به‌شی یه‌که‌م

دەسەڵاتی ئۆلیگارشی , ترۆپكی دەسەڵاتی سەرمادارییە !
چین یان خێڵی ئۆلیگارشی , چینێكن كەمینەی كۆمەڵگا و دەوڵەت پێكدەهێنن , لە سیستەمی پێشكەوتوو یان دواكەوتووەكاندا , هەروەها لە سەردەمە جیاوازەكانی مێژوو و لە ساتی دەسەڵاتیاندا و یان لە دەرەوەیدا ئامانج و خواستیان قۆرغكردنی هەموو جومگەكانیەتی و دەیانەوێت لە ئەنجامدا هەموو جومگەكانی ئابوری و كۆمەڵایەتی و سیاسی و میدیایی و سەربازی بخەنە ژێر ڕكێفی خۆیان و لە بەرژەوەندیان بەكاریان بهێنن .
لە ڕێگەی دانان و خستنە ناوەوەی پیاو و گوێرایەلەكانیان لە جومگە سەرەكیەكانی دەسەڵات و دەوڵەتدا , هەموو كار و كردارێكیان لە پێناوی زیادكردن و پارێزگاری كردنە لە سەرمایەكانیان , ئەمەش هۆكارە بۆ زیادبوونی هەژاری و كۆكردنەوەی سەروەت و سامانی كۆمەڵگا لە دەستی كۆمەلێكی كەمی مشەخۆر .
پێناسەی ئۆلیگارشی , زۆرن و لە سەرچاوەكاندا , هەمان ناوەڕۆك و دەربڕین و یەك پێناسەیان هەیە , پێناسەكانیش چ بۆ دەوڵەتی ئۆلیگارشی بكرێت , و یان باس لە پێكهاتەی چینی ئۆلیگارشی بكات , جیاوازییەكی ئەوتۆ دروست ناكات , چونكە دەوڵەتی ئۆلیگارشی بێ‌ چینی ئۆلیگارشی نابێت , چینی ئۆلیگارشیش بێ‌ سیستەمێكی سیاسی ئۆلیگارشی ناتوانێت بەردەوام بێت .بەم پێیە هەردوولا تەواوكار و بێ‌ یەكتری ناتوانن لە كۆمەڵگا و دەوڵەتەكانیان لەسەر ئاستی جیهان هەڵبكەن.
ئەو دەوڵەتانە نە دەسەڵاتەكەی دیموكراسییە و نەحكومەت و دەسەڵاتی زۆرینە و گەلیشە , ئەمەش بێ‌ سیستەمێكی كەمینەی قۆرخكار ناتوانرێت ناو لە سیاسەت و دەسەڵاتەكە بە سیستەمی ئۆلیگارشی بنرێت , بە پێی كات و شوێن و مێژووی سەردەمەكەش دەگۆڕێت .
زاراوەی ئۆلیگارشی , ڕەگوڕیشەی دەگەڕێتەوە بۆ یۆنانیە كۆنەكان , یەكەم جاریش لە كتێبی كۆماردا لە لایەن ئەفلاتونەوە بەكار هێنرا بەرامبەر بە چینێكی كەمی مشەخۆری دەسەڵات , هەموو شتێكیان لە گیان و ڕۆحی خەڵكەوە دەست دەكەوت و هەموو سەرچاوەكانی سروشت و چالاكی مرۆڤەكانیان , بۆ خزمەتی خۆیان پاوان دەكرد . خۆیان بە خاوەنی تەواوەتی ئەوان و سروشت دەزانی , ئەوانیان وەكو كۆیلە و بندەست و چاو لە دەستی خۆیان سەیر دەكرد , هەروەك دیارە , بە پێی شوێن و مێژووەكەی ڕێگا و فۆرمی جیاوازییان بۆ باڵا دەستیان بە سەر ئابوری و سیاسەتدا بەكار هێناوە .
زاراوەی ئۆلیگارشی (oligareehy) لە دوو بڕگە پێك دێت (oligos) یونانی (ئەغریقی) بە واتایی كەمینە , وە (arkho) بە واتای ده‌سه‌ڵاتدار، واته‌ قەتیس بوونی دەسەڵات لە دەستی چەند تاكێك , یان چەند خێزانێك وە یان خێزانێك .
هەرچەندە دوای ئەفلاتون , ئەرستۆ , لە شیكار و بۆچونە سیاسیەكانیدا بۆ دەسەڵاتدارانی ئەو سەردەمەی یۆنان بەكارهێناوە و بوو بوە بەشێك و چاوگێكی شیكاری دەسەڵات و چینەكانی ئەوسای یۆنانی پێكردووە .
