی سەرکەوتوو بەدروشمی جۆراو جۆرو رازاندنەوەی شەقامەکان بەگوڵ پێشوازی لێ کرا،وەلی عەهد غازی خۆی ئامادەی پێشوازیەکە بوو، مەدالیای ئازایەتی بەخشی بەئەفسەرەکان و سەرۆک عەشیرەتەکان کە بەشداری تاڵان و بڕۆی ئاشوریەکانیان کردبوو. لەبەغدادیش بەهەمان شێوە وەک سوپایەکی سەرکەوتو و گەراوە لەجەنگ پێشوازی لەو فرقە سەربازیانە کرا کە بەشدار بوون، وە بە نمایشێکی سەربازی لە نیو شەقامەکانی بەغدا خۆیان نواند بۆ پیشاندانی سام و هەیبەتیان، بەکر سدقیش پلەی بەرز کرایەوە.
دوای کوشتار هەندێ لە ئاشوریەکان ئەوەی بەسەلامەتی گیانی دەرچوو بوو گەرانەوە سەر گوندەکانیان لە سنوری کوردستان لەباکوری عیراق، هەندێکیشیان، لەسنور دەرباز بوون چونە خاکی ڕۆژئاوای کوردستان لەپاریزگای هەسەکە نیشتەجێ بون لەدەوروبەری ڕوباری خاپور ، تێکەڵ بەو مەسسیحیانە بوون کە لە سەردەمی عوسمانیەکان و کوشتاری سیفۆ دەربەدرەی ئەم شوێنە بوبون، لەوی چەندین گوندیان ئاوا کردەوە بۆخۆیان.
مارشەمعون لە حوزەیرانی 1933 دەس بەسەر کرا، ئینجا لە 18 ئابی 1933 بە فرۆکەی بەریتانی نەفی کرا بۆ قوبرس،دواتر لەساڵی 1940 گواسترایەوە بۆ ئەمریکا، بەوجۆرەش ناوەندی بەتریارکی کەنیسەی ڕۆژهەلاتی ئاشوریەکانی گواستەوە بۆ شیکاگۆ و هەتا ئیستاش هەر لەوێە، سالی 1948 "شیمون مار" لە گەڵ نوێنەرانی عیراق ،ئیران،سوریا لە ئەمریکا کۆبویەوە ، لەئەنجامی کۆبونەوەکەدا ،پەیامێکی بۆ هەموو ئاشوریەکانی دانیشتوی هەرسێ ولات بڵاو کردوە و داوای لێکردن کە وەک هاولاتیەکی دڵسۆزی ئەو ولاتانە بۆ خۆیان دابنیش، هەڵبەتە ئەمە بەرێکەوتن بوە لە گەڵ هەرسێ دەولەت، لەدوای ئەوە "شیمون مار" وازی هێنا لە رابەرایەتی کەنیسەی ئاشوریەکان، ئیتر ئاشوریەکان بێ رابەری ئاینی و دنیایی مانەوە ، هەتا لەسالی 1968 دا هاوپەیمانی جیهانی ئاشوریەکان دروست بوو ،جێگەی رابەرەکەیانی گرتەوە.

