نۆم چۆمسکی تەمەن ٨٢ ساڵ،ناسراوترین بیرمەندی سەردەمی
ئێمە، زمان زان و فەیلەسوف، رەخنەگرێکی توند لە
سیاسەتە دەرەکییەکانی ئەمریکاو ئابورێکەی. سیدا نۆرچ
لە ٢٢-٦-٢٠١١ ئەم چاوپێکەوتنەی لەگەڵ سازداوە لە ژێر
ناوی " ڕۆژئاوا لە دیموکراسیبوونی دونیای عەرەب دەترسێ"
پرسیار: بەڕێز
چۆمسکی زۆر کەس پێیان وایە کە دونیای عەرەب نەگونجاوە
بۆ دیموکراسیەت. پێت وانیە ڕووداوەکانی ئەم دوواییە
ئەو بۆچوونەی پوچەڵ کردبێتەوە؟
چۆمسکی: ئەم بۆچوونانە هەر لەسەرەتاوە خاوەنی هیچ
بنەمایەک نین. جیهانی عەرەبی و ئیسلامی مێژویەکی
دووروو درێژی هەیە لەگەڵ دیموکراسی، بەڵام ئەو
هەوڵانەی لەمەڕ دیموکراسییەوە دەکران، هەمیشە لەلایەن
ڕۆژئاواوە لەبار دەبران. لەساڵی ١٩٥٨ لە عێراق شۆرش
روویدا، ئێمە دڵنیانین بەتەواوی ئەو شۆرشە بەنیازی
چیبوو، پێدەچی رووەو بنیاتنانی دیموکراسییەت هەنگاوی
نابێ، بۆیە ئەمریکا هەستا بە رێکخستنی کودەتا بەسەر
شۆڕشەکەدا. لەم بارەوە سەرۆکی وڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا " دوایت ئیزنهاوەر"لەو سەردەمەدا لە
گفتوگۆیەکی ناوخۆیدا باسی لەهەڵمەتێکی رق کرد دژبە
ئەمریکا لە جیهانی عەرەبیدا، ئەمەش لە لایەن
دەسەڵاتەوە بەڕێناخرێ، بەڵکو راستەو خۆ لە لایەن
خەڵکەوەیە. لەسەر ئەو بنەمایە ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی
نەتەوایەتی هەستا بە ئامادەکردنی یاداشتنامەیەک لەو
بارەوە،دەتوانرێت ئەو یاداشتنامەیە لەسەر تۆری
ئینتەرنێت وەدەست بهێنرێت. ئەم یاداشتنامەیە باس
لەوەدەکات و دەڵێ: هەستێک هەیە لە جیهانی عەرەبی کەوا
ئەمریکا ڕێگرە لەبەرانبەر گەشەکردن ودیموکراسیەت لە
جیهانی عەرەبیدا، وەیارمەتی دەسەڵاتە دیکتاتۆرییەکان
دەکات لە پێناو دەستگرتن بەسەر نەوتدا. یاداشتنامەکە
دەڵێ ئەو هەستە ڕاستە، وەدەبێت ئەمریکا هەر ئەوکارە
بکات.
پرسیار: ئەمە مانای
وایە کەوا دیموکراسییەتی ڕۆژئاوا ڕێگرە لە پێش هاتنە
کایەوەی دیموکراسیەت لە جیهانی عەرەبیدا؟
چۆمسکی: نامەوێ بچمە درێژەی باسەکەوە، بەڵام بەڵێ، ڕێک
تا ڕۆژی ئەمرۆ ئەو کارەیان کردووە. بەردەوام شۆرش
هەبووەلە پێناوی دیموکراسیەتدا، بەڵام سەرکوتکراوە
لەلایەن دیکتاتۆرەکانەوە کە بەهرەمەندن لە
پاڵپشتییەکانی ئێمە بە یارمەتی ئەمریکا، بەریتانیا و
فەرەنسا بە شێوەیەکی سەرەکی. بە دڵنیاییەوە
دیموکراسییەت نابێت کاتێک تۆ هەمووت وێران کردبێت .
بەهەمان شێوە ئەتوانی هەمان بۆچوون بڵێیت سەبارەت بە
ئەمریکای لاتین خاوەنی زنجیرەیەک لە دەسەڵاتی
دیکتاتۆری مرۆڤ کوژو درندە. تا ئەو شوێنەی ئەمەریکا
باڵادەستی هەیە بەسەر ناوچەکەدا، پێش ئەویش ئەوروپا،
کەواتە دیموکراسییەت بنیات نانرێت، لەبەر ئەوەی
دەڕوخێنرێت.