بەكارهێنانی ئەم زاراوەیە و خزانە ناو زمانی سیاسی ئەوروپیەكانەوە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1577 م , وەك وشە و زاراوەی سیاسی و ئابوری لە فەرهەنگە سیاسییەكاندا بەكاریان هێناوە.(1)
لە لای هتشنسون , ئۆلیگارشی دەسەڵاتی كەمینەیە لە پێناوی بەرژەوەندی خۆیدا . وە لەسات و كاتی ئێستادا چەند جۆرێك و چەند فۆرمێك لە دەسەڵاتی كەمینە هەیە , خۆی وا هەڵدەدات كە دیموكراتی پەیڕەو دەكات , هەروەكو خێزانی دوفالیر لە هایتی كە دەسەڵاتێكی نیمچە سەربازی بوو لە ساڵەكانی 1957 م بۆ 1986 م .(2)
پێناسەیەكی تر بۆ ئۆلیگارشی دارایی (المالیە) ترۆپكی بۆرژوازییەتە و دەسەڵاتی چاودێریكردنی بەسەر پیشەسازی و بازرگانی وبانكەكاندا ... هتد بەدەستەوە گرتووە , هەروەها وێنەیەكی بنیاتنراو چەسپاوی سەرمایەداری داراییە .(3)
بە پێی ئایدیای هەتا ئێستای پێناسەكان زۆرترین دەسەڵاتدارانی جیهان و حیزبەكانیان دەسەڵات و گروپی ئۆلیگارشین , چونكە قۆرغكاری لە هەموو بوارەكانی ژیاندا ئەنجام ئەدەن و لە لایەن كەمینەیەكی سەرمایەدار و لۆرت و ملیاردێرەوە دەست دەگیرێت بەسەر هەموو جوومگە و كایەكانی بواری ئابوری , سیاسی , بازرگانی , میدیایی , ڕۆشنبیری و تێكەڵاو بوونیان بە سیستەمی دراوی جیهانی و پشكداریان لە بانكە جیهانیەكان و كۆمپانیا مۆنۆپۆلیەكان و لە دەرهێنانی نەوت و غازی سروشتی و سەرچاوە دیارو بەرچاوەكانی تری بەرهەم هێنان دەخەنە ژێر ڕكێفی خۆیان و لە بەرژەوەندی قەبەكردنی سەرمایەكانیان بەكاریاندەهێنن, بەم هۆیەوە سەران و دەسەڵاتداران و هەندێك لە سیاسی و حیزبەكانیان و بنەماڵە و هەندێك لە خێزانەكانی ناو سیاسەت و حیزبەكانیان لە سەر ئاستی ناوچەكە و جیهانیش پێناسەی ئۆلیگارشی یا چینی ئۆلیگارشیان بە سەردا ئەسەپێت .
ئەو تاڵان و بڕۆیەی كە لە ساڵی 1991 م ەوە , لە هەرێمدا لە لایەن چەند گروپ و حزبێك و دەستەی مافیایدا كراوە، و دەست بەسەر سەرچاوە ئابوری و دارایی و سروشتی یەكانی دا گیراوە . سەرانی هەموو حیزبەكان لە دوای ڕاپەرینی بەهاری ساڵی 1991 م ی هەرێمی كوردستان , هاتنەوە شارەكان هیچیان سەرمایەیەك و خاوەنی هیچ شتێكی ئەوتۆ نەبوون , بەڵام بە پێی ڕاپۆرتەكەی ئەمساڵی (2016 م)ی واشنتۆن كە لە لایەن سەفارەتی ئەمریكا لە عێراقدا ئامادە كرابوو , سەرانی هەردوو حیزبە گەورەكەی هەرێم و بنەماڵەكانیان خاوەنی 300 ملیار دۆلارن , ئەمانەش لە بڕی ئەو سەرمایەیە كە سەرانی هەموو عێراق , بەناو عیلمانی و ئیسلامی و نەتەوەییەكان و ئەفەندییە شێك پۆشەكان و شەڕوال لەپێكان هەیانە و بڕەكە 700 ملیار دۆلارە , بە پێ‌ ی ڕاپۆرتەكە پێنچ كەس لە سەرانی كورد 300 ملیار دۆلارەكەیان هەیە و ئەمانەش لە ئەعوانی بنەماڵە سیاسی و حیزبەكانن , حاڵی مافیاكانی خوارو و ناوەڕاستی عێراق لە هی ئەمان باشتر نی یە , ڕاپۆرتەكە ئەوەی دەرخستووە سەروەت و سامانی ئەندامانی دەوڵەتی قانون كە مالیكی سەرۆكایەتی دەكات بە 210 ملیار دۆلار مەزەندە دەكرێت , ئەمەش بۆ 24 ئەندام دابەش بووە , هەروەها لیستەكەی عەلاوی , بە ناوی لیستی عێراقییەوە و خۆیان بە عیلمانی چواندووە , سەروەت و سامانیان بە 180 ملیار دۆلار مەزەندە دەكرێت , هەروەها ئەم سەرمایەیەش 24 ئەندام خاوەنین. (4)ئەمانە و چەندانی تریش , لە حیزبەكان كە هاتنەوە عێراق و كوردستان , نە خۆیان و نە حیزەبەكانیان خاوەنی هیچ سەروەت و سامانێك نەبوون , یان ئەگەر هەشیان بووایە بڕێكی زۆر زۆر كەمتر لەوەی ئێستا بووە و لە لایان ووڵاتانەوە دراویانەتێ‌ , لە پێناوی جێبەجێ‌ كردنی مەرامە سیاسیەكانی ئەو ووڵاتانە لە عێراق و كوردستاندا , نمونەی ئەمەش هەروەكو ئەوەی كە لە دوای ساڵی 1991 م ەوە لە ئۆكرانیا ڕوویداوە , دوای ئەوەی ئۆكرانیا لە یەكێتی سۆڤیەت جیا دەبێتەوە لە ساڵی 1991 م دا .