بەرپرسیارەتی لەکوشتارەکە:
سەرەڕای ڕاو بۆچون و سەرچاوەی جیاواز لەسەر بەرپرسان و تاوانبارانی کوشتارەکە و ژمارەی کوژراوان، بەلام بەپێ راپۆرتەکانی باوەڕ پێکراوی بەریتانیا (ستافۆرد ) لەعیراق، ژمارەی کوژراوان 600 کەسە ، بەڵام ئاشوریەکان دەلین 3000 کەسە.
بەرپرسیارەتی ئەم تاوانە دەخاتە سەر قەومیە عەرەبەکانی ناو سوپای عیراق، لەوانە ڕەشید عالی گەیلانی و بەکر سدقی، لەشوێنێکی تردا باس لە دوژمنایەتی و قین لەدڵی ئەفسەرە عەرەبەکانی ناو سوپای عیراق دەکات دژ بە ئاشوریەکان، "بەتایبەت ئەم دوژمنکاریەو قین لەیەک بونە لەدوای دامەزراندنی لیوای ئاشوریەکان زیاتر بەرجەستە بوە " ، لەم بارەوە دەڵێ بەکر سدقی زۆر تامەزرۆی ئاقڵ کردنی ئاشوریەکانە ئەگەر بواری بۆ برەخسێ، هەروەها دەلێ بەریتانیەکان زۆر تکایان لە مەلیک فەیسەڵ کردوە کە بەکر سدقی نەنێری بۆ شووێنی شەڕو ئالۆزیەکان لە باکوری عیراق.
مێژوونوسی عەرەبی قەومی خلدون حصری دەلی ئاشوریەکان بوون کە دەسپێشکەری شەڕ وئاژاوە بون ، هەروەها باس لە بێ تاوانی بەکر سدقی دەکات و دەلێ مەلیک فەیسەڵ فەرمانی داوە بە کوشتنی پیاوانی ئاشووری .
کەنعان مەکیە مێژونوسی چەپی عیراقی دەڵی ،ئەم کوشتارە وەک پانۆرامایەک بوو کە قەومیەکانی سوپای عیراق نیشانیان دا دژ بەئاشوریەکان کەپێشتر هەستیان بەکەمی کردبوو بەرامبەر بە لیوای ئاشووریەکان، وە دوبارە نەبونەوەی ئەزموونی شۆڕشی شێخ مەحمود لەو دەڤەرە، چونکە سوپای عیراق شکستی هێنا لە دامرکاندنەوەی شۆڕشی شێخ مەحمود لەسالی 1930 ، بۆیە لەوکاتەوە هەستی قەومی عەرەبی زاڵ بوو بەسەر سوپادا و درێژەی هەبوو هەتا شەستەکان و دواتریش بەتایبەت دوای هاتنی دەسەڵاتی بەعس گەیشتە بەرزترین ئاست " هەتا ئیستاس".
لەهەمان کاتدا ناوبراو دەڵێ بۆ یەکەم جار بوو هەمو پێکهاتەو ئاینزاکانی عیراق (کوردو عەرەب ،ئێزیدی و شیعەو سونە ) یەکگرتوبون بەرامبەر بە کێشەیەک کە مەترسی هەبوو بۆ یەکێتی خاکی عیراق.
فازل بەراک ،مێژونوسی بەعسی عیراقی دەلێ بەکر سدقی فەرمانی کوشتاری داوە،بەڵام تاوانەکە بچوک دەکاتەوە و دەیخاتە چوار چیوەی ڕووداوە مەینتەباریەکانی مێژوی عیراق .

رۆڵی بەریتانیا لەم کوشتارەدا :
پەیوەندەیەکانی بەریتانیا لەگەڵ عیراق پێش کوشتارو دوای کوشتار ئاڵۆزو سست بون،هەربۆیە ڕاوبۆچونی شەقامی عیراقی وابو کە بەریتانیا هۆکاری ئەم کێشانەیە لەباکوری عیراق ،ئاشووریەکان و شۆڕشی شیخ مەحمود، تاکو عیراق سەقامگیر نەبێت و هەڵبوەشێتەوە، زۆرێک لەبەرپرسانی دەولەتیش هاورای ئەم دەنگۆیە بون لەوانە سەرۆکی وەزیران، هەروەها بڵاو بونەوەی هەواڵەکە و کوشتاری ئاشوریەکان لەئەوروپا و بەریتانیا، دەربڕینی ناڕەزایەتی لەوشووینانە ، ئەوەندەی تر عێراقیەکانی والێکرد کە بڵێن ئەمە دەسیسەی ئیمپریالزمە دژ بە عیراق.
بەریتانیەکان پێشنیاریان کردبو کە مارشەمعون لە بەغدا دەس بەسەر بێ باشترە ونزیکە لەئاشووریەکان وهۆکارێک دەبێت بۆ کپ کردنەوەی نارەزایەتی ئاشوریەکان، بەلام نەفی کرا، لەلایەکی ترەوە پێشنیاریان کرد کەبەکر سدقی لەموسڵ بگوازرێتەوە بۆ شوێنێکی تر، بەلام نەکرا، دواتریش بەهەولێ بەریتانیەکان مەلیک فەیسەڵیان پەشیمان کردوە لە دروست کردنی هێزێکی عەشائیری کە بەنیاز بوو دروستی بکات بۆ سەرکوتی ئاشوریەکان، هەروەها بەریتانیەکان هەمیشە پاڵپشتی عێراقیەکان بون تاکو لێکۆلێنەوە نەکرێ لەسەر ئەم کوشتارە لەسەر ئاستی نێودەوڵتی و جیهان، تاوانبارەکان سزا نەدرێن، چونکە دەترسان هەمدیسان کوشتاری تر روبدات دژ بەمەسیحیەکان، هەروەها بەرپرسە تاوانبارەکانیشیان سزا نەدا لەبەر ترسی ئینقلاب و شۆرشکردن دژی مەلیک کە خۆیان دایان نابوو، هەڵوێستی بەریتانی وا بەیان کرابوو کە حکومەتی عیراق مامەڵەی پێوستی کردوە لەگەڵ روداوەکان، بەڵام بەهۆی چەند هێزێکی سەربازیەوە کە لەژێر کۆنترۆڵی ناوەند دەرچوون تاوانەکە ئەنجام دراوە.
هەڵوێستی ئاشوریەکان هەر لەمێژ بوو گۆڕابو بەرامبەر بەریتانیەکان، لەدوای ساڵی 1918 و بەهاناوە نەچونی بەریتانیا کە وەعدی پێدابون بۆ ئەو ئاشوریانەی کە ئاوارەی ورمێ بون ، دواتر لەلایەن تورک و کوردەکانەوە زۆرێکیان کوژران، ئینجا گواسترانەوە بۆ هەمەدان.