پرسیار: کەواتە
بەهاری عەرەبی بەلای تۆوە جێگای سەرسورمان نەبوو؟
چۆمسکی: لەراستیدا پێشبینیم نەدەکرد، بەڵام پاشخانێکی
دورودرێژی هەیە. با میسر وەربگرین. ئەو گەنجانەی
دەستیان دایە رێکخستنی شۆرش لە ٢٥ی جانیوەری ناویان لە
خۆ نا بزووتنەوەی ٦ی ئاپرڵ ، هۆیەک هەیە بۆ ئەو ناوە.
ئاپرێڵی ٦ ساڵی ٢٠٠٨بریار بوو گرنگترین و گەورەترین
بزووتنەوەی کرێکاری لە کارگەی رستن و چنینی مەحەلای
میسر بەڕێ بخرێت، کە گەورەترین ناوەندی پیشەسازییە،
بەمانگرتن و خۆپیشاندان لەسەراسەری وڵاتدا پشتیوانی
لێکرا، کەچی بەتوندترین شێوە لەلایەن دەسەڵاتەوە
سەرکوتکرا. ئێمە لە ڕۆژئاوا ئەم کارانە نابنە جێگای
سەرنجمان تا ئەو شوێنەی دەسەڵات توانای کۆنترۆڵی
جەماوەری هەیە، کەواتە ئەو کارانە هیچ پەیوەندییەکی بە
ئێمەوە نییە لە ڕۆژئاوا! بەڵام میسرێکان ئەمە لە بیر
ناکەن، لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە ئەڵقەیەکە لەو زنجیرە
خەباتە بەردەوامەیان کە لە بەشێکیاندا سەرکەوتنیان
تیایدا بەدەست هێناوە. چەند توێژینەوەیەکی باش هەیە
لەو بارەوە. توێژەری ئەمریکی" Joel Beinen " لە زانکۆی
ستانفۆردی ئەمەریکییە، کۆمەڵێ کاری لە بارەی
بزووتنەوەی کرێکاری میسرەوە ئەنجام داوە،وە کۆمەڵێ
وتاریشی لەو بارەوە هەیە کە لە کۆن و نوێیەکانیدا باس
لەوەدەکات کە کرێکارانی میسر خەبات بۆ دیموکراسییەت
دەکەن.
پرسیار: جۆرج بۆشی
پێش ئۆباما لەڕێی سیاسەتەکانیەوە بانگەشەی ڕووخاندنی
دیکتاتۆرەکانی دەکرد لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بە
دۆمینۆ ئەفێکت "domino effect " * ناوی دەبرد و بە
ڕۆژهەڵاتێکی نوێ و ئازادی ناو زەدە دەکرد. پێت وایە
هیچ پەیوەندییەک هەیە لە نێوان سیاسەتەکانی جۆرج بۆش و
ڕووداوەکانی ئێستادا؟
چۆمسکی: لەڕاستیدا بابەتی سەرەکی لە مێژووی شەڕی
سارددا بابەتی دۆمینۆ ئەفێکت بوو بۆ : کوبا، بەرازیل،
ڤێتنام.... هێنری کیسنجەر ئەوەی بە ڤایرۆس شوبهاندو
پێیوابوو دەکرێ تەشەنەبکات. کاتێک کیسنجەر و نیکسۆن
پلانی ڕوخاندنی "ئەلەند" ** یاندا کە بەشێوەیەکی
دیموکراتیانە لە شیلی هەڵبژێردرابوو-( لەئێستادا ئێمە
هەموو ئەو بەڵگەنامانەمان لەبەردەستدایە) کیسنجەر بە
شێوەیەکی تایبەت وتی، دەکرێت ئەم ڤایرۆسەی شیلی
وڵاتانی ترو تەنانەت ئەوروپاش بگرێتەوە. لەڕاستیدا خۆی
و برجنێف ڕازیبوون لەسەر ئەوە، وە هەردوکیان لە
دیموکراسی دەترسان. کیسنجەر وتی دەبێ ئەم ڤایرۆسە
ڕابماڵین. ئەوکارەشیان کردوو تێکیان شکاند.
ئەمڕۆش هەروا، بۆش و ئۆباما تۆقیون لە بەهاری عەرەبی.