ئیتر ئەو ووڵاتە دەكەوێتە دەست ئەندامانی حیزبی شیوعی ئۆكرانی , ئەمانەش پێكدەهاتن لە كۆمەڵێك كە بە دوای خۆ دەوڵەمەندكردنەوەبوون, و هەر لە كۆمەڵەكانی ڕاستی نەتەوەیی و تووندڕەوەكان و هەوادارانی ڕووسیای دوای یەكێتی سۆڤیەت و پاڵپشتیكردنیان لە لایەن دەوڵەتی رووسیای نوێوە و تاڵان و بڕۆكانیان , هەموو لە پێناوی ئەوەدا بوو كە دەست بە سەر ممتەلەكاتی دەوڵەتدا بگرن و ببنە خاوەنی سەرمایەی گەورەی هەژماركراو, ئەمانە بوونە چینێكی ئۆلیگارشی كەم و خاوەنی سەرمایە وپارە و پوولێكی زۆر و قسە و لێپرسینەوەیان لەگەڵدا نەئەكرا, لەبەر ئەوەی هەر گروپێكی ئۆلیگارشی لە لایەن ووڵاتانی وەك ڕوسیا و ڕۆژئاواوە پشتگیری دەكرا و ئەمەش لەو سەفقە سیاسیەدا دەركەوت , كە غەرب لەگەڵ كۆتشمای سەرۆكی ئۆكرانیا كە خێزانێكی ئۆلیگارشی گەورەیی ئۆكرانیایە و لە لایەن ڕووسیاوە پشتگری ڵێدەكرا , وەله‌گه‌ڵ سیمبولی شۆرشی پرتەقاڵی ئۆكرانیا فیكتۆر یۆشینكو ئەویش ئۆلیگارشیەكی گەورەی ئۆكرانیایە و لەلای ڕۆژئاوا و ئەمریكاوە پشتگیری لێدەكرا .
لە هەڵبژاردنی 26 ی كانونی یەكەمی 2004 لایەنگرانی ڕۆژئاوا شكستیان هێنا و لایەنگرانی ڕووسیاش بە تەزویر تۆمەتباركران , لەم كەین و بەینەدا ئەمەریكا بەڵێنی بە كۆتشمایی لایەنگری ڕووسیا دا ئەگەر لە دووبارە كردنەوەیی هەڵبژاردنەكەدا , لایەنگریی خۆیان دەربچێت كە فیكتور یوشینكۆ بوو ئەوا گرنتی ئەوەی دەدەنێ‌ كە حكومەتی دوایی ئەو دەسكاری سەروەت و سامانی خێزانەكەیی نەكات و ڕووبەڕوویی لێپرسینەوە نەبن بە تایبەتی نەوەكەی كە (بینشوك)ی ئۆلیگارشی بوو , چونكە هەموویان بە شێوەی نایاسایی سەروەتەكەیان پێكهێنابوو , ئەوە جێبەجێ كراو لە دووبارە كردنەوەی هەڵبژاردنەكەدا , فیكتۆر یوشینكۆ لە سەدا (52%)ی دەنگەكانی بە دەست هێنا , بە وردتر بڵێیین (بۆیان دانا).
شۆرشی پرتەقاڵی درۆیەكی ڕووت و ئابڕوچونێكی هەوادارانی ڕیفۆرم بوو , چونكە هەروەكو توێژەری سویدی (ئەندرس ئەسلۆند) دەڵێت شۆرشی پرتەقاڵی (( شۆرشی ملیۆنێرەكان بوو دژی دەسەڵاتی ملیاردێرەكان))(5)
شۆرشی پرتەقاڵی سەرچاوەكەی تەقینەوەی كێشەو ململانێی ملیادێرە ئۆلیگاریشییەكان بوو , نەوەكو شۆرشی چاكسازی و پاكسازی , ئەمەش لە كێشە و ململانێ‌ ناوخۆییەكانی نێوان عێراق و هەرێمی كوردستان و یان كێشە و ململانێ‌ ناخۆییەكانی نێوان هێزە لۆكاڵیەكانی هەرێمی كوردستان دەچێت . یان بڵێین ئەوەی ئەمان لەوەی ئەوان دەچوو , ئەو چینە ئۆلیگارشییە لە عێراق و هەرێمی كوردستان و ئەوانەی ئۆكرانیاش , سیاسەتێك و ئامانجێكی نزیك و وەك یەكیان پەیڕەو كردووە , لەبەر ئەوەی لایەنەكان هەمووییان لە پێناوی دەوڵەمەندبوون سوودیان لە دەست بەسەراگرتنی داهات و ملك و ماڵی دەوڵەت وەرگرتووە و ئاوەدانی و بوژانەوەی ژێرخانی ووڵاتەكانیان فەرامۆش كردووە , ئەمەش كردوونی بە چینی ئۆلیگارشی و ئۆلیگارشی سیاسییان پێكهێناوە و ووڵاتەكانیان ڕووبەڕووی بێ‌ مافی و ژیانێكی كولە مەرگی كردووەتەوە .
ئەم چینە كەمە ئۆلیگارشییە لە ئۆكرانیا و عێراق و هەرێمی كوردستاندا , سەرچاوەی داهاتەكەیان لە تالان و بڕۆی سەروەت و سامان و داهات و توانای ئابووری دەوڵەت و ڕووتانەوەی گیرفانی خەڵكەوە بە دەست هێناوە , ئەمەش لە خزمەتی كەسایەتی خۆیان و بنەماڵە و خێزانەكانیان بەكارییان هێناون , ئەم چینە لە كار و پیشەی پیشەسازی و بازرگانی و وەبەرهێنانەوە نەبوونەتە ملیار دێر و دروست نەبوون , وەكو چینێكی مشەخۆر و قۆرغكار دەستیان بەسەر زۆرترین سەرچاوەكانی داهات و داراییدا گرتووە , بۆ ئەم كارەش و دروستكردنی ئەو بارە نائاساییەی ژیانی خەڵكی هۆكار و ووتە و بێژانی جۆربەجۆریان بەكارهێناوە و دەهێنن , خەڵكیان تا ئاستی ژیانێكی ناخۆشی ئابووری و بێدەرەتانی و قۆرغكردنی ئازادییەكانیان بردووە و دەبەن , ژیانیان لەگەڵ دۆزەخدا یەكسان كردوون و دەكەن , هیچ دەرفەتێك بۆ خەڵك و خاوەن سەرمایەی بچووك و مام ناوەند ناهێڵنەوە و هەموویان دەكەنە پابەند و پاشكۆی توانا ئابوورییەكانیان , ئەگەر داهێنانێكیش هەبێت لەباری دەبەن و یان لە خزمەتی خۆیان بەكاریدەهێنن.