یادگاری و بیرەوەری کوشتاری سمێڵ:
ڕۆژی حەوتی ئاب (شوا بطبخ) یادی کوشتاری سمێڵە، یەکێتی جیهانی ئاسوریەکان لەسالی 1970 دا ئەم ڕۆژەیان بە یادی شەهیدی ئاشوری ناوزەد کرد، چ لەکوشتاری سمێڵ یان لە کوشتاری سیفۆ ( جینۆسایدی ئاسوری وئەرمەنیەکان لەسالی 1915 ) دا،کوشتاری سمێل برینێکی قولی لە دڵ و جەستەی ئاشوریەکاندا کردەوە، بۆیە زۆربەی زیان لێکەوتوەکان ناوچەکەیان بەجێهێشت و ڕویان لە دیوی سنوری سوریا کرد و لەوێ گیرسانەوە، ساڵانە یادی دەکەنەوە، چەندین سرودو گۆرانی و کاری هونەریان بۆ ئەم یادە تۆمار کردوە.
زاناو مێژونوسی پۆلەندی "رافائیل لامکن" لێکۆڵێنەوەیەکی تێرو تەسەلی لەسەر کوشتاری سمێڵ ئەنجام دا پێناسەیەکی نوێ ی یاسایی داهێنا بۆ کوشتارەکان لە کۆتایی سالی 1933 دا ڕاپۆرتی لێکۆڵینەوەکەی پێشکەش بە کۆمەلەی نەتەوەکان کرد لە مەدریدی پایتەختی ئیسپانیا و ، کە بەشیوەیەکی یاسایی پێناسەی کوشتاری گۆڕی بۆ زاراوەی یاسایی "جینۆساید" لەلایەن کۆمەڵەی نەتەوەکانەوە پەسەند کرا.

تێبینی:
هەوڵم داوە زۆرترین سەرچاوە بگەرێم تازانیاری کورت وپوخت وەدەس بخەم، ئەوەی نوسراوە گوتراوە لێردا کورتم کردۆتەوە،ڕاوبۆچونی کاربەدەستانی ئەوکاتەی بەریتانی و عیراق و ئاشوریەکانی تیدایە ، وەک ڕوداوێکی مێژووی باسی دەکەن لە مێژووی عیراقدا.
ئەم کوشتارە بەپێی هەموو پیوەرە یاسایەکان جینۆسایدە، چونکە دەولەت سوپای بەکار هێناوە دژ بە ئاینزایەک یان کەمە نەتەوەیەک کەداوای مافی ژیانی زیاتریان کردوە،( ڕايیان گواستوون، بێ بەشکراون لە ڕەگەزنامەی ولات، مالو سامانیان تالان کراوە،گوندیان سوتاوە، جیا کراونەتەوە و دەسنیشان کراون ،پیاوەکانیان کۆمەڵکوژ کراون بەڕۆژی ڕووناک، ئەم کردەوانە سەلمێنەری قۆناغەکانی جینۆساید کردنن )

د.ناجح گوڵپی
هەڵەبجە 5/8/2016