هۆیەکی ژیرانەشیان هەیە بۆ ئەو ترسە، ئەوان
دیموکراسیان ناوێ لە دونیایی عەرەب. ئەگەر بۆچوونی
جەماوەری عەرەب کاریگەری هەبێت لەسەر دەسەڵاتی سیاسی،
ئەوە ئەمریکاو بەریتانیا لە ڕۆژهەڵاتدا تووڕ
هەڵدەدرێنە دەرەوە، هەر بۆیە تۆقیون لە بونی
دیموکراسیەت لە ناوچەکەدا.
پرسیار:
ڕۆژنامەنووسی ناسراوی بەریتانی" ڕۆبرت فیسک" لە
ڕۆژهەڵاتی ناوەراست، لەم دووایانەدا رایگەیاند کەوا
ئۆباما و سیاسەتەکانی هیچ کاریگەرییەکیان لەسەر
رووداوەکان نەبووە...
چۆمسکی: ئەوبابەتەم خوێندەوە، بابەتێکی زۆرباشبوو.
ڕۆبرت فیسک ڕۆژنامەوانێکی بە سەلیقەیەو زۆر باش
شارەزای ناوچەکەیە. پێموایە مەبەستی لە چالاکوانەکانی
٦ی ئاپرێڵە کە بەتەواوی گوێ بە وڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمەریکا نادەن و پشتیان لێکردووە. ئەوان دەزانن وڵاتە
یەکگرتووەکان دوژمنی ئەوانە. لە ڕاپرسییەکدا لە ٩٠%ی
خەڵکی میسر پێیان وایە کە ئەمەریکا خراپترین هەرەشەیە
ڕووبەڕوویان دەبێتەوە، لەم چوار چێوەیەدا ئەمە مانای
وانییە وڵاتە یەکگرتووەکان کاریگەری نەبێت، چوونکە
خاوەنی هێزێکی گەورەیە.
پرسیار: ڕەخنەیەک
هەیە سەبارەت بە ڕۆشنبیرانی عەرەب کە زۆر بێدەنگ و
خۆپارێزن. ڕۆشنبیری عەرەب دەبێت چ ڕۆڵێک بگێرن لەمڕۆدا؟
چۆمسکی: ڕۆشنبیران بەرپرسیارێتیەکی تایبەتیان هەیە.
ئێمە پێیان دەڵێین ڕۆشنبیر چوونکە ئەمان جیاوازن نەک
لەبەر ئەوەی زیرەکترن لە کەسانی تر، بەڵکو خاوەن پایەو
توانایەکی تایبەتن بۆیە بەرپرسیارێتیەکی زیاتریان
دەکەوێتە سەرشان. ئەمە بۆ ڕۆشنبیرانی دونیای عەرەب و
هەموو شوێنێکی تریش هەروایە.
-------------------------------------------------------
پەراوێز:
* "domino effect " بە زمانی ئینگلیزی دۆمینۆ ئەفێکت
واتا کاریگەری دۆمینە بە " تیۆری دۆمینە" ش دەناسرێت و
ناوی دەهێنرێت، دەستەواژەیەکی زانستی سیاسییە و لە
هەمانکاتدا زاراوەیەکی سیاسیشە کە لە ساڵانی
پەنجاکانەوە هەتاوەکو کۆتایی هەشتاکان ناوی دەهێنرا
واتە لەسەردەمی شەری سارددا. ئەم زاراوە سیاسییە زۆرتر
لەبەرانبەر هەژموونی بزووتنەوەی کۆمۆنیستیدا بەکار
دەبرا، بەتایبەت لەو سەردەمەدا دەسەڵاتی کۆمۆنیستی لە
جیهاندا روولەگەشەبوو. بۆیە سیاسەتمەدارانی ئەمەریکاو
رۆژئاوا پێیان وابوو ئەگەر ڕێ لەمە نەگیرێت ئەوا وەک
کەوتنی پوولی دۆمینە وڵاتەکانی دونیا دەروخێن و
دەسەڵاتی کۆمۆنیستی جێگایان دەگرێتەوە. (وەرگێر)
** "ئەلەند" سلڤادۆر ئەلەند یەکەمین کەسی مارکسی بوو
بەشێوەیەکی دیموکراسیانە لە مارسی ١٩٧٣ لە وڵاتی شیلی
لە ئەمریکای لاتین لەلایەن خەڵکەوە هەڵبژێردرا و لە
کودەتایەکی سەربازیدا بە پشتیوانی ئەمریکا لە
١١-٩-١٩٧٣ کوژرا. (وەرگێر)
سەرچاوە:
qantara.de
ئەم بابەتە لە ژمارە 5 ی گۆڤاری کۆنسێپت بڵاو بۆتەوە.
|