لە هەرێمی كوردستاندا دوو سێ‌ بنەماڵە توانویانە قۆرغی بازاڕ و داهاتی ئەم ووڵاتە بكەن , لە رێگەی ئەو تاڵان و بڕۆیەی كە لە سەروەت و سامان و داهاتی گشتیدا كردوویانە , سامانێكی گەورەی ملیاری كۆبكەنەوە.سەرچاوەی ژێرزەوی و سەرزەوی و داموودەزگاكانی و سەرچاوە ئابوورییەكەی ووڵات ئەگەر هەبوو بێت , تێكو پێكیان داوە و یان بە بەرژەوەندی خۆیان قۆرغیان كردووە و بەكارییانهێناوە , و لە مڵكوماڵی گشتییەوە كردوویان بە مڵكوماڵی تایبەت , لەم هەرێمی كوردستانەدا كەم لێپرسراوی سیاسی وحیزبی و دەسەڵاتدار هەیە كە بیری نەوت یان گەورەترین نەخۆشخانە و پاڵاوگەی نەوت و هۆیەكانی پەیوەندكردن و ............... هتد , نەبێت و دەستیان بەسەر سەرچاوەكانی تری بەرهەمهێنان و ووزەی كارەبا و داهاتە كەمەكەی كشتوكاڵیشدا نەگرتبێت , ئەمانە هیچیان لە پێناوی خەڵك و باشتركردنی هەلومەرجی ژیان و گوزەران و ڕێزگرتن لە بە دەست هاتوو و داهێنانەكانیاندا نییە , هەروەها زۆر جار هۆكاری تێكشكانی هەموو ئەو شتانەش، بوونی ئەم چینەیە لە هەرێمی كوردستان و عێراقیشدا , بە هۆی تاڵانی و بڕۆكانیانەوە , هەوڵیان بۆ دروستكردنی بناغەیەكی پتەوی دەوڵەت , یان هەلومەرجی هێنانە پێشەوەی دروستكردنی دەوڵەتی نەداوە , هەروەكو ئەوەی لە هەرێمی كوردستاندا دەگوزەرێت , لەجیاتی ئەوە ئەم چینە لە هەرێمدا ویستیان وێرانكردن و داڕمانی توانایی زهنی و مەعنەوی و فكری دانیشتوانەكەی بووە , تا بتوانن تاڵان و بڕۆكانیان زیاترو بەردەوام بێت . ئەگینا ئەگەر پیاوی نیشتمان و نەتەوەن ئەوا لە ڕابردوودا كاریان لە پێناوی دامەزراندنی بناغەیەكی ئابووری و سیاسی و دیبلۆماسی پتەو دەكرد, تا كرداری بڕیار و دروستكردنی دەوڵەت بە ئاسانی بهاتایەتە پێش , یان ئەیان توانی بە پێ‌ ی بڕگە و ماددەی یاسا نێودەوڵەتیەكان و كرداری دبڵۆماسی و دروست كردنی ستراتیژی هێنانە پێشەوەی هەلوومەرجێكی هەرێمی و نێودەوڵەتی و ناوخۆیی , ڕاگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆی نیشتمانی كوردی لە هەرێمی كوردستاندا بن .
لە نووسینێكی ساڵی (2013) دا بە ناونیشانی (هەوڵێك لە پێناوی دروستكردنی دەوڵەتی نیشتمانی كوردستاندا) هەندێك لایەنی گرنگیم ڕوون كردبووە , ئەوان كارێكی ئەوتۆیان لەو پێناوەدا ئەنجام نەدا لەبەر ئەوەی دەوڵەمەندبوونیان , لەسایەی نەبوونی دەوڵەت و دامودەزگا دامەزراوەییەكان بەرهەم هاتووە , لە ئێستا و دواتریشدا دروستبوونی دەوڵەت دەبێتە نەگبەتی بۆ ئەو چینە ئۆلیگارشییە لە هەرێمی كوردستاندا , بەڵام لەگەڵ ئەوەی ئەو چینە پەیوەندی بە دەوڵەتەوە هەیە , لەم حاڵەتەدا جیاوازییەكی هەیە لەگەڵ , ئۆكرانیا و دەوڵەتەكانی تردا , چونكە لە پێكهێنانی دەوڵەتدا هەندێك لە ترس و دڵەڕاوكێ‌ و ئەو مۆتەكەیەی لە مەركەزی دەوڵەتی عێراقەوە پیشان دەدرێت , ئەمەش بەهۆی كردەوەكانی لە ڕابردوو ئێستای دەسەڵاتدارانی دەوڵەتی ناوەندی عێراق , لە لای خەڵك ئەڕەوێتەوە و , دواتر كێشەی خەڵكی هەرێم ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە دەسەڵاتدارانی هەرێمەوە دەبێت , ئەوكات خەڵك بیر لە لێپرسینەوەی ئەو چینە كەمە ئۆلیگارشیەی هەرێم دەكەنەوە ، لە بەرامبەر ئەو بێ‌ مافی و ناعەدالەتیەی بەرامبەریان دەكرێت , ئەمەش لە بەرژەوەندی دەسەڵاتداران نابێت , لەبەر ئەوە ئەم چینە كەمەی كۆمەڵگای كوردی لە پێناوی مانەوەی خۆی بیری لە دەست بەسەرا گرتنی كایەكانی هێزی سەربازی و ئاسایش و هەواڵگری کردوه‌ته‌وه‌و ئه‌نجامیشیداوه‌ .
ئەو هێزە سەربازییە حیزبیانە وەكو خۆی دەیانهێڵێتەوە و بە تەواوی پەیوەستیان دەكەن بە خۆیان و حیزبەكانیانەوە , هەر وەكو ئەو حاڵەتەی كە هێزی پێشمەرگە و هەردوو ئاسایش و دەزگا هەواڵگریەكانی تایبەت بە خۆیان هەیانە , لە لایەكی تر دەستدەگرن بەسەر كایەی میدیا و ئایدیای میدیاكارەكاندا و هەروەها هەموو ڕێكخراوەكانی چین و توێژەكان و كۆمەڵگای مەدەنی دەخەنە بن هەنگڵیان و سەرچاوەی دارایی و بنكە ولایەنە كۆمەڵایەتی و دەزگای بەناو توێژینەوە کان پابه‌ندی خۆیان ئه‌که‌ن.
حیزبەكانی چینی ئۆلیگارشی و بنەماڵە و خێزانەكانیان قۆرغدەكەن هەر وەكو ئەوەی كە ئێستا هەیە لە هەرێمی كوردستاندا , لە ترسی سەرمایە و گیانی خۆیان شتێك و لایەنێك لە لایەنەكانی ژیانی كۆمەڵگا ناهێڵنەوە دەستی بەسەردانەگرن و یان دەستیان تیایدا نەبێت , هەموو ئەمانەش وەكو هۆكاری بەرگریكردن لە خۆیان و سەروەت و سامانەكانیان بەكارییان دەهێنن , لەبەر ئەوە بۆ ئەوان دەوڵەت هیچ مانایەكی نییە و , ئەم هەلومەرجەی كە ئێستا لە هەرێمدا هەیە , نە دەوڵەتە و نە حكومەتێكی مەدەنی تەواوە و ئەمەش لە خزمەتی ئەوان و ئاغاكانیاندایە , لە دەرەوەی هەرێم فرمانیان پێ‌دەكەن و ئاڕاستەی سیاسەتی دەوڵەتانی ناوچەكە دەبەنە پێشەوە و لە بەرامبەریشدا ئەوان پارێزگاری لە مانەوەیان لە كۆمەڵگا و دەسەڵاتیشدا لێدەكەن , ئیتر باسكردن لە ڕاگەیاندن و دروستكردنی دەوڵەت لە لایەن هەر لایەكیانەوە بێت درۆیەكی ڕووتە .
ئۆلیگارشی دارایی (المالیە ) كۆمەڵەیەكن پێكدێن لە گەورە پیاوانی بانك و پیشەسازییە مۆنۆپۆڵیەكان , و دەست دەگرن بەسەر تەواوی ئابوری و سیاسەتی ووڵاتانی سەرمایەداری هاوچەرخ , ئەوەی سەردەمی ئیمپریالیزم (وەك سەردەمی ئێستا)جیا دەكاتەوە , ئەوەیە ئەو دوو لایەنە واتە سەرمایەی بانكەكان لەگەڵ سەرمایەی پیشەسازی یەكدەگرن و ئەبێتە هۆی دروست بوونی سەرمایەی دارایی (المالی). هەروەها ئەوەش وەكو چڕبوونەوەی بەشێكی گەورەی سەروەتی كۆمەڵایەتیە لە دەستی كۆمەڵەیەكی كەمی مۆنۆپۆلە گەورەكان.(6)
لەلای توێژەری زانستی سیاسی (جیفری ویتنرز) چینی ئۆلیگارشی بریتییە لە كەمایەتیەكی دەسەڵاتدار (الحاكمە) یان ئەو دەسەڵاتە سیاسییە كە لە دەستی كۆمەڵێك یان گروپێكی كەمی كۆمەڵدا قەتیس ئەبێت , وە بەمەش لە كۆمەڵ جیا دەبنەوە كە خاوەنی پارە یان بنەچە , یان دەسەڵاتی سەربازیین , ئەمەش بە پێی سەردەم و عەسرەكانیان شێوەی جیاواز وەردەگرن , (ویتنرز) ئیشارەت بەوە دەكات كە نوخبە لە زانستی كۆمەڵناسی نوێدا , هەر لە سەردەمی بارمیتو و میشیلزەوە , مەفهومێكی ( مانا و دەلالەتێكی ) فراوانی بۆ ئۆلیگارشی هەیە , كە دەوڵەمەندە گەورەكان و بیرۆكراتیە ئاست بەرزەكان و نوێنەرانی حیزبە سیاسیەكانی و سەركردەی بۆچوونەكان (قادە الرأی) بەشێك لە كەمایەتی دەسەڵات پێكدەهێنن , بە پێ‌ى بۆچوونی ئەرستۆ سەروەت وسامانێكی زۆر سەرچاوەیەكی سەرەكیە بۆ هێزی كەمایەتی .(7)هەروەكو ئەوەی لە ئەمەریكادا دەگوزەرێت , دەسەڵات بۆ ملیار دێرەكان و دەوڵەمەندەكانیەتی , دەستا و دەستكردنی دەسەلاتیش لە نێوان ئەواندایە , لە ڕێگەی هەردوو حیزبی دیموكراتی و كۆمارییەكان , دوو حیزبی نوخبەی ئەمەریكان و هەریەكەیان كۆمەڵێك لە دەوڵەمەند و ئۆلیگارشی دارایی و پیشەسازییەكانیان لە پشتە و بانگەشەی هەڵبژاردن , بە سەرمایەی ئەوان دەكرێت و ئەوانیش لە دەسەلاتدا پاداشتیان بە خزمەتكردنی سەرمایەكەیان دەدەنەوە , هەلی سەرمایەگوزاری و وەبەرهێنان , لە ئابووری ووڵات و جیهاندا بۆیان فەراهەم دەكەن , كردەی قۆرغكاریان بۆ ئاسان دەكەن و نایەڵن پاشەكشەی ئابووری و سەرمایە بكەن , لە رێگەی پشتوانی و ئاسانكاری زیاتری وەبەرهێناندا , هەروەكو ئەوەی (گۆڤاری فۆربس) باسیكردووە لە كۆتاییەكانی ساڵی 2014 دا , (چوارسەد/400) كەسە زۆر دەوڵەمەندەكەی ئەمریكا , گەشەی سەروەت و سامانەكانیان بە نزیكی و بە رێژەی 14% گەشەی كردووە .
قۆرغكاری سەرمایەداران تەنها ئەمریكای نەگرتووەتەوە , بەڵكو لە ئێستاشدا (چین) و (روسیا)ش یەك بە دوای یەكدا دوای ئەمریكا یە بەپلەی دووەم و سێ‌ یەم دێن و بە ووڵاتانی ملیاردێرەكان ناو زەند دەكرێن .بە پێ‌ ی (گۆڤاری فۆربس) ی ئەمریكی ژمارەی ملیار دێرەكانی ئەمریكا 413 ملیاردێر و لە چیندا 115ملیاردێر و لە ڕوسیاشدا بە 101 ملیاردێر دیاریكردووە , هەروەها هەمان گۆڤار ژمارەی تەواوی ملیاردێرەكانی لە جیهاندا كە ناویان هەیە و سامانەكانیان دیارە بە 1210 كەس دەست نیشانكردووە و بڕی سەروەتەكانیان بە 4,5 تریلیۆن دۆلار مەزەندە دەكرێت و ئەم ژمارەیەش لە چاو ساڵێك پێش ئەو دەستنیشان كردنە كە بڕی سەروەتەكەیان 3,6 تریلیۆن دۆلار بووە, بەم پێیەش لە ماوەی ساڵێكدا بە نزیكی بڕی 900 ملیار دۆلار سەرمایەكانیان زیادیكردووە .(8)
ڕیزبەندی جیهانی ووڵاتانی یەكەم و دووەم و سێ‌ یەمی ملیاردێرەكان , ئێستا لە جیهاندا قۆرغی بازاڕەكانی چەك و چەكی ستراتیژی و بەرهەمی سەیارە و كۆمپیوتەر و تەكنۆلۆجیای ئەلەكترۆنات و قوماش و غاز و نەوت و دانەوێڵە و تەختە و دار و زۆرێكی تری بەرهەمە بەكارهێنە ڕۆژانەیه‌کانی تریان كردووە , ئەمانە ئۆلیگارشیە نێو دەوڵەتیەكانن وكاریگه‌ریان به‌سه‌ربڕیارو ڕاسپارده‌و یاساکانی ڕێکخراوه‌و داموده‌زگا نێوده‌وڵه‌تیه‌کانه‌وه‌ هەیە , لێرە دایە دەتوانین بڵێین , دەوڵەمەندەكان حوكمی جیهان دەكەن , نەوەكو سیاسیەكان , چونكە سیاسیەكان لێرەدا دەچنە ژێر كاریگەری سەرمایەی ئۆلیگارشی دارایی وبانكەكان و ئابووری بەرهەمهێنانی ئەوان و دەبنە پاڵپشت و پەنای یەكتری و خزمەتی یەكدەكەن , دەسەڵاتداران وسیاسیەكان لە رێگەی دەسەڵات و هێزی سەربازییەوە و چینی ئۆلیگارشیش لە ڕێگەی سەرمایەكانیانەوە پاڵپشتی لە یەكتری دەكەن .
بەناو سەركردە و سیاسییەكان و بنەماڵەكانیان , لە ڕێگەی ڕەواجدان بە بنەچە و كاری سیاسی و چەكداری لە شاخ و بنەماڵە و حیزەبەكانیان و ئەو هێزە سەربازییەی كە هەیانە , تەواوی جومگە و لایەنەكانی دەسەلات و ئیدارە و ئابوورییان قۆرغكردووە و بە ڕەوا یان چواندووە بۆ خۆیان , هێزی پێشمەرگەیان لە پێناوی هێشتنەوەی دەسەڵات و ئابووری قۆرغكراو لە لایەن خۆیانەوە , لە دوو هێز و لە چوارچێوەی دوو حیزبی جیاوازدا ڕێكخستووە و لە سوپایەكی ڕێكخراوی نیشتمانیدا ڕیزیان نەكردوون و پێناچێت بیشیكەن , چونكە رێكخستنی هێزی پێشمەرگە لە سوپایەكی ڕێكخراوی نیشتمانیدا , لە دەستی ئەواندا نامێنێت و لە هێزێكی حیزبی یەوە دەچێتە هێزێكی دەوڵەتی و ئەوان ناتوانن بە هه‌واو هەوەسی خۆیان بیانجوڵێنن و شەڕی ناوخۆ و هەروەها بۆ پەلاماری هێزەكانی تر و دانیشتوانی هەرێم و چاو سووركردنەوە لە خەڵك و پارێزگاریكردن لە قۆرغكارییەكان بە سەر هەموو جوومگەكانی ژیاندا بەكاربهێنن , ناتوانن لە خۆیانەوە وبە بەرژەوەندی خۆیان یاسا و ڕێسا دابڕێژن و خەڵكی پێ‌ سزا یان پاداشت بكەن , هەروەها ناتوانن بێ‌ یاسا نەوت و غازی سروشتی و هەموو سامانە سروشتیەكانی تر دەربهێنن و بیفرۆشن و بۆ خۆیان بەكاربهێنن , كەس نەزانێت چۆن دەفرۆشرێت و پارەكەی لە چیدا خەرج دەكرێت و لە نێوان ئەو دوو حیزبەدا چۆن چۆنای ئەو سەرمایەیەی لەو بەرهەمانە دەست دەكەوێت دابەش دەكرێت , بێئەوەی خزمەتی كۆمەڵگای پێبكرێت , هەروەها ناتوانن وەكو ئەوەی كە ئێستا هەیە , دەست بگرن بەسەر جۆرە جیاوازەكانی بازرگانی و وەبەرهێنان لە خانوو بەرەو پیشەسازی ئەگەر هەبێت و قۆرغكردنیان .
چینی ئۆلیگارشی , ئەگەر لە دەسەڵاتدا بن یان نا , ئەوا هەوڵی بەكارهێنان و دەست بەسەردا گرتنی دامودەزگاكانی دەوڵەت دەدەن , لە رێگەی ئەوی كە كەسانی خۆیان بئاخنە ناویانەوە و , هەرچی نایاسایی یە بە یاسایی بكەن و بە پێچەوانەشەوە . ئەو داموودەزگایانەش , دادگا و دادوەرەكان و دادوەری گشتی و پەرلەمان و ئەنجوومەنی وەزیران و جومگەی سەربازی و هەموو بەڕێوەبەراتیەكان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و چین و توێژەكان , هەموویان بەكار دەهێنن لە پێناوی بەرژەوەندییەكانی خۆیاندا , نەوەكو یاسا و ڕێسای خۆی بگرێت و ئاسایی كارەكانی خۆیان وەك ناوەڕۆكی دەزگاكانیان جێبەجێ‌ بكەن , لە لایەكی تر دەست بەسەر ڕەوتی میدیادا دەگرن و هەزار و یەك نوسەر (نۆسەر) و توێژەری بێ‌توێژینەوە و چاودێری سیاسی (چاوگێڕی سیاسی) دروست دەكەن و بە پارەو پوول پشت و پەنایان دەكەن و ئەمانیش بە درۆی شاخدار و بەیت و بالۆرەكانیان ڕووی ئەو چینە لە بێ‌ یاساییەكانیان و زوڵم و زۆرەكەیان سپی دەكەنەوە . ئەوە نەبێت مامۆستای زانكۆ و بەناو ڕۆشنبیرەكانیش لەم تۆڕە جاڵجاڵۆكەییدا نەبن و هەموویان وەكو ئەوان كۆیلەی دراو نەبن , بە ڕاستی ئەمانەن درۆ بۆ دراو دەكەن , لەم توێژانە هەندێكیان , پارە لە ڕێگەی خانەنشین بوونەوە وەردەگرن بێجگە لەوەی كە نووسین یان ڕاستر بڵێین بەیتو بالۆرەكانیان پارەی پێوەردەگرن , كرێگرتەیی ناو ڕێكخراوەكانی چین و توێژەكانیشی گرتوووەتەوە و بوونەتە هۆیەك و كۆسپێكن لە بەردەم چوونە پێشەوەی ناڕەزایەتیەكانیان و شكست بە داخوازییەكانیان دەهێنن , هەموو ئەو پۆلێنە جیاوازانەی كە لە سەرەوە باسمكردن , خیانەت لە خۆیان و خەڵك دەكەن بۆ چینی ئۆلیگارشی لە پێناوی برێك لە دراودا .
هەموو ئەو لایەنانەی كە چینی ئۆلیگارشی لە دەسەڵاتدا دەیانكاتە پاشكۆی دراو و دەسەڵاتەكەی , لە پێناوی بەرژەوەندییەكانی و پارێزگاری كردنە لە مانەوەی لە هەردوو بواری دەسەڵات و قۆرغكردندا .هەموو ئەو پاڵپشتیەی كە مامۆستای زانكۆ و دكتۆرەكانی سیاسەت و بە ناو ڕۆشنبیرەكان بۆ حیزبەكانی دەكەن , یان دەبنە ئەندام , ئەمە بێجگە لەوەی كە ئەگەر بیروباوەرەكانیان هاوتای بیرو باوەڕەكانی حیزبەكانیان بێت , لە رێگەی نووسین و گفتوگۆ بێ‌ مەعریفەكانیان , دەبنە بانگەواز خوازی حیزبەكان و لە جیاتی كۆیلەبوونی خەڵك بڕەوێننەوە و هۆشیاریان بكەن بە ژیان و گوزەرانیان , بە دەمە شڕ و نوسینە گوماناوییەكانیان , كۆیلەیەتی دەكەن بە خەلاتی كۆمەڵگا و بانگەوازی بۆ دەكەن , ئەمانەی ئەوان دەیكەن لە پێناوی بە دەستهێنانی پلە وپایەی حكومی و حیزبی و پەرلەمانێتی و یان بوون بە وەزیر و گزیر و بەرێوەبەری گشتی و پۆستی ڕاوێژكاری و ..... هتد .وەربگرن .لە پێناوی مووچەیەكی زیاتر لە خەڵكی ئەم توێژە خۆیان وخەڵك بە ئاڕاستەی كۆیلە بوون دەبەن , ئەمانەش وەك ئەو دەزگا ئاینی یە دەردەكەون كە لە دەوڵەتی سعودیەدا , لە رێگەی فتوا و ووتار و دەزگا ئایینەكەیانەوە پارێزگاری لە دەسەڵاتی مەلیكەكانی سعودیە دەكەن و ئەمانیش پارەیەكی زۆر دەدەنە بنەماڵە ئایینەكەی (محمد عبدالوهاب) لە سعودیە , واتە بە هەردووكیان توانیوانە , لە رێگەی دراو درۆ وە پارێزگاریی لە ئۆلیگارشی پاشایەتی سعودیە بكەن , واتە بە ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ هەموو سەرانی ئەو توێژانەی كە لە پێشتردا دەستنیشانكران , بەشێكن و یان تەواوكاریی مانەوەی دەسەلاتدارانی ئۆلیگارشین , لەگەڵ ئەوەشدا ئەوانە هیچ هەنگاوێكی پۆزەتیڤی بە ئاڕاستەی بردنە پێشەوە و بە یاسایی كردنی هەموو كارەكان و دامەزراوەیی كردنی دەزگاكانی حكومەت هەڵناگرن , لەبەر ئەوە ئەوانە بەشێك لە پرۆسەی مشەخۆری دەسەلاتی سیاسی ئۆلیگارشین و هەندێكجار هۆكاری دروستكردنی جەنگی ناوخۆن لە ڕێگەی دەمە شڕ و قسە قێزەونەكانیان .
چینی ئۆلیگارشی لە هەرێمی كوردستان و هەتا لە هەموو جیهانیش , تا دەوڵەمەندتربن مەترسی دروستبوونی جەنگی ناوخۆ بۆ ووڵاتەكانیان و دەرەوەی خۆشیان زیاتر دەكەن , جاری وا هەیە جەنگی ناوخۆ دەكەوێتە نێوان دوو خێزانی ئۆلیگارشی یەك ووڵاتەوە و خەڵكێكی زۆر دەكەنە سووتەمەنی كێشە وململانێكانی خۆیان وەك شەڕی ناوخۆیی هەرێمی كوردستان , وەهەندێ جاریش شەڕەكە دەبێتە جەنگی نێوان دوو وڵات , ئەمەش یان بە نوێنەرایەتی دەكرێت یان راستەوخۆ جەنگەكە ڕوودەدات لە نێوانیاندا و هەموو ئەمانە لە بەرژەوەندی و لە پێناوی سەرمایەی ئۆلیگارشی جیهانی وناوچەییدا ڕوو دەدەن , بەشێكی زۆری ئەم جەنگانە كۆمپانیا فرە ڕەگەزە گەورەكانی جیهان لە پێشتیانەوەن دەیبەن بە ڕێوە .
خواستی ئۆلیگارشی ئەوانەی سەرەوە بێت , لەبەر ئەوە چینی ئۆلیگارشی كوردی ناتوانێت جاڕی سەربەخۆیی بدات و دەوڵەتی نیشتمانی كوردستان دروستبكات , چونكە لەلایان سەرمایە گرنگە نەوەكو نیشتمان و نەتەوە ، ئەو دوو دەستەواژەیە كە بەكاریدەهێنن دوانەیەكی بەكارهێنراون لە پێناوی دەست بە سەراگرتن و زیاتركردنی سەرمایەكەیانە .

نجم الدین فارس حسن
ئاب/2016

• سه‌رچاوه‌کان:
1- دكتور عبدالمنعم الحفنی . المعجم الشامل لمصطلحات الفلسفة ، ناشر / مكتبة مدبولی ، قاهرة ، الطبعة الثالثة ، 2000 ، ص133.
2- هنشنسون ، معجم الافكار و الاعلام ، ترجمە خلیل راشد الجیوشی ، دار الفارابی ، بیروت – لبنان ، الطبعة الاولی ، 2007 ، ص60.
3- الشیوعیة العلمیة معجم ، دار التقدم ، موسكو ، الترجمە الی اللغة العربیة دار تقدم ، طبع فی الاتحاد السوفیتی ، 1985 ، ص51.
4- كاظم نوری الربیعی ، واشنطن ، "700 ملیار دولار" ثروة حكام العراق ، صوت الیسار العراقی ، صحیفة مستقلة تصدرها مجموعە من الكتاب و الصحفیین العراقیین .
5- محمد الکوفی ، الازمة الاوکرانیة‌ و صراع الشرق و الغرب ، جذور المسألة و مألاتها ، المرکز العربی للابحاث و دراسة السیاسات، بیروت، ط1، اکتوبر2015، ص92-93.
6- ب-ف-بونو ماریوف ، مختارات القاموس السیاسی ، ترجمة و‌ اعداد عبدالرزاق الصافی، دار الوطن العربی، ص62.
7- رقیة حسنROKAYAH HASSAN ، الملیاردیرات ، الاولیکارشیة فی الدیمقراطیـة الالکترونیة ، مدونة بریدة، 3/اغسطس/2015.
8- موسکو تصبح موطن أکبر عدد من الملیاردیرات فی العالم ، Https://arabic.rt.com مباشر، تأریخ النشر 10/3/2013